Sarmata i sarmatyzm.

Sarmatyzm jest pojęciem złożonym. Określa ono obyczajowość oraz kulturę duchową i umysłową Rzeczypospolitej szlacheckiej od schyłku wieku XVI, aż po czasy rozbioru. Z pojęciem tym kojarzy się również swoisty sposób bycia: rubaszność, bujność obyczaju, a także mentalność polskiej szlachty, która doszukiwała się swej genealogii u starożytnych Sarmatów. Cechowali się oni odwagą, walecznością, rycerskością oraz wspaniałomyślnością. Za najważniejszą cechę Sarmaty uważano pobożność - Sarmata był rycerzem wciąż gotowym do walki w obronie chrześcijaństwa. Sarmatyzm można również opisywać w kategoriach ideologii szlacheckiej, która sankcjonowała szczególne miejsce stanu szlacheckiego w społecznej strukturze Rzeczypospolitej:
- rodowód szlachecki uzasadniony przez odwołania do legendarnej Sarmacji; krainy starożytnych Słowian,
- szlachta spadkobierczynią rycersko-ziemiańskich dziejów Polski i Słowiańszczyzny w ogóle,
- stopniowo to pojęcie utożsamiało się z polskim szlachcicem, ziemianinem, gospodarzem,
- Szlachcic, obrońca wiary stał na straży suwerenności Europy (Polska przedmurzem chrześcijaństwa).
Podkreśleniu idei patriotyzmu i jej polskości "służyły":
- niechęć do cudzoziemszczyzny,
- tradycjonalizm,
- gloryfikacja dawnych praw, obyczajów.
Z czasem pojęcie sarmatyzmu nabrało ujemnego znaczenia. Oznaczało całokształt obyczajów, kultury szlacheckiej, utożsamianych z zacofaniem, nietolerancją, dewocją, skłonnością do zabaw. Warto jednak dodać, że sarmatyzm był zjawiskiem występującym jedynie w Polsce i cechującym szlachtę Rzeczypospolitej między II połową XVI, a XVIII wiekiem. O sarmatyzmie możemy mówić w różnych kategoriach, zależnie od tego, jak jest on nam przedstawiany. Nurt ziemiański reprezentowali Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek. To właśnie na podstawie ich sposobu ukazania szlachty możemy rozróżniać dwa zupełnie inne oblicza sarmatyzmu.
Jan Chryzostom Pasek był typowym przedstawicielem średniej szlachty. Tak jak każdy ówczesny Sarmata był żołnierzem i gospodarzem. Brał udział w wielu wyprawach, między innymi do Danii i Moskwy. Osiadł na wsi i zajął się gospodarką. Pisał również pamiętniki. Jego poezja należy do nurtu sarmacko-szlacheckiego. W swoich pamiętnikach Pasek przedstawił portret polskiego Sarmaty, którego wówczas uważano za przykład prawego szlachcica. Jego pamiętniki przepełnione są ideologią ogółu XVII- wiecznej szlachty, ideologią, która nacechowana jest umysłowym zacofaniem oraz fanatyzmem. Występuje również patriotyzm, waleczność oraz gotowość do obrony ojczyzny.
Pamiętniki Paska możemy podzielić na dwie części. Pierwszą opisującą wyprawy wojenne i drugą, która przedstawia nam ziemiański żywot Polaka. W pierwszej części poznajemy dzieje Paska , który dużo podróżował, uczestnicząc w wielu walkach. Poznajemy walki Czanieckiego ze Szwedami w Polsce, wojnę Danii, wojny z Moskwą, konfederacje wojskowe Związku Święconego i rokosz Lubomirskiego.
W kronikarskim zapisie "Pamiętników" pojawiają się także wypadki historyczne z czasów Michała Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego, między innymi walki z Tatarami w 1672 roku. Pasek powołując się na relacje z drugiej ręki, opisuje również odsiecz wiedeńską. Do udziału w tych wszystkich wydarzeniach skłoniły Paska ambicja, chęć zdobycia łupów, nadzieja zrobienia kariery, żądza przygód, ciekawość świata oraz poczucie obowiązku patriotycznego.
Pisząc o latach swej służby wojennej Pasek przedstawia się jako świetny kompan, wzorowy patriota i dobry żołnierz, cieszący się autorytetem zarówno podwładnych, jak i przełożonych. W rzeczywistości jest typowym przedstawicielem Sarmaty, człowieka pełnego przesądów, uprzedzeń i skłonności do alkoholu. Jest osobą o ciasnych horyzontach myślowych, maskowanych pozorami obycia i erudycji.
