Wpływ czynników pozaprzyrodniczych na wielkość plonów i intensyfikację rolnictwa.

Rolnictwo stanowi jeden z podstawowych działów gospodarki. Obejmuje uprawę roślin i hodowlę zwierząt domowych oraz wstępną obróbkę uzyskiwanych wytworów.

Głównym celem rolnictwa jest dostarczanie ludności pożywienia w postaci produktów nadających się do bezpośredniego spożycia oraz w postaci surowców, z których po przeróbce uzyskuje się artykuły spożywcze. Produkcja rolnicza jest źródłem surowców roślinnych i zwierzęcych dla wielu gałęzi przemysłu. Na cele rolnicze zajęte jest ponad 30% powierzchni lądowej świata. W rolnictwie zatrudnionych jest 45-50% dorosłej ludności świata.

Cechą odróżniająca rolnictwo od innych działów gospodarki jest to, że głównym środkiem produkcji w rolnictwie jest ziemia z całym zespołem czynników naturalnych, w mniejszym lub większym stopniu niezależnych od człowieka.

Usiłowanie uzyskania wpływu na czynniki naturalne i dążenie do osiągnięcia zadowalających efektów gospodarczych w rolnictwie jest źródłem wielu związków między ziemią (środowiskiem), a społeczeństwem (siły wytwórcze) oraz wzajemnych stosunków między ludźmi (stosunki produkcji).

Przez użytkowanie ziemi rozumie się formy jej gospodarczego wykorzystania. Do głównych form użytkowania ziemi należą użytki rolne, grunty orne, plantacje i użytki zielone.

Użytki orne obejmują grunty wykorzystane pod cele rolnicze i zajmują 37% powierzchni lądowej. Grunty orne to obszary zasiewane przez człowieka, służące do uprawy roślin rocznych i kilkuletnich, zajmują one 11% powierzchni lądowej. Plantacje to duże obszary zajęte pod uprawę roślin wieloletnich na skalę masową, zajmują 1% powierzchni lądowej.

Do użytków zielonych zaliczamy obszary trwale wykorzystywane pod uprawę traw (łąki i pastwiska), zajmują one 25% powierzchni lądowej.

Użytkowanie gruntów ornych w wybranych krajach

Struktura użytkowania ziemi zależy przede wszystkim od warunków naturalnych, głównie od rzeźby terenu, klimatu i nawodnienia, ale stosunki społeczno gospodarcze i rozwój sił wytwórczych nie pozostają bez istotnego wpływu na zmiany proporcji różnych kategorii użytkowania gruntów.

W toku rozwoju rolnictwa znajdowało to swój wyraz w kształtowaniu się różnych czynników społecznych rolnictwa.

Stosunki produkcji w rolnictwie określają przede wszystkim formy własności podstawowego środka produkcji, jakim jest ziemia. Prywatna własność ziemi występuje w większości państw. Część ziem z wielkich prywatnych gospodarstw oddawana jest w dzierżawę (przekazywana na pewien okres do użytkowania w zamian za czynsz). Gospodarstwa dzierżawne znajdują się w Ameryce Południowej, Ameryce Północnej i w zachodniej części Europy. W niektórych państwach nawet 50% użytków rolnych znajduje się w rękach dzierżawców (Japonia, Francja). System dzierżawny nie sprzyja z reguły postępowi w rolnictwie, hamuje bowiem wzrost wydajności ziemi i pracy. Obok dużych gospodarstw opartych na systemie dzierżawnym, istnieją również wielkoobszarowe gospodarstwa prowadzone jako całość. Przykładem takich gospodarstw są plantacje trzciny cukrowej, ananasów, kakaowca...

Typowymi gospodarstwami wielkoobszarowymi są gospodarstwa rolne USA. W krajach o słabym tempie rozwoju gospodarczego, w których dominuje gospodarka pasterska nastąpiło silne rozdrobnienie (skarłowacenie) gospodarstw (Bliski Wschód, Indie, Afryka). W znacznym stopniu uwarunkowane jest to tradycją. Dominuje tu rodowa i plemienna forma własności. Hamuje to postęp techniczny w rolnictwie, małe i karłowate gospodarstwa nie zapewniają nawet minimum egzystencji swoim właścicielom, powodują również marnotrawstwo ziemi, siły roboczej . Dawniej w państwach komunistycznych występowała forma państwowa i spółdzielcza, teraz w większości tych krajów przeprowadzana jest reforma rolna.

