Czynniki endogeniczne kształtujące rzeźbę terenu.

Procesy endogeniczne są to procesy mające miejsce we wnętrzu litosfery. Powodują zmiany w ukształtowaniu powierzchni terenu poprzez wypiętrzenie terenu, jego zapadnięcie, nadbudowanie spowodowane ruchami pionowymi, poziomymi oraz erupcjami wulkanicznymi. Wynikiem tych procesów jest powstanie nowych form w ukształtowaniu terenu lub przeobrażenie starych. Zapis ich przebiegu jest zaznaczony w budowie geologicznej, upadzie warstw skalnych i charakterze budujących podłoże skał.

Ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze) ? powolne, długotrwałe, pionowe ruchy skorupy ziemskiej. Powodują one ruchy obniżające transgresję morza oraz wypiętrzające ? regresja morza. Obszar, na którym równomierne wypiętrzanie zachowało pierwotny poziomy układ warstw skalnych, nazywamy budową płytową. Przy wypiętrzaniu z jednej strony powstaje monoklina. Nierównomierne wypiętrzanie prowadzi do dużych deformacji np. Niecek lub kopuł. Ruchy te prowadzą do zmiany linii brzegowej i działają rzeźbotwórczo. Ich występowanie związane jest z równowagę izostatyczną między masami skalnymi oraz reakcja na obciążenia. W wyniku ruchów pionowych i poziomych skorupy, dochodzi do zachwiania struktury tektonicznej - pęknięć powodujących przesunięcia, powstają wówczas uskoki (przerwanie ciągłości warstw skalnych wzdłuż pęknięcia), rowy (obszar obniżony), zręby (obszar wzniesiony pomiędzy dwoma równoległymi uskokami), kotliny i zapadliska (obszary obniżone wzdłuż nieregularnie przebiegających uskoków). Ruchy epejrogeniczne są głównie powodowane powolnym, wielkoskalowym przemieszczaniem się magmy pod skorupą ziemską. Przykładem ruchów obniżających związanych z tym procesem jest obniżanie się Holandii. Wznoszenie epejrogeniczne zaobserwowano m. In. Nad morzem śródziemnym koło Neapolu (świadczą o tym ślady małży skałotoczy widoczne na słupach świątyni Serapisa) oraz powolne dźwiganie się Skandynawii po uwolnieniu od grubej pokrywy lądolodu, która pierwotnie spowodował jej ugięcie. Obszar ten podniósł się już o 250 m w ciągu ostatnich 10 000 lat. Z kolei Antarktyda ugina się pod naciskiem przygniatającej ją masy współczesnego lądolodu.

Ruchy orogeniczne, czyli inaczej mówiąc ruchy górotwórcze, są to poziome ruchy płyt litosfery, które prowadzą do sfałdowania wypiętrzonych masywów skalnych w wyniku ich kolizji. Dodatkowo ich skutkiem jest tworzenie płaszczowin na linii kontaktu dwóch płyt. Według teorii płyt litosfery, ich poziomy ruch jest spowodowany przenoszeniem energii przez prądy konwekcyjne z wnętrza ziemi na jej powierzchnię. Ta energia powoduje stopienie skał plutonicznych, wchodzących w skład płaszcza litosfery. W wyniku tego wytapia się magma bazaltowa, która zostaje wyciskana na powierzchnię Ziemi w obrębie dolin ryftowych z przewodów i kraterów przez szczeliny w cienkiej warstwie skorupy oceanicznej. Magma wydostając się na powierzchnię, zastyga pod wpływem zimnej wody, tworząc stożki tarczowych wulkanów bazaltowych i grzbiety śródoceaniczne. Ten ciągły dopływ magmy z ryftów powoduje rozrastanie się dna oceanicznego. Teoretycznie powinno to powodować stały przyrost powierzchni Ziemi. Nie dzieje się tak jednak dzięki istnieniu stref subdukcji, czyli miejsc, gdzie płyty oceaniczne podsuwają się pod płyty kontynentalne. To zjawisko pod wpływem kolizji płyt powoduje powstanie łuków wyspowych, młodych gór nadbrzeżnych oraz mórz marginalnych.

