Architektura kultur starożytnych (III tysiąclecie p.n.e. - r. 300 n.e.) Rzym (VI w. p.n.e. - IV w. n.e.) Wprowadzenie Na Półwyspie Apenińskim wystąpiło zjawisko wpływów kulturowych dwóch obszarów: Etrurii i Rzymu. Podobne oddziaływanie obserwowaliśmy na terenie Grecji, która przejęła i przyswoiła sobie wiele z dorobku kultury kręgu kreteńsko-mykeńskiego. Etruskowie pochodzili zapewne z Azji Mniejszej, skąd uszli przed najazdem Achajów. Pod koniec IX w. p.n.e. osiedlili się na płn. zachodnim wybrzeżu półwyspu Apenińskiego (dzisiejsza Toskania). Ich poziom kulturowy był prawdopodobnie znacznie wyższy niż ludności miejscowej. W sztuce swej, choć wypowiadają się za pomocą elementów zapożyczonych z Grecji (kolumna, megaron), to jednak stworzyli indywidualne typy architektoniczne grobowca, świątyni i domu. Rzemieślnicy etruscy mieli osiągnięcia w dziedzinie konstrukcji; sklepili nad grobowcami wczesne przekrycia kopułowe. W konstrukcjach etruskich przeważało drewno (nadproża, konstrukcje dachowe), ściany wznoszono z cegieł. Z kamienia wykonywano fundamenty oraz stosowano go w budownictwie obronnym, grobowym i w budowlach inżynierskich (mosty, kanały). Na południe od Etrurii rozwijało się małe państwo Lacjum (l pół. VIII w. p.n.e.) z Rzymem, założonym przypuszczalnie w 753 r. p.n.e., jako szybko rozwijającą się osadą nadgraniczną. Po długich wojnach z początkiem V w. p.n.e. Lacjum zagarnęło stopniowo i ostatecznie podbiło Etrurię. Następowało przenikanie zwyczajów etruskich i wpływów kulturowych do Rzymu, a budowniczymi i konstruktorami stali się etruscy rzemieślnicy. Drugim potężnym czynnikiem wpływającym od V) w. na kulturę Rzymu jest sztuka grecka, która przenikała ze swoich samodzielnych ognisk w płd. Italii i na Sycylii, a także w okresie ekspansji politycznej Rzymu wilii w. p.n.e., poprzez sztukę hellenistyczną. Arcydzieła greckie po zdobyciu ich przez Rzymian przewieziono do Italii, i tak jak poprzednio etruska - sztuka grecka opanowała Rzym. Sztuka rzymska przyswoiła sobie cały dorobek artystyczny Grecji, uznała za swoje klasyczne motywy greckie i nadała im nową, monumentalną formę. Religia Rzymian polegająca początkowo na kulcie zjawisk przyrody, pod wpływem etruskim, a potem greckim, utożsamiała siły i zjawiska przyrody z określonymi bogami. Różnili się oni qd greckich tylko imionami. Organizujące się w połowie VIII w. p.n.e. państwo rzymskie było monarchią. Z końcem VI w. miało ustrój republikański, który upadł pod koniec l w. p.n.e., po czym nastąpił okres cesarstwa. W swej długiej historii Rzym stał się potęgą. Opanował basen Morza Śródziemnego, obejmując też obecną Francję, Hiszpanię, zach. Niemcy, płd. Anglię i półwysep Bałkański, pozostawił wszędzie piętno swej kultury. Dzieje architektury rzymskiej można podzielić na następujące okresy: * etruski (wraz z okresem Królestwa VIII w, p.n.e.-ok. 510 r. p.n.e.), -republiki (ok. 510 r. p.n.e.-4-30 r. p.n.e.), * cesarstwa (30 r. p.n.e.