Obecnie dominującą formę własności ziemi stanowią małe gospodarstwa własnościowe i dzierżawne. Duże gospodarstwa prowadzą najczęściej gospodarkę ekstensywną, znaczną część swoich zbiorów przeznaczając na sprzedaż. Rolnictwo ekstensywne charakteryzuje się małymi nakładami pracy i kapitału, a także niskimi efektami. Prowadzone jest zwykle na dużych obszarach, z dala od rynku zbytu. Wzrost produkcji uzyskiwany jest poprzez wzrost powierzchni zasiewów lub wzrost ilości sztuk zwierząt w stadach. Głównie stosowane jest na obszarach Wielkich Równin w USA, na Pampie w Argentynie, w Kanadzie, Australii. Rolnictwo krajów wysoko rozwiniętych nawet na obszarach gospodarki ekstensywnej odznacza się dużym wykorzystywaniem mechanizacji, co pozwala utrzymać niewielkie zatrudnienie w rolnictwie. Do rolnictwa ekstensywnego zalicza się również monokultury.

W państwach, gdzie na jednego mieszkańca przypada mała powierzchnia gruntów prowadzona jest gospodarka intensywna, a większość wyprodukowanej żywności przeznaczana jest na potrzeby rolnika. Intensyfikacja polega na stosowaniu szeregu zabiegów jak mechanizacja, chemizacja, walka z erozją, stosowanie selekcji ziarna, płodozmianu, nawodnienia. Gospodarka intensywna może być kapitałochłonna-zmechanizowana, jak w krajach Europy Zachodniej, Izraelu, Kalifornii, lub pracochłonna, jak w Chinach, na Jawie czy w delcie Nilu. Wszędzie jednak odznacza się dużą wydajnością.

Grunty orne na mieszkańca w wybranych krajach

W czasie rozwoju rolnictwa, w zależności od sił wytwórczych stosowano różne sposoby wykorzystania ziemi w uprawie roślin, co stopniowo doprowadziło do wykształcenia się różnych systemów rolniczych.

Od najstarszego prymitywnego systemu przemiennego, polegającego na obejmowaniu coraz to nowszych obszarów pod uprawę, przez wypalanie lasu lub stepu (żarowo-leśny, żarowo-stepowy) i porzucanie na kilka czy kilkanaście lat dotychczas uprawianego pola, przez system dwupolowy – stosujący przemianę coroczną: zboże – ugór (znaną w starożytności), do trójpolówki: ugór – zboże ozime - zboże jare, wprowadzonej w IX w. Przez Karola Wielkiego. System trójpolowy przetrwał w Europie ok. 1000 lat, przechodząc stopniowo w od XVIII w. w naukowo uzasadniony system płodozmienny, jest on do dzisiaj postawą rolnictwa europejskiego.

Zróżnicowanie geograficzne podstawowych systemów stosowanych obecnie w bardzo ogólnych rysach przedstawia się następująco:

a). System wolny, przy bardzo intensywnej uprawie, dostosowuje nieregularne płodozmiany do zapotrzebowania bliskiego, chłonnego rynku (wielkie miasta, okręgi przemysłowe). Różne odmiany systemu płodozmiennego są stosowane w dobrze postawionych małych i średnich gospodarstwach Europy.

b). System łąkowo–paszowy ze znaczną hodowlą bydła jest przywiązany do obszarów ze znaczną ilością opadów (górskich).

c). Systemy wyłącznie zbożowe, aż do upraw jednorodnych stosowane są w obszarach o odpowiednich warunkach naturalnych, z gospodarką ekstensywną (np. pampy Argentyny).

Oczywiście odnosi się to wszystko do obszarów z rolnictwem racjonalnym, podczas gdy w wielu słabo rozwiniętych obszarach występują jeszcze prymitywne systemy, jak żarowy, dwupolowy czy zwykły trójpolowy.

Wszelkie przejawy ingerencji człowieka w środowisko naturalne nazywamy czynnikami antropogenicznymi. Czynniki te można podzielić na trzy grupy; agrotechniczne i agrochemiczne, melioracyjne oraz przemysłowe. Do czynników agrotechnicznych i agrochemicznych zaliczamy zabiegi uprawowe, nawozowe, pielęgnacyjne i ochronne, wchodzące w zakres działalności produkcyjnej rolnika. Do czynników melioracyjnych zaliczamy regulację stosunków wodnych. Do czynników przemysłowych zalicza się przede wszystkim szereg niekorzystnych zjawisk towarzyszących rozwojowi przemysłu.

Czynniki agrotechniczne, agrochemiczne i melioracyjne zmierzają do zwiększenia produkcji rolnej.