Ruchy górotwórcze powodują powstanie nowych form terenu. Pierwszymi z nich są góry fałdowe. Mogą one powstawać na kilka sposobów:
- na skutek zamykania morza międzykontynentalnego zbliżającymi się do siebie blokami skalnymi o znacznych rozmiarach. Wówczas następuje ściśnięcie grubych serii osadów zalegających na dnie tego morza. Pod wpływem ciśnienia, jakie wywierają zbliżające się do siebie bloki skalne na te osady, dochodzi do ich sfałdowania i wypiętrzenia. Taki rodzaj powstawania gór fałdowych nazywa się typem kolizyjnym. W ten sposób powstały między innymi Alpy i Himalaje, dlatego góry takie nazwano górami typu himalajskiego. Alpy zostały wypiętrzone poprzez wsuwanie się płyty afrykańskiej pod płytę euroazjatycką, natomiast Himalaje są wynikiem kolizji płyty dekańskiej z euroazjatycką, pod którą się podsuwa.
- poprzez kolizji płyty oceanicznej i jej podsuwanie się pod płytę kontynentalną. Wówczas w strefie subdukcji następuje wypychanie w górę płyty kontynentalnej. Prowadzi to do powstania głębokiego spękania. Na tym odcinku dochodzi do uaktywnienia się procesów wulkanicznych. Na tej drodze tworzą się góry typu indyjskiego.
- inną drogą powstawania gór fałdowych jest zamykanie morza marginalnego. Dochodzi wtedy do sfałdowania zalegających na jego dnie osadów. W końcu następuje zderzenie się mas kontynentalnych z łukiem wysp wulkanicznych, czego wynikiem jest wypiętrzenie gór fałdowych typu kordylierowego.

Kolejną formą terenu są wspomniane wyżej łuki wyspowe. Są to łańcuchy wysp pochodzenia wulkanicznego, ułożone w formie łuku. Ramiona łuku są skierowane przeważnie w stronę oceanu. Powstają na skutek intensywnej podwodnej działalności wulkanicznej w strefie subdukcji, gdzie płyta oceaniczna podchodzi pod płytę kontynentalną. Stanowią zakrzepłą pod wpływem niskiej temperatury wód oceanicznych lawę. Często leżą jeden koło drugiego ze względu na przesuwanie się płyty litosferycznej nad punktami gorąca, gdzie wydobywa się magma. Wskutek tych ruchów tworzą się nowe stożki wulkaniczne obok siebie.

Morze marginalne jest to natomiast morze, które zostało oddzielone od obszaru otwartego oceanu poprzez łuki wyspowy. Taki akwen morski jest wypełniony zarówno osadami morskimi, jak i lądowymi. Często ulegają one sfałdowaniu, tworząc młode góry nadbrzeżne typu kordylierowego.

Trzęsienia ziemi polegają na drganiach zewnętrznej (górnej) części płaszcza Ziemi na skutek przemieszczania się mas skalnych i ich ścierania ze sobą. W skutek tego powstają fale sejsmiczne, które rozchodzą się w postaci charakterystycznych kół promieniście od miejsca ich powstania, czyli hipocentrum. Jest to punkt położony we wnętrzu litosfery, stanowiący źródło rozchodzenia się fal sejsmicznych. Może się ono znajdować na różnych głębokościach, co warunkuje podział trzęsień ziemi na:
a. trzęsienia płytkie - hipocentrum na głębokości 60-70 km,
b. trzęsienia średniogłębokie - hipocentrum na głębokości 70-300 km,
c. trzęsienia głębokie - hipocentrum na głębokości 300-700 km.

Punkt znajdujący się na powierzchni Ziemi, położony dokładnie nad hipocentrum, nazywa się epicentrum. W miarę oddalania się od epicentrum, słabnie siła fal sejsmicznych, aż w końcu zanikają całkowicie na pewnej odległości, w zależności od siły trzęsienia. Odczuwalnym skutkiem oddziaływania fal sejsmicznych są krótkotrwałe drżenia powierzchni litosfery i jej kołysanie. Często powtarzają się one jako ciągi serii drgań, niejednokrotnie o różnych siłach.