- IV w. n.e.). Tak jak kultura rzymska czerpała z dorobku innych, sama także przekazała swe zdobycze i naśladowane kształty późniejszym okresom. Pierwsze zastosowało je Bizancjum i średniowiecze europejskie. W czasach nowożytnych odkrycie zabytków Rzymu stało się źródłem wzorów i natchnienia w kształtowaniu nowych form twórczych Konstrukcja Działalność budowlana Rzymian miała doniosłe znaczenie i stała się obok prawodawstwa czynnikiem decydującym o ich dorobku cywilizacyjnym. Jako budowniczowie główny wysiłek kierowali w opracowanie konstrukcji i techniki wykonania. Stosunek do tych zagadnień odziedziczyli Rzymianie po Etruskach, a kształtowanie wyglądu i detali budynków przyjęli ze wzorów greckich. Znane w Egipcie, Azji, Etrurii i Grecji konstrukcje łukowe znacznie ulepszyli. W budowie mostów, murów obronnych, budynków użyteczności publicznej Rzymianie stworzyli podstawy rozwoju architektury inżynierskiej, w której dominował element łuku. Niezrównane konstrukcje powstały dzięki użyciu betonu, pozwalającego na operowanie masami materiału i zwiększenie wymiarów budynku. Wzrost liczby mieszkańców miast, a szczególnie Rzymu, jak również zamiłowanie warstw zamożniejszych do posiadania okazałych domów spowodowały, że najliczniej realizowano budynki mieszkalne i reprezentacyjne; świątynie i grobowce miały mniejsze znaczenie. Rzymianie lubiący wielkie założenia i monumentalne rozwiązania dążyli do osiągnięcia w budynkach wspaniałych wnętrz. Skala tych założeń narzuciła konieczność wykonania wielkich przekryć. W budownictwie rzymskim ściana spełniała ważniejszą rolę niż w Grecji. Traktowano ją jako specjalny element architektoniczny. W konstrukcji swej przejęła rolę kolumny i stała się oparciem sklepień i kopuł. Rzymianie używali do budowy drewna, kamienia, gliny, cegły mułowej wypalanej oraz zaprawy wapiennej. W budowlach publicznych stosowali kamień dokładnie obrobiony i dopasowany, łączony żelaznymi klamrami. Około III w. p.n.e. odkryli, że wulkaniczny tuf pumeksowy zmieszany z zaprawą wapienną tworzy cement, twardniejący po pewnym czasie i wiążący nawet pod wodą. Mieszając ten cement z piaskiem i żwirem wytwarzali beton, który stał się po pewnym czasie podstawowym materiałem budowlanym do wznoszenia konstrukcji i ścian. Jako okładziny murów stosowano różne gatunki kamieni i ceramikę. Ściany w domach mieszkalnych pokrywano malowidłami. We wnętrzach reprezentacyjnych wydzielano chętnie półokrągłe wnęki - nisze, a nowym elementem dekoracyjnym były kolumny nie przenoszące obciążeń i ustawione na tle ściany. W rozwiązywaniu przekryć największym osiągnięciem budowniczych rzymskich było wznoszenie i udoskonalenie sklepień. Stosowali oni sklepienie kolebkowe (beczkowe) oparte na po dłużnych, mocnych murach zabezpieczających przed działaniem sił rozporowych sklepienia. Sklepienie krzyżowe (otwarte) powstało z przecięcia pod kątem prostym dwóch jednakowych sklepień kolebkowych. Na liniach przecięcia kolebek skupione są wszystkie siły rozpierające podstawę. Zbiegają się one na narożach, w których cały ciężar sklepienia przejmuje podpierający je mur, słupy lub filary. Sklepienie klasztorne (zamknięte) powstało z czterech różnych wycinków dwu przecinających się sklepień kolebkowych. Sklepienie to przenosi swój ciężar na cały obwód murów. Rzymianie stosowali też sklepienie żaglowe oparte na kwadracie wpisanym w koło, promieniem tworzącym kopułę. Sklepienie to podobnie jak sklepienie krzyżowe, przecina ściany linią półkolistą. Wszystkie te sklepienia wznoszono nad pomieszczeniami kwadratowymi. Kopuła o kształcie półkuli wymagała oparcia na obwodzie koła; można było ją też oprzeć na wieloboku. Miała ona zmienną grubość. Kopuły budowano z kamieni lub cegieł o kształcie zbieżnym. W architekturze rzymskiej jako elementy konstrukcyjne występowały też łęki. Ponieważ łęk może podtrzymywać mur o większej rozpiętości niż belka kamienna, umożliwiło to zwiększenie rozpiętości między kolumnami. Słynne rzymskie mosty i