Mechanizacja rolnictwa

Rewolucja techniczna rozwinęła się w rolnictwie o 100 lat później niż w przemyśle. Wielkie przemiany w rolnictwie w XIX i XX wieku polegały na szerokim stosowaniu w produkcji rolnej osiągnięć techniki, botaniki, genetyki i chemii w celu podniesienia produktywności i wydajności pracy. Rolnik otrzymał ogromne ilości narzędzi i maszyn. Mechanizacja rolnictwa przyczyniła się również do podniesienia kultury uprawy roli przez dokładniejsze i szybsze wykonywanie wielu czynności rolniczych. W skali światowej jednak zasięg mechanizacji rolnictwa jest dotychczas bardzo skromny.

Najwcześniej rolnictwo zmechanizowano w Stanach Zjednoczonych. Sprzyjał temu z jednej strony wysoki poziom uprzemysłowienia, z drugiej - niedostatek żywej siły roboczej i wysokie koszty robocizny. Okolicznością korzystną dla mechanizacji były również w tym kraju duże rozmiary gospodarstw rolnych. Wkrótce mechanizacja objęła szereg innych krajów, przede wszystkim Kanadę, Australię i ZSRR, w Europie Zachodniej natomiast rozpowszechniła się na szerszą skale dopiero po II wojnie światowej.

Początkowo faza mechanizacji polegała na zastępowaniu prostych, ale pracochłonnych czynności wykonywanych przez człowieka pracą odpowiednich ręcznych lub konnych maszyn. Dziś rolnictwo dysponuje bardzo licznymi zestawami narzędzi i maszyn, służących do wykonywania bardzo różnych czynności.

Obecnie przez termin mechanizacja rozumiemy stosowanie całego zespołu środków technicznych dostosowanych do danych warunków gospodarowania, pozwalających na zwiększenie wydajności pracy ludzkiej oraz ograniczenie wysiłku i kosztów przypadających na jednostkę produkcji przy jednoczesnej poprawie jakości pracy. W zakres tego pojęcia wchodzi również racjonalna gospodarka tymi środkami i ekonomiczne ich wykorzystane. Wzajemne i racjonalne powiązanie środków technicznych oraz właściwy dobór współpracujących ze sobą maszyn prowadzą do mechanizacji kompleksowej, a zmechanizowanie kompleksowe możliwie największej ilości procesów produkcyjnych zbliża nas do pełnej mechanizacji rolnictwa.

Korzyści płynące z mechanizacji to:
- zwiększenie wydajności roboczej
- obniżenie nakładów pracy na jednostkę produkcji
- obniżenie kosztów pracy
- polepszenie jakości pracy
- ograniczenie wysiłku na jednostkę produkcji i ułatwienie pracy

Wszystkie wymienione korzyści są wymierne. Wydajność roboczą maszyn wyrażamy w jednostkach produkcji przypadających na jednostkę energii (kGm). Wydajność pracy danej maszyny na jednostkę produkcji wyraża się w tzw. roboczogodzinach.Koszt pracy można wyrażać w pieniądzach, a wysiłek konieczny do jej wykonania w jednostkach energii (kGm)

Powszechni przyjętą miarą mechanizacji rolnictwa nie jest bezwzględna liczba traktorów, lecz liczba hektarów gruntów ornych przypadających w danym kraju na jeden ciągnik. Wahania w tej dziedzinie są w skali światowej bardzo duże. Wzrost wydajności pracy w zmechanizowanym rolnictwie powoduje zmniejszenie odsetki liczby zatrudnionych w nim osób.

W krajach o zmechanizowanym rolnictwie szybko wzrasta liczba ludności nierolniczej przypadającej na jednego rolnika. Średnio jeden zatrudniony w rolnictwie tego typu jest w stanie wyżywić kilkadziesiąt osób zatrudnionych w innych zawodach. Jeden z najpoważniejszych czynników hamujących tempo mechanizacji rolnictwa stanowią warunki ograniczające opłacalność stosowania maszyn. W krajach rozwiniętych gospodarczo o małej przeciętnej powierzchni gospodarstwa rolnego notowany jest wysoki stopień mechanizacji. Niski stopień mechanizacji mają państwa o niskim poziomie rozwoju gospodarczego oraz państwa o dużej przeciętnej powierzchni gospodarstwa (lepsze wykorzystanie maszyn).