Trzęsienia ziemi klasyfikuje się również ze względu na przyczynę tworzenia się fal sejsmicznych na:
a. zapadliskowe - w wyniku zapadania się stropów podziemnych komór pochodzenia naturalnego, np. jaskiń krasowych lub antropogenicznego, jak wyrobisk poeksploatacyjnych na terenach górniczych. Towarzyszom również zejściom lawin skalnych w obszarach górskich. Są najmniej groźne i odznaczają się najmniejszą siłą,
b. tektoniczne - występują na linii styku płyt litosferycznych. Należą do najbardziej powszechnych, gdyż stanowią około 90% przypadków trzęsień na Ziemi. Powodują wstrząsy o największej sile w stosunku do pozostałych, o katastrofalnych skutkach,
c. wulkaniczne - są związane z erupcjami wulkanicznymi. Ich siła jest znacznie słabsza, niż trzęsień tektonicznych.

Chociaż trwają jedynie kilka minut, powodują ogromne zmiany w rzeźbie terenu na powierzchni Ziemi. Powstają wówczas liczne rozpadliny, zapadliska terenu oraz góry zrębowe. Poza tym przynoszą ogromne straty materialne. Powodują zawalanie się budynków mieszkalnych, zwłaszcza wysokiej zabudowy miast, niszczenie infrastruktury (kanalizacji, linii wysokiego napięcia, przewodów doprowadzających gaz i wodę, itp.), pękanie zapór wodnych, dróg, mostów oraz tuneli (zarówno drogowych jak i kolei szynowych, jak metro). Przy okazji mogą spowodować liczne pożary i podtopienia budowli. W przypadku wcześniejszego nie wykrycia zbliżającego się trzęsienia ziemi lub braku systemów wczesnego ostrzegania powodują także straty w ludności.

Najgroźniejsze są jednak wstrząsy mające miejsce pod powierzchnią oceanów. Powodują one ogromne spiętrzenie wody, tworząc fale tsunami. Są to ogromne fale o wysokości czoła sięgającym kilkunastu metrów. Wdzierają się one z ogromną siłą na ląd, powodując ogromne zniszczenia i tragiczne skutki. Powstają one przeważnie na Pacyfiku.

Na kuli ziemskiej ma miejsce rok w rok około 50 tysięcy wstrząsów skorupy Ziemskiej. Dzieje się tak dlatego, że na świecie znajdują się pewne charakterystyczne rejony,w których trzęsienia ziemi zachodzą niezmiernie często. Powodem tego jest występowanie tam granic płyt litosferycznych i ich stosunkowo częste kolizje spowodowane ich poruszaniem się po płynnej astenosferze. W dużej mierze rejony aktywne sejsmicznie pokrywają się z obszarami występowania wulkanów. Są to tzw. obszary sejsmiczne. Należą do nich:

północne wybrzeża Morza Śródziemnego, Włochy, Grecja, część Półwyspu Pirenejskiego, część Półwyspu Bałkańskiego, północna Afryka, Nowa Gwinea, Islandia, wyspy na Pacyfiku (tzw. "Ognisty Pierścień"), Japonia, zachodnie wybrzeża Ameryki Północnej (Kordyliery), Nowa Zelandia, zachodnie wybrzeża Ameryki Południowej (Andy), pas ciągnący się od Kaukazu po południowe podnóża Himalajów.

Wulkanizm polega na wydobywaniu się magmy wraz z towarzyszącym jej materiałem piroklastycznym i produktami gazowymi na powierzchnię Ziemi. Należy do czynników mocno przekształcających rzeźbę dzięki tworzeniu nowych, różnorodnych i często o znacznych rozmiarach form terenu.

Sam proces jest wynikiem oddziaływania ciepła pochodzącego z wnętrza Ziemi (energii geotermicznej). W wyniku pionowego przenoszenia ciepła przez prądy konwekcyjne z jądra planety do górnych warstw litosfery, dochodzi do stopienia magmy pod wpływem bardzo wysokiej temperatury i jej wynoszenia w kierunku powierzchni Ziemi w postaci lawy. Wybuch wulkanu zwany jest inaczej erupcją.

Erupcje wulkaniczne dzieli się między innymi na:
a. erupcje centralne - erupcje z jednego punktu, najczęściej z komina wulkanicznego, np. Etna i Wezuwiusz,
b. erupcje linijne - wydobywanie się lawy wzdłuż szczelin, np. na Islandii,
c. erupcje arealne - erupcje zachodzące na znacznym obszarze w wyniku stopienia się nakładu.