akwedukty mają w swej konstrukcji łęk jako element podstawowy. Sklepienie kolebkowe - beczkowe Sklepienie krzyżowe Sklepienie klasztorne Sklepienie żaglowe Kopuła półkolista Forma W architekturze rzymskiej stosowano cztery zasadnicze porządki zapożyczone ze wzorów etruskich i greckich: toskański (etruski), dorycki, joński i koryncki. We wszystkich występuje kolumna, belkowanie i wspólne elementy, jak: płyta kwadratowa, na której spoczywała baza kolumny, silnie wysunięty gzyms i wyższy niż w Grecji tympanon (przyczółek). Porządek toskański był najprostszy. Trzon kolumny bez rowków posiadał bazę i kapitel; architraw nad kolumną był gładki. W porządku rzymsko-doryckim trzon kolumny smuklejszy od greckiego, gęściej żłobkowany, spoczywa na bazie. Porządki: rzymsko-joński i rzymsko-koryncki nie różnią się prawie od greckich; są jednak bogaciej dekorowane. Zamiłowanie Rzymian do bardzo ozdobnych form znalazło swój wyraz we własnym porządku zwanym kompozytowym (złożonym). Polega on na zestawieniu dolnej części głowicy korynckiej składającej się z dwóch rzędów liści akantu z jońską w górnej części, której woluty łączą się w czterech narożnikach. Inne elementy i proporcje tego porządku nie różnią się od korynckiego. Oprócz kolumn Rzymianie stosowali często pil astry. Są to płaskie, filary przyścienne, wystające ze ściany na 1 /6 swojej szerokości. Pełnią one funkcję podpory i dekoracyjnego rozczłonkowania ściany. Mają bazę i odpowiednio ukształtowaną głowicę. Jako podwyższenie pod słupy, pilastry i filary występuje nie znany w Grecji postument z bazą i zwieńczony małym gzymsem. Nadaje on całości smuklejsze proporcje. W tym samym celu nad gzymsem budynków Rzymianie wykonywali pasy muru zakończone profilem, zwane attyką. Licznie stosowane łęki miały gładkie i profilowane obramienie - archiwolty, opierające się na dwóch krótkich gzymsach zwanych impostami. Wszystkie formy rzymskie miały ściśle wyliczone wielkości i proporcje podziałów. Wzbogacały one wygląd budowli, co przy znacznych nakładach finansowych i bogatych materiałach pozwoliło uzyskać nie spotykane przedtem efekty wspaniałości i potęgi. Mimo to Rzymianie nie osiągnęli tak wysokich wartości artystycznych, jakie miały formy greckie ukształtowane przez nieprzeciętnie uzdolnionych artystów. Porządek toskański Porządek rzymsko-dorycki Porządek rzymsko-joński Porządek rzymsko-koryncki Głowica kompozytowa Budowle użyteczności publicznej i pomniki zwycięstw W budownictwie rzymskim odrębne miejsce zajmowały budynki o przeznaczeniu widowiskowym. Należały do nich teatry, cyrki i amfiteatry. Teatry rzymskie wzorowano na rozwiązaniach greckich. Zakładano je na półkolu z wykorzystaniem stoków terenu. Budynek sceniczny miał większą skalę i sięgał poziomem najwyższych rzędów widowni. Wraz z postępem w budownictwie teatry rzymskie budowano wyłącznie jako budynki naziemne. Elewacje o kształcie wielkiego półwalca dzielono na arkadowane piętra. Do najważniejszych obiektów należał teatr Marcellusa (ok. 20 r. p.n.e.) na 3000-4000 widzów. Jednak ludność latyńska, mniej wrażliwa na piękno poezji od Greków, znajdowała najpełniejszą rozrywkę w cyrkach i amfiteatrach. Cyrk był miejscem wyścigów i popisów konnych wozów, a także parad wojskowych. Miał silnie wydłużoną bieżnię z ubitego piasku. Ze względu na bezpieczeństwo widzów najniższy rząd siedzeń był znacznie podniesiony ponad poziom areny. Wygląd zewnętrzny cyrku przypominał teatr. Najstarszy Circus Maximus (IV