Poziom mechanizacji w wybranych państwach

Chemizacja rolnictwa

Plony roślin uprawnych można w krótkim czasie zwiększyć stosując duże dawki nawozów organicznych (obornik, kompost, nawozy zielone), oraz nawozów mineralnych. Do najważniejszych nawozów mineralnych należą nawozy, azotowe, potasowe i fosforowe. Nawożenie mineralne również powoduje bardzo wyraźne zwiększenie plonów. Ogólny wzrost plonów pod wpływem nawożenia jest tym większy, im wyższy jest poziom nawożenia i ogólny postęp w rolnictwie danego kraju. Nawożenie naturalne stosowane jest w państwach o niskim poziomie rozwoju oraz w obszarach rozwoju rolnictwa ekologicznego. Zużycie nawozów mineralnych na świecie nieustannie wzrasta, pomimo że rozmiar zużycia przez różne kraje jest bardzo zróżnicowany.

Wielkość nawożenia zależna jest od ilości gruntów ornych przypadających na mieszkańca oraz poziom rozwoju gospodarczego kraju. Obserwuje się spadek wielkości nawożenia w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo oraz wzrost nawożenia w krajach rozwijających się, znikome jest zużycie nawozów mineralnych w krajach trzeciego świata. Zużycie nawozów mineralnych na 1 ha w intensywnych gospodarstwach podmiejskich jest nieraz 500 razy większe niż w regionach ekstensywnej gospodarki. Podstawowym warunkiem wysokiej efektywności nawożenia mineralnego jest dostatek wody, substancji organicznej i mikroflory w glebie, wysoka kultura gleby i umiejętność stosowania nawozów. Nawozy sztuczne nie zastępuję naturalnych, uzupełniają je tylko w zakresie składników mineralnych.

Chemizacja rolnictwa polega na stosowaniu nawozów mineralnych, na zwalczaniu chorób i szkodników roślin oraz chwastów środkami chemicznymi. Są tzw. pestycydy, insektycydy, herbicydy i fungicydy. Mają one doniosłe znaczenie. Straty spowodowane przez chwasty i choroby roślin, które można by skutecznie zwalczać środkami chemicznymi są duże.

Współczesne rolnictwo stosuje w walce z chwastami wiele różnych sposobów. Niektóre z nich mają charakter profilaktyczny, czyli zapobiegają nadmiernemu rozprzestrzenianiu się chwastów w polu. Inne mają zastosowanie jako środki doraźnego niszczenia pewnej ilości nasion i rozłogów w glebie, lub części nadziemnych pojawiających się w łanach roślin uprawnych. Zależnie od stosowanych środków metody zwalczania chwastów można podzielić na mechaniczne (agrotechniczne), chemiczne, biologiczne i kompleksowe. Chemiczna metoda walki z chwastami polega na wykorzystaniu pewnych różnic morfologicznych i fizjologicznych określonych roślin uprawnych i zachwaszczających je roślin dzikich.

Różnice te pozwalają po zastosowaniu środków chemicznych osiągnąć efekty wybiórcze. Walka chemiczna z chwastami oparta jest na podstawach biologicznych. Skuteczność jej zależy jednak od wielu zjawisk natury technicznej np. właściwości preparatu, jego dawki, sposobu zastosowania itp.

Konieczna jest ostrożność, umiejętność, i umiar w chemizacji rolnictwa, ale bez niej współczesne rolnictwo nie mogło by się obejść i nie byłoby w stanie wyżywić mieszkańców naszego globu. Bez chemizacji rolnictwa ludzkość byłaby na katastrofy głodu.

Stosowanie wymienionych środków chemicznych ma jednak ujemne strony:
- zabija wiele pożytecznych zwierząt
- nie pozostaje bez wpływu na zdrowie człowieka

Oprócz środków chemicznych do zwalczania szkodników roślin uprawnych i zwierząt hodowlanych, używa się również metod biologicznych polegających na wprowadzeniu do środowiska tych organizmów drapieżców lub czynników patogenicznych i chorób atakujących szkodniki.

Nawożenie nawozami sztucznymi w wybranych państwach

Melioracja

Podstawowym warunkiem skutecznej uprawy roślin jest dostateczna ilość wody. Na obszarach zbyt suchych, o niedostatecznej ilości opadów atmosferycznych stosuje się sztuczne nawadnianie gleby za pomocą sieci kanałów, doprowadzających wodę. Jej źródłem są rzeki, ogromne zbiorniki wodne powstałe przez przegrodzenie rzek tamą, studnie artezyjskie i wody deszczowe gromadzone w specjalnych zbiornikach.

