Kryzys republiki rzymskiej i wojne domowe

Podstawową przyczyną kryzysu ustroju republikańskiego stał się rozrost terytorialny Rzymu. W I połowie I wieku p.n.e. imperium rzymskie obejmowało, oprócz Italii, znaczną część Hiszpanii, południową Galię, wybrzeże illiryjskie, Grecję i Macedonię, większość Azji Mniejszej, Syrię oraz część północnej Afryki. Natomiast w sensie formalnym Rzym nadal miał charakter miasta-państwa (civitas). Taka struktura polityczno-administracyjna (oparta na działalności honorowej 47 urzędników miejskich) nie była zdolna do zarządzania ogromnym terytorium. Nie istniał zawodowy aparat urzędniczy, podatki pobierane były przez prywatne spółki dzierżawców – publikanów. Republikańska elita władzy, zdominowana przez nobilitas, nie była skłonna do reform ustrojowych. Senat nie chciał dopuścić do udziału w rządzeniu arystokracji italskiej i prowincjonalnej. Jednocześnie interes imperium wymagał stworzenia mechanizmu podejmowania szybkich i jednoznacznych decyzji. W tej sytuacji zaczęła szybko wzrastać rola dowódców wojskowych, dysponowali oni bowiem siłą, dzięki której byli w stanie przeforsować swoją wolę. Ich pozycji sprzyjał zawodowy (od czasów konsula Gajusza Mariusza) charakter armii rzymskiej. Rywalizujący ze sobą wodzowie musieli w coraz większym stopniu zabiegać o popularność wśród ludu rzymskiego, stąd rola demagogii w manipulowaniu zgromadzeniami oraz populizmu w pozyskiwaniu przychylności ludu rzymskiego. Cezar przybył w styczniu 49 roku p.n.e. z Galii do Italii (przekroczył Rubikon, rzekę oddzielającą Galię Przedalpejską od Italii); wymówił wówczas słynne zdanie Alea iacta est – Kości zostały rzucone · wojna domowa trwała w latach 49-45 p.n.e.; już na jej początku Cezar ogłosił hasło łagodności (clementia), co oznaczało łagodne potraktowanie dotychczasowych wrogów Cezara, gdy zaprzestaną z nim walki; dzięki tej taktyce oraz faktowi, że główne siły Pompejusza znajdowały się poza Półwyspem Apenińskim, Cezar w ciągu dwóch miesięcy, niemal bez żadnych strat, opanował Italię; Pompejusz zdołał zaokrętować w Brundizjum pięć wiernych mu legionów, które następnie opuściły Półwysep Apeniński · po opanowaniu Italii Cezar wyruszył do Hiszpanii, gdzie stacjonowały wojska wierne Pompejuszowi; do decydującego starcia doszło (czerwiec 49 p.n.e.) w Ilerdzie w dolinie rzeki Sykoris, dopływu Ebro; Cezar obległ tę twierdzę i wyparł nieprzyjaciela z zajmowanych pozycji (głównie dzięki konnicy galijskiej, która odcięła zwolenników Pompejusza od zaopatrzenia), następnie nad rzeką Ebro zmusił wojsko Pompejusza do poddania się; w drodze powrotnej Cezar obległ i zdobył Massalię (dzisiejsza Marsylia) · Pompejusz założył swoją kwaterę główną w Salonikach w Grecji; uzyskał od Partów zapewnienie życzliwej neutralności, dzięki czemu mógł wycofać legiony z granicy wschodniej; w lipcu 48 roku p.n.e. Pompejusz odniósł zwycięstwo nad wojskami Cezara pod Dyrrachium na wschodnim wybrzeżu Adriatyku, nie zdołał jednak tego sukcesu wykorzystać; Cezar wycofał się do zasobnej w żywność Tesalii i szykował się do rozstrzygającego starcia