w. n.e.) zbudował Juliusz Cezar dla 100000 widzów, następnie powiększono go do 250000 miejsc. Amfiteatry znajdowały się w każdym większym mieście Imperium rzymskiego, służyły pantomimie, sztukom akrobatycznym, walkom gladiatorów z dzikimi zwierzętami. Amfiteatr był budowlą naziemną o planie eliptycznym i wysokich murach. Wokół owalnej areny wznosiły się zamknięte pierścienie miejsc dla widzów. Przestrzeń pod siedzeniami, podobnie jak w teatrach i cyrkach, wykorzystano na korytarze, schody, magazyny itp. Wszystkie te pomieszczenia spiętrzone na kilku poziomach przekryte były sklepieniami. Arena miała często urządzenia do zalania jej wodą. Rozgrywano wtedy bitwy morskie zwane naumachia-mi. Największym amfiteatrem było Colosseum w Rzymie (amfiteatr Flawiuszy) wzniesione w latach 75-80 n.e. Miało 189 m długości, 156 m szerokości i 49 m wysokości; mieściło ok, 50000 widzów. Widownia podzielona była na trzy poziomy, zaś elewacja zewnętrzna na cztery. Dzięki układowi arkad przedzielonych kolumnami ogromna ta budowla robi wrażenie ażurowej i lekkiej. Zastosowano tu typowe piętrzenie porządków architektonicznych. Najniższą kondygnację zdobią cienkie kolumny rzymsko-doryckie, drugą - jońskie, trzecią -- korynckie, a czwarta kondygnacja bez arkad ma pilastry korynckie. Ponad nią ustawiano maszty przeznaczone do rozpinania tkanin osłaniających publiczność przed słońcem. Colosseum w Rzymie Fragment elewacji zewnętrznej Przekrój Rzut Łaźnie publiczne - termy należały do głównych budowli użyteczności publicznej. Istniały już za czasów Republiki, lecz na dużą skałę zaczęły rozwijać się dopiero za Cesarstwa. Miały trzy zasadnicze pomieszczenia kąpielowe, z wodą ciepłą i zimną, łaźnię parową oraz wiele izb pomocniczych. Do zespołu term należały ogrody, portyki, biblioteki służące licznej rzeszy odwiedzających. W konstrukcji term najwyższym osiągnięciem były sklepienia, które w różnych zestawieniach przerzucano nad wielkimi salami. Termy wznoszone przez cesarzy odznaczały się wielkim przepychem i do ich wykończenia Rzymianie stosowali ozdobne formy i drogie materiały. Najbardziej znane były Termy Caracalli (217 r.), Dioklecjana (302 r.). Każdy z tych kompleksów zajmował powierzchnię powyżej 10 ha, a wysokość głównych sal sięgała kilkudziesięciu metrów. Łuki triumfalne. Na terenach rzymskich wznoszono budowle dla uczczenia wybitnej osoby lub wydarzenia, jak np. zwycięstwa w wojnie, przeprowadzenia drogi, budowy portu. Były to przede wszystkim łuki triumfalne i pojedyncze kolumny. Obiekty te stanowiły prawdziwą ozdobę miasta. Łuk triumfalny był monumentalną budowlą o kształcie bramy z jednym lub trzema przejazdami oraz przejściem dla pieszych. Otwory te były sklepione łukowo. Nad przejazdami i przejściami ujętymi w pilastry, kolumny lub półkolumny wznosiło się belkowanie, a nad nirtiattyka stanowiąca tło napisu pamiątkowego. Często całość wieńczył posąg triumfatora. W samym tylko Rzymie było dziewięć bram triumfalnych z najpiękniejszą, zwaną Łukiem Tytusa (82 r. n.e.). Konstrukcje inżynierskie Mosty konstruowano z drewna na palach; później kamienne filary łączono z drewnianym pomostem. Powstawały także kamienne mosty łukowe według wspólnego wzorca. Składały się one z jednego lub wielu półkolistych łuków. Rzymskie mosty budowano znacznie solidniej, niż wymagały tego ówczesne potrzeby. W związku z tym mosty na Tybrze, które do dziś przetrwały, jak np.: Pons Cestius czy Pons Fabricius i inne, przenoszą obecnie z powodzeniem