Wyróżnia się 5 typów erupcji wulkanicznych:
1. Hawajska efuzywna, o spokojnym wylewie lawy zasadowej, ze spora ilością gazów, rozlewanie się lawy na znaczne obszary, tworzą się strome stożki rozbryzgowe a w powietrzu unoszą się krople zastygającej lawy,
2. Peleańska eksplozywna, charakteryzująca się najsilniejszymi wybuchami, podczas których następuje rozrywanie czopu lawy, która zastygła w kraterze,
3. Strombolijska efuzywno-eksplozywna, z krótkimi i częstymi eksplozjami gazów, której towarzyszy wyrzucanie bomb i lapilli oraz wypływy mało ruchliwej lawy,
4. Vulcano eksplozywno-efuzywna, z rzadkimi lecz gwałtownymi wybuchami, podczas których wyrzucanych jest dużo gazu oraz materiału piroklastycznego, jak bomby, lapille oraz popiołu. Specyficzne są również czarne chmury unoszące się nad kraterem,
5. Wezuwiańska o gwałtownych wybuchach, z bogatą w różne gazy lawą, długie okresy spokoju miedzy kolejnymi erupcjami. Nad kraterem unoszą się charakterystyczne chmury gazu oraz pary wodnej do wysokości do kilku km.

Lawa dzieli się na:
a. kwaśną - andezytową; jest to gęsta lawa, spływająca powoli i szybko zastygająca. Dzięki temu tworzy wysokie wzniesienia. Towarzyszom gwałtownym wybuchom wulkanicznym. Zawiera 65-70% SiO2,
b. zasadową - bazaltową; jest to lawa rzadka, rozpływająca się szybko i na duże odległości. W obszarach nadmorskich może dopływać nawet do morza. Stygnie bardzo wolno. Wynikiem jej działalności są pokrywy lawowe w postaci skorup oraz wulkany tarczowe. Zawiera 55-65% SiO2,
c. obojętną - zawiera 45-55% SiO2.

Lawa wypływa z miejsc zwanych ogniskami magmowymi poprzez komin wulkaniczny i wypływa przez krater. Temu wypływowi towarzyszy bardzo wysoka temperatura i ogromne ciśnienie, które powoduje nie tylko wyrzucenie lawy, ale także różnych innych produktów gazowych i stałych. Są to głównie gazy: para wodna, CO, CO2, F2, Cl2, H2, N2, SO2, H2S, NH3.

Ponadto wyrzucany zostaje materiał piroklastyczny w postaci:
a. popiołu wulkanicznego - jest to bardzo drobny materiał, wyrzucany w ogromnych ilościach na znaczne odległości. W historii znanych jest wiele przykładów, kiedy to popiół spowodował zasypanie ogromnych połaci terenu, np. w 79 roku w wyniku wybuchu Wezuwiusza zostały zasypane Pompeje, a w 1883 roku wybuch na wyspie Krakatau spowodował rozsypanie popiołów nawet do 2,5 tysiąca kilometrów od miejsca erupcji.
b. lapilli - są to niewielkie okruchy lawy, o średnicy przeciętnie 2-64 mm. Cechują się mniejszą lub większą porowatością.
c. bomb wulkanicznych - są to owalne fragmenty zastygłej lawy, których średnica wynosi od 64 mm do 1 m.
d. pumeksu - są to strzępy gąbczastej skały szklistej, powstaje z fragmentów gorącej lawy, bogatej w gazy. Podczas wyrzucania ich z krateru w powietrze bąbelki gazów zastygają w lawie, co powoduje powstanie charakterystycznego tworu.

Na skutek wulkanizmu powstają następujące formy terenu:
a. wulkany tarczowe - rozległe stoki kawowe, otaczające punkt erupcji,
b. stratowulkany - wysokie, przeważnie strome stożki zbudowane z zastygłej lawy oraz materiału piroklastycznego,
c. wulkany popiołowe - stosunkowo niskie ale bardzo strome stożki, zbudowane z materiału piroklastycznego,
d. stożki rozbryzgowe - o wysokości do 10 metrów, strome stożki rozbryzgów lawy na potokach lawy,
e. plateau wulkaniczne - to rozległe, wyniesione tereny, zbudowane ze skał wylewnych, rodzaj płaskowyżu,
f. kaldera - owalne zagłębienie na wulkanie o średnicy poniżej 1 km,
g. maar - koliste zagłębienie terenu wokół komina wulkanicznego z niskim wałem, zbudowanym z materiału okruchowego,
h. neki - pagóry wypreparowanych kominów wulkanicznych, które są wypełnione zastygłą lawą.