Uderza jego powierzchowność przy próbach refleksji nad opisywanymi zdarzeniami, niezwykła pewność siebie i skłonność do samochwalstwa. Religijność samego Paska i portretowanych przez niego szlachciców jest bardzo ceremonialna, brak jej jednak głębi i szczerości przeżyć. Pisząc o ówczesnym życiu autor chwalił cechy i postawy przedstawicieli stanu szlacheckiego: ciemnotę, pieniactwo, samowolę.
Pasek nie zamierzał krytykować swojego stanu; krytyczny obraz nietolerancyjnej, niezbyt odważnej, zaściankowo myślącej szlachty zawdzięczać można szczerości autora i wyznawanym przez niego ideałom sarmackim.
W przerwach między bitwami i potyczkami J. Ch. Pasek obserwował również kulturę i obyczaje mieszkańców. Choć, jak przystało na prawdziwego Sarmatę, przekonany jest o wyższości polskiej kultury daleki jest od potępień:
"Wolu, wieprza albo barana kiedy zabiją, ton najmniejszej krople krwie nie zepsują, ale ją wytoczą w naczynie; namieszawszy w to krup jęczmiennych albo tatarczanych (...)".
Polski szlachcic to nie tylko żołnierz, ale i ziemianin. Pasek dumnie określił siebie słowami:
"ultaque civis", "bom i szlachcic, bom i żołnierz".
Druga część pamiętników opisuje ziemiański żywot Polaka. Autora niewiele interesuje polityka, skupia się raczej na osobistych wydarzeniach. W tej części pamiętników zawiera się szeroki obraz życia ziemiańskiego i obyczajów szlacheckich. Pasek myśli kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niewolę chłopów uważa za coś naturalnego. Z typowo sarmacką mentalnością odnosi się do własnej klasy i tylko szlachtę uważa za godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane jest troską o dobrobyt i korzyści materialne. Wystarczy przypomnieć fragment "Pamiętników", w których Pasek opisuje swe zaloty do Anny Łąckiej. Bardziej przypominają one układy handlowe niż wyznania miłosne.
"Pamiętniki" prezentują także świadomość religijną szlachty; na ogół płytką, skłonną do dewocji i zabobonną, adekwatną do późnobarokowych, kontrreformacyjnych zjawisk życia duchowego epoki.
Twórczość Paska jest więc wiarygodnym dokumentem mentalności przeciętnego szlachcica polskiego drugiej połowy XVII wieku. W sposób poniekąd mimowolny, poprzez sam temat i charakter wspomnień, kronikarz ujawnia obyczaje, stan świadomości i poziom etyczny braci szlacheckiej.
Drugim twórcą, kreślącym obraz sarmackiej szlachty był Wacław Potocki. Jego postawa posiada charakter reformistyczny. W jego wierszach dostrzec można odbicie cech charakteru i postępowania ówczesnej szlachty polskiej. Poeta i zarazem szlachecki ideolog broni założeń sarmackiego wzorca społecznego, a krytyka dotyka jego realizacji.
Naród sarmacki - przez który rozumiał poeta szlachtę - odgrywa w tych planach rolę szczególną. Polska walcząca z Turcją ochraniała bowiem całą Europę i jest prawdziwym przedmurzem chrześcijaństwa. Triumf bitwie pod Wiedniem był dla Kochanowskiego znakiem nieustającej opieki Stwórcy nad swoim narodem wybranym, król Jan III Sobieski został zaś przedstawiony w Psalmodii polskiej jako prawdziwy mąż opatrznościowy, Sarmata idealny.
Potocki dostrzegał przepaść pomiędzy sarmackimi ideałami a sarmacka rzeczywistością. Prawdziwy Sarmata jest według niego przede wszystkim obywatelem, który zawsze kieruje się dobrem państwa. Potocki był przywiązany do narodowych tradycji, cenił wysoko starożytność herbu. Uważał jednak, że przynależność do stanu szlacheckiego jest w równym stopniu przywilejem, co obowiązkiem. Szlachcic musi bowiem sprostać wysokim sarmackim ideałom moralnym. Potocki wymagał od szlachty mądrości, dzielności i poświęcenia. Dostrzegał raczej wokół siebie ciemnotę, samowolę, fanatyzm religijny i nietolerancję.