ciężar pojazdów współczesnych. Z wielkiej liczby mostów łukowych w Italii i na prowincjach należy wyróżnić mosty Hiszpanii. Szczególnie znany jest most przez Tag w Alcantarze długości ponad 180 m i wysokości ponad 50 m. Most w Alcantarze (Hiszpania) Akwedukty rzymskie nie były pierwszym w świecie starożytnym urządzeniem tego typu, lecz przewyższały inne wielkością i liczbą. Zaopatrywały miasta w zdrową źródlaną wodę pitną oraz pokrywały znaczne jej zapotrzebowanie do zasilania licznych łaźni, fontann i ogrodów. Obecnie na podstawie badań można stwierdzić, że każdy Rzymianin zużywał tyle samo wody dostarczanej przez wodociągi, co mieszkańcy miast XX w. Wodociągi rzymskie działały na zasadzie grawitacji. Składały się z licznych przewodów i tuneli oraz arkad, które były najbardziej widoczną ich częścią. Wszystkie arkady były podobnie zbudowane. Na wysokich filarach z kamienia lub cegły, dochodzących do 30 m wysokości, budowano półkoliste łuki. Dźwigały one właściwy betonowy kanał wodny o stałym spadku, przekryty łukowym lub dwupołaciowym dachem. Gdy akwedukt pokonywał głębokie wąwozy, zwiększała się liczba arkad, które wznoszono wtedy w kilku poziomach ponad sobą. Pierwszy akwedukt Rzymu - Aqua Appia (312 r. p.n.e.) prawie na całej swej długości biegł pod ziemią. Do bardziej znanych należy Aqua Claudia (38 w. n.e.) długości ok. 70 km. Inne miasta Cesarstwa miały także wodociągi, jak np. Nimes we Francji z kamiennym mostem o trzech poziomach arkad przez rzekę Gard. Drogi. Do ważnych inwestycji inżynierskich Rzymu należą drogi. Do II w. p.n.e. cała Italia miała rozbudowaną sieć dróg o twardej nawierzchni. Pierwsza zbudowana ok. r. 300 p.n.e. Via Appia (ok. 180 km długości) była brukowana początkowo tylko w obrębie miast, gdzie występował największy ruch. Następnie powstała Via Flamina. W realizacji dalszych arterii koło Neapolu przebito w Apeninach dwa tunele wysokości od 3 do 21 m i szerokości około 3 m. Drogi rzymskie musiały między innymi umożliwiać szybkie przemarsze piechoty. Dlatego też ważniejsze z nich miały brukowaną nawierzchnię, zwykle z miękkim poboczem dla pojazdów zwierzęcych. Drogi często prowadzono najkrótszymi odcinkami między miastami, co w górzystym terenie stworzyło konieczność budowy nasypów i mostów. Świątynie Wczesne świątynie Rzymskie okresu Republiki kształtowano głównie pod wpływem budownictwa etruskiego. Począwszy od II w. p.n.e. wraz ze wzrostem wpływów greckich zmieniały się formy świątyń. Jednak pewne cechy etruskie pozostały nadal, jak: podium, które zwiększa się do kilku metrów, brak obejścia dookoła celli. Tradycyjnie też przestrzegana równa głębokość przedsionka i celli sprawiała, że świątynie rzymskie mają obszerniejsze przedsionki od greckich, nie obudowane ścianami i wsparte na kolumnach. Cełla miała tylko jeden otwór służący jako wejście i doprowadzający światło. Wszystkie rzymskie świątynie prostokątne miały wysokie szczyty z powodu większego nachylenia połaci dachowych. Powyższe cechy świątyni rzymskiej utrzymały się nawet w budowlach prowincjonalnych w Syrii czy Afryce, choć zmieniały się sposoby konstruowania zależnie od postępu w technikach budowlanych. Pod wpływem budownictwa greckiego w układzie świątyń rzymskich wprowadzono kolumny wzdłuż boków oraz z tyłu. Jednak rolę konstrukcyjną spełniały one jedynie w przedsionku, niosąc dach. W pozostałych elewacjach stały się dekoracją przystawioną do ściany i nie wiązały się konstrukcją z resztą