Plutonizm jest to zjawisko geologiczne związane jest z krzepnięciem i krystalizacją magmy we wnętrzu Ziemi. W swych wędrówkach ku górze magma nie zawsze dociera do powierzchni Ziemi, bardzo często więźnie ona i krzepnie w głębi skorupy ziemskiej tworząc tzw. intruzje, czyli ciała magmowe składające się z głębinowych skał magmowych takich jak: granit, dioryt, gabro i pokrewne im. Plutonizm jest to zjawisko geologiczne związane jest z krzepnięciem i krystalizacją magmy we wnętrzu Ziemi. W swych wędrówkach ku górze magma nie zawsze dociera do powierzchni Ziemi, bardzo często więźnie ona i krzepnie w głębi skorupy ziemskiej tworząc tzw. intruzje, czyli ciała magmowe składające się z głębinowych skał magmowych takich jak: granit, dioryt, gabro i pokrewne im.
Najprostszy typ intruzji przedstawiają żyły powstające, gdy magma wciska się w pęknięcia i szczeliny w skorupie ziemskiej i w nich zastyga. Są to intruzje małe, grubość żyły, bowiem wyjątkowo tylko przekracza dziesiątki metrów, ale mogą one ciągnąć się dziesiątkami a nawet setkami kilometrów. Bywają także intruzje pokaźnych rozmiarów i dość niezwykłych kształtów nazwane lakolitami. Wygląda jak olbrzymi bochen o płaskim spodzie i wypukłym wierzchu. Ku dołowi odchodzi od niego jedna lub kilka szczelin czy kominów, którymi magma wdzierała się do góry. Niezwykłą postać lakolitu tłumaczymy w ten sposób, ż magma wędrująca pod ciśnieniem szczelinami ku górze, gdy natrafi niezbyt daleko od powierzchni Ziemi na skały warstwowe, odspaja je, oddziela w miejscach, gdzie warstwy skalne są ze sobą najsłabiej zrośnięte i podnosi cały ich pakiet, tworząc rodzaj sklepienia. Poniżej powierzchni odspojenia warstwy skalne pozostają nie naruszone, ułożone mniej więcej poziomo. Średnica małych lakolitów może wynosić tylko paręset metrów, zwykle jednak ma kilka kilometrów. Najpotężniejsze są batolity, intruzje ogromne, ale jednocześnie dość pospolite. W przekroju poziomym okrągławe, owalne lub wydłużone, sięgają w dół do nieznanych głębin, nigdy bowiem na żadnym batolicie nie wykonano głębokiego otworu. Batolity stanowią jakby wielkie pnie, tkwiące w skorupie ziemskiej, ich średnica wynosi od kilkudziesięciu do kilkuset kilometrów, ale niektóre, wciśnięte i rozwalcowane podczas fałdowania się skorupy ziemskiej osiągnęły imponujące rozmiary. Za największy na świecie uchodzi gigantyczny wydłużony batolit Gór Nadbrzeżnych w Kanadzie. Długość około 2000 km, dochodzący miejscami do 200 km szerokości. Batolity są tak dużymi ciałami magmowymi, że ich powstawanie nie może być wytłumaczone obecnością jakichś gigantycznych szczelin czy pustych komór w skorupie ziemskiej, czy też rozpychaniem lub podnoszeniem warstw litosfery przez magmę jak w przypadku lakolitu. Według wszelkiego prawdopodobieństwa batolity tworzą się w ten sposób, że ogromne masy bardzo gorącej magmy, podnosząc się ku górze, roztapiają część skorupy ziemskiej i wchłaniają ją niejako w siebie.
Charakter skał, z których składają się batolity potwierdza rzeczywiście to przypuszczenie, spotykamy tam, bowiem skały kwaśne różne odmiany granitów i granodiorytów. Inny rodzaj