Istnieje wiele systemów nawadniania, różniących się warunkami przyrodniczymi, poziomem technicznym oraz miejscową tradycją. Obecnie sztuczne nawadnianie znalazło zastosowanie na wszystkich zamieszkanych kontynentach. Dzięki odpowiednim urządzeniom melioracyjnym można uzupełnić brak opadów, regulować dawkowanie wody w czasie, zależnie od wymagań roślin, utrzymywać pożądany poziom wody gruntowej.

Melioracje zwiększają wydajność z jednostki powierzchni, umożliwiają zmianę sposobu użytkowania ziemi, sprzyjają rozszerzeniu uprawy roślin okopowych warzywnych, przemysłowych oraz uprawy roślin pastewnych w poplonach. Melioracja przyczyniła się do znacznego rozszerzenia obszaru użytków rolnych i podniesienia plonów. Największy odsetek gruntów ornych w krajach stosujących sztuczne nawadnianie ma kontynent azjatycki.

Efektywność urządzeń melioracyjnych zależy nie tylko od ich typu i jakości wykonania pod względem technicznym, ale również od warunków przyrodniczych, społecznych i ekonomicznych, w jakich są one eksploatowane.

Dobrze zaprojektowane i wykonane melioracje dają rolnictwu olbrzymie korzyści:
- zwiększenie wartości użytkowo-rolniczej gleb i poprawa mikroklimatu
- przedłużenie okresu prac polowych wskutek odwodnienia
- umożliwienie mechanizacji prac polowych dzięki odwodnieniu
- zwiększenie plonów
- zmianę kierunku produkcji i zwiększenie stopnia jej intensywności
- zwiększenie stopnia wykorzystania nawozów

Nie można jednak zapominać, że niewłaściwe wykonanie melioracji może spowodować niekorzystne następstwa. Znaczny odsetek nawadnianych gruntów ornych mają państwa leżące w klimatach monsunowym oraz kraje, w których występuje deficyt wody.

Melioracje wodne szczegółowe, które w rolnictwie mają na celu regulację wilgotności gleb, polegają nie tylko na sztucznym nawadnianiu, ale także na odwadnianiu gleb podmokłych i bagien za pomocą sztucznych kanałów i rowów otwartych. Towarzysząca odwodnieniu zmiana mikroklimatu sprzyja przyspieszeniu wegetacji. Odwodnienie terenu umożliwia zastosowanie doskonalszych narzędzi i maszyn, powoduje znikanie niektórych uporczywych chwastów (skrzypy, sity), a ponadto dzięki drenowaniu łatwiej jest utrzymać pole w kulturze. Melioracje odwadniające stosowane są w Polsce, Holandii, Rosji, Białorusi, i Niemczech.

Uzupełnieniem melioracji są zabiegi agromelioracyjne. Mają one na celu głównie poprawę stosunków wodnych w glebie. Mogą być wykonywane przez rolników, jednak wymagają specjalnie skonstruowanych urządzeń, większych nakładów siły pociągowej i środków pieniężnych. Stosuje się je co kilka lat. Zaliczamy do nich kretowanie gleb ciężkich (stosowane jako uzupełnienie sieci rowów melioracyjnych bądź sieci drenarskiej), orki agromelioracyjne oraz iłowanie i glinowanie gleb lekkich. W celu poprawy stosunków wodnych dla potrzeb rolnictwa stosowane są także zabiegi fitomelioracyjne, polegające na przebudowie szaty roślinnej w siedlisku. Do zabiegów tych zaliczamy planowe dolesienia, zadrzewienia śródpolne oraz przydrożne i zakrzaczenia przeciwerozyjne.

Odsetek gruntów nawadnianych w wybranych krajach

Poza warunkami naturalnymi ważnymi, a dla wielu krajów decydującymi czynnikami rozwoju rolnictwa są:
- stosunki społeczno-własnościowe określające własność ziemi, bezrolność, dostęp do ziemi
- wielkość gospodarstw rolnych .
- sposoby gospodarowania, nakłady kapitałowe, poziom oświaty, które wiążą się z ogólnym poziomem rozwoju kraju i polityką rolną państwa
- poziom zaawansowania mechanizacji, chemizacji i melioracji.

Wszystkie te czynniki mają ogromny wpływ na wielkość plonów i intensyfikację rolnictwa.

BIBLIOGRAFIA

PODSTAWY ROLNICTWA J. DZIEŻYC
GEOGRAFIA POWSZECHNA PWN
GEOGRAFIA GOSPODARKI ŚWIATA J. BARBAG