budowli. Najstarszą z zachowanych w Rzymie jest świątynia Fortuny Virilis (l w. p.n.e.) oraz Marsa Utor, z której zachowały się trzy kolumny korynckie. Wyjątkowe miejsce wśród prostokątnych zajmowała świątynia Concordii z ł w. p.n.e. Miała ona cellę szerszą od przedsionka, wymagającą oświetlenia, gdyż nie wystarczało światło wpadające przez drzwi. Było to powodem odmiennego niż w innych świątyniach ukształtowania elewacji frontowej, w której widoczne są okna umieszczone po obu stronach sześciokolumnowego portyku. Przykładem podłużnej świątyni sklepionej są zachowane ruiny świątyni Bogini Diany we Francji, w Nimes. Miała ona cellę przekrytą sklepieniem kolebkowym, dookoła której obiegał wąski korytarz, również sklepiony wąską kolebką. Ze świątyń o rzucie koła najsławniejszy jest Panteon w całości zachowany do dziś. Uznany jest za szczytowe osiągnięcie rzymskich budowniczych w dziedzinie konstrukcji sklepień. Budynek składa się z dwóch zasadniczych części: portyku i wielkiej rotundy. Wysokość Panteonu równa jest średnicy (43,2 m) podstawy. Całość przekryta kopułą (ok. 22 m wys.) z otworem u szczytu średnicy 9 m oświetlającym wnętrze. Kopuła opiera się na kolistym murze, którego ciężar zmniejszono przez zastosowanie wnęk. Panteon wzniesiono w 27 r. p,n.e., lecz dopiero odbudowa między 80 a 202 r. n.e. nadała mu obecną formę. Panteon miał jeszcze jedną wyjątkową dla starożytności konstrukcję: strop portyku podtrzymywały metalowe dźwigary z brązu. Bazyliki znajdowały się w każdym mieście Imperium Rzymskiego. Były to budowle przeznaczone na sądy i transakcje handlowe. Dużą krytą halę dzielono szeregami kolumn na trzy lub pięć wnętrz. Środkowa część najszersza zakończona była półkolistą apsydą, w której zasiadali sędziowie. Apsydę wieńczyło sklepienie. Nad kolumnadami hal bocznych znajdowały się chóry, do których prowadziły schody. Światło wpadało przez okna w ścianach środkowej nawy, wyższej od bocznych (patrz świątynie egipskie) lub też przez boczne ściany naw zewnętrznych. Ogromne ruiny bazyliki Ulpia zbudowanej przez Trajana (l w. n.e.) znajdują się na Forum Romanum. Stropy tej bazyliki były drewniane. Na tym samym Forum dochowały się tez ruiny bazyliki Maksencjusza (310 r. n.e.). której główna nawa o wym. 80x25 m miała trzy potężne sklepienia krzyżowe. Panteon w Rzymie - przekrój Panteon w Rzymie - rzut Miasta W miastach rzymskich wyraźne są wpływy etruskie i greckie. Pierwsze przejawiają się w układzie miasta z dwoma głównymi i prostopadłymi ulicami - cardo o kierunku północ-południe i decumanuso kierunku wschód-zachód. Obszar miasta, podzielony na działki prostokątne, otaczały dookoła obronne mury z bramami u wylotu głównych ulic. Plan ten przyjął się jako układ warownych obozów wojskowych oraz jako typ miasta zakładanego w koloniach. Wszystkie miasta europejskie, które powstały pierwotnie jako obozy rzymskie, mają w swym układzie urbanistycznym skrzyżowanie głównych arterii i prostokątny kształt murów. Są to m. innymi Wiedeń, Kolonia, Paryż, Reims i wiele innych. Pod wpływem greckich rozwiązań miejskich na skrzyżowaniu głównych ulic ukształtowały się place fora jako ośrodki życia miejskiego z zespołami gmachów publicznych. Charakteryzowała je wielka skala i wspaniałość rozwiązań oraz rygorystyczne podkreślenie układu osiowego. Reprezentacyjne place rzymskie z czasów cesarstwa miały na zawsze utrwalić imiona swych założycieli. Tak powstały Forum Julium, Forum Augusta, Forum Nerwy z l w. n.e. czy