Potocki z upodobaniem opisuje szlacheckie życie i obyczaje. Umiłowaniu ziemiańskiego świata towarzyszą jednak wciąż krytycyzm moralisty i przenikliwość satyryka. Poeta niemiłosiernie drwi ze szlacheckich słabości, czasem zaś - jak w sławnym wierszu Niech śpi pijany - zdobywa się na niesłychanie sugestywną wizję głębokiego upadku ojczyzny. Potocki nie wierzy w godność i piękno człowieka - całą nadzieję pokłada zaś w jego rozumie. Tak jak poeci metafizyczni, widzi w człowieku istotę słaba, zagrożoną przez licznych wrogów:
Jako żołnierz w fortecy, tak w człowieczym ciele
rozumna dusza, żeby go nieprzyjaciele:
grzech, świat, pokusa i śmierć, szturmujący srodze
nie dobyli...
Rozum to jedyny obrońca ludzkiej fortecy. Dlatego największym przeciwnikiem człowieka jest w gruncie rzeczy głupota, której liczne przykłady dostrzegał poeta w sarmackim świecie.
Bohaterem eposu, idealnym Sarmatą jest hetman Jan Karol Chodkiewicz, oddany całkowicie sprawom ojczyzny i głęboko przekonany o wyższości sarmackiego narodu nad innymi nacjami. Jego pełne patosu mowy, z pozoru zagrzewające rycerstwo do boju z Turkami, są w zasadzie skierowane do szlacheckich czytelników poematu. Ma to być dla nich wyzwanie i przestroga. Czyny ojców oskarżają gnuśność i lenistwo synów. Do najświetniejszych partii eposu należą barwne opisy bitew, porażające plastyką języka i brutalnym realizmem. Poeta jakby "atakuje" zmysły i wyobraźnię czytelnika, pragnąc nim wstrząsnąć, poruszyć go do głębi. Oto np. zaskakująco śmiała, daleka od literackich konwencji scena z chocimskiej batalii:
Pełno ran, pełno śmierci; wiązną konie w mięsie,
Krew się zsiadła na ziemi galaretą trzęsie;
Ludzie się niedobici w swoich kiszkach plączą;
Drudzy chlipią z paszczęki posoką gorącą.
Wojna chocimska jest niewątpliwie szczytowym osiągnięciem literackim sarmackiego baroku, dziełem oryginalnym, przewyższającym nawet siłą wyrazu.
Inne wiersze, w których Wacław Potocki krytykuje szlachtę polską to: "Nierządem Polska stoi", "Pospolite ruszenie", "Zbytki polskie".
W pierwszym z nich autor krytykuje bałagan prawny, ucisk biedniejszej szlachty i ogólną niesprawiedliwość. „Zbytki polskie” ukazują złe cechy i przyzwyczajenia Polaków. Do największych polskich wad narodowych autor zalicza: skłonność do nieustannych zabaw, rozmiłowanie w luksusie, przywiązywanie nadmiernej wagi do wytwornego stroju, obżarstwo i pijaństwo. Polacy przedstawieni są jako naród chętnie i bezmyślnie przejmujący obce wzory. Rzeczpospolita jest coraz biedniejsza, słabsza, niebezpieczeństwo utraty niepodległości coraz większe. Potocki krytykuje głupotę i krótkowzroczność szlachty, która nie rozumie, że wraz z upadkiem kraju utraci swą dotychczasową pozycję i wszelkie bogactwa.
Jeszcze inny utwór „Pospolite ruszenie” ukazuje zniewieściałość szlachty, która wobec zagrożenia zachowuje się beztrosko i nie słucha rozkazów. Potocki pisze o tym z gorzką ironią – pisze o bezbronności swojej ojczyzny.
Twórczość Potockiego posiada charakter reformistyczny. Poeta i równocześnie szlachecki ideolog broni założeń sarmackiego wzorca społecznego i jednocześnie krytykuje jego realizację. Jego twórczość zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, gdyż twórca realizował tendencje społeczne i moralizatorskie.
Zarówno Jan Chryzostom Pasek, jak i Wacław Potocki w swojej twórczości przedstawiają nam zjawisko sarmatyzmu w kulturze polskiej, jednak ich stanowisko różni się od siebie w sposób zdecydowany.