Rola babci i dziadka - zmienność zadań i sposobów pełnienia ról

Każdy z nas należy do wielu grup społecznych, w których pełni różnorodne role społeczne. Najważnejsze z ról realizowane są w grupie rodzinnej, począwszy od roli dziecka, przez role małżeńskie i rodzicielskie, skończywszy na roli babci lub dziadka. Role dziadków mogą wyglądać bardzo różnie, od okazjonalnych spotkań po ciągłe przebywanie z wnukami, kiedy opiekują się dzieckiem, bawią się z nim, wychodzą na spacery, przygotowują posiłki, pomagają w odrabianiu lekcji itp. Dziadkowie to fundament rodziny. Dopóki żyją – to właśnie oni są najważniejsi w familijnej hierarchii. Są niezbędni nie tylko wnukom, ale cały czas także własnym dzieciom1.
W przeszłości "dziadkowie" byli równoznacznie kojarzeni z "ludźmi starymi". Postrzegano ich jako osoby staromodne, niesprawne fizycznie, nie mające związku ze zmieniającą się rzeczywistością2. Dziadkowie XXI wieku wyglądają zupełnie inaczej niż we wcześniejszych latach. Ich obraz zmienia się wraz ze zmieniającą się rzeczywistością.
W swej pracy postaramy się przybliżyć współczesny obraz babci i dziadka oraz sposób w jaki zmieniły się role, które pełnią.

Jak wynika z bardzo nielicznych badań nad rolą babci i dziadka, w świadomości społecznej istnieje głównie wzorzec babci poświęcającej się bez cienia skargi3, mającej niewielkie potrzeby oraz ciężko pracującego dziadka, który bytował z babcią na uboczu życia. Dziadkowie wkładali wnukom do głów powierzchowną, obrzędową, lecz wierną religijność i przywiązanie do własności – głównie do ziemi czy chaty.
W latach 70. i 80. jednym z głównych zadań osób starszych było zaopatrywanie rodziny w najpotrzebniejsze środki gospodarstwa domowego. Babcie i dziadkowie dysponowali wolnym czasem, więc wystawali w kolejkach i zdobywali rzeczy, których nie sposób było kupić – wspomina gerontolog profesor Barbara Szatur-Jaworska4.
Maria Ziemska twierdziła, że właściwa rola babci i dziadka powinna mieć charakter tzw. „pogotowia” w razie kryzysu, np. choroby matki lub ojca, wyjazdu rodziców dziecka czy śmierci, wtedy dopiero miałaby właściwy wymiar5.
Sposoby pełnienia dawniej i obecnie każdej z ról rodzinnych, w tym roli dziadków można analizować przyglądając się rodzinom tradycyjnym i współczesnym. W tradycyjnej rodzinie babcie i dziadkowie pełnią swoje role w wielopokoleniowym układzie rodzinnych stosunków złożonych co najmniej z trzech pokoleń. Naturalną i powszechną czynnością było tworzenie wspólnego gospodarstwa przez trzy lub więcej pokoleń. Obecne relacje pomiędzy pokoleniami w rodzinie są w większym stopniu wspólnotą duchową niż ekonomiczną. Współczesna rodzina, skłaniająca się ku modelowi rodziny dwupokoleniowej, sprawia, iż osobom starszym często trudno się w niej odnaleźć. Przyjęcie na siebie obowiązku opieki nad wnukami bywa pewną formą samorealizacji w wieku starszym. Dziadkowie nie ukrywają radości z przebywania ze