Forum Trajana z II w. n.e. Zespoły te są niezwykłe reprezentacyjne, tworzą wspaniałe wnętrza, długie osie i perspektywy. Kształtują je pałace cezarów, świątynie, łuki i kolumny triumfalne, bazyliki i niezliczone posągi. Mieszkania i pałace Dom rzymski znany jest nam z opisów Witruwiusza (l w. p.n.e.), teoretyka architektury, z wykopalisk w Pompei miasta zasypanego w 79 r. n.e. popiołami Wezuwiusza . Rzut poziomy domu rzymskiego był prostokątny. Wejście prowadziło przez przedsionek vestibulum położony między dwoma lokalami niekiedy mieszczącymi sklepy, do wewnętrznego dziedzińca atrium, do którego przylegały sypialnie i inne pomieszczenia domowe - alae. Światło dzienne - ponieważ nie było okien docierało do pokoi przez compłuvium otwór w dachu, pod którym w atrium był basen -impluvium na wodę deszczową. W środkowej części gabinet pana domu - tabłinum, oddzielał atrium od peristylu, z którego dostępny był też pokój jadalny - triclinium. Począwszy od li w. p.n.e. na skutek majątkowego zróżnicowania w społeczeństwie i pod wpływem rozwiązań greckich układ mieszkań rzymskich uległ wzbogaceniu. Powstał typ atrialno-peristylowy ukształtowany poprzez dodanie do dawnego typu domu dodatkowych pokoi grupujących się wokół kolumnowego dziedzińca - peristylu. Obszerne te domy, z reguły piętrowe, podpiwniczone, miały wiele odmian układu. We wnętrzach dekorowanych mozaikami i malowidłami ściennymi ustawiano piękne domowe sprzęty, które znalazły naśladowców w czasach odrodzenia oraz w XVIII i na początku XIX w. Tego rodzaju budownictwo nie mogło jednak zaspokoić potrzeb mieszkaniowych milionowego miasta, jakim był Rzym. Większość ludności zamieszkiwało wielorodzinne i wielopiętrowe domy z dużą liczbą skromnych mieszkań - insulae. Były one tandetnie wykonane; często ulegały pożarom. Na specjalną uwagę w dziedzinie rzymskiego budownictwa mieszkaniowego zasługują wille, czyli rezydencje podmiejskie. Początki ich budowy sięgają II w. p.n.e. a rozwój przypada na l w. p.n.e. i l w. n.e. Były to domy w dowolnym układzie pomieszczeń. Powstawały pod wpływem wschodnich wzorów oraz wzrostu zamożności i rozwoju życia na prowincjach. W willach wprowadzono po raz pierwszy portyki, loggie i tarasy, nad którymi wznosiły się wyższe kondygnacje. Dało to możliwość bogatego kształtowania elewacji budynku ozdobionego także licznymi posągami. Wille wraz z otaczającymi je parkami o licznych fontannach, szpalerach i dekoracjach przedstawiały niezwykłe układy przestrzenne. Ze względu na ogromne koszty mogli je wznosić jedynie cesarze i arystokraci. Najwspanialsze były wille Hadriana w Tivoli pod Rzymem i Tyberiusza na Capri. Nieograniczone wprost środki materialne, którymi dysponowali władcy rzymscy, pozwoliły im na budowę wielkich rezydencji miejskich. Powstawały one często w otoczeniu starszej zabudowy. Największy był zespół pałacowy w Rzymie na Palatynie.Innym rodzajem rezydencji był Pałac Dioklecjana w Splicie (Jugosławia). Był to zespół o powierzchni około 4 ha, wzniesiony na planie obozu rzymskiego. Prostokątną całość obejmującą pomieszczenia mieszkalne władcy, okrąg świątynny, mauzoleum, park i koszary otaczał mur wzmocniony potężnymi basztami. Budowa willi i pałaców rzymskich przyczyniła się do rozwoju i postępu w dziedzinie konstrukcji oraz rozkwitu wspaniałego malarstwa ściennego i mozaik. MASZ TU WSZYSTKO OPISANE ;PP
W Rzymie w El-Jem w Trewirze w Petrisbergu w Arles w Amman w Dżeraszu w Madabie w Kerku w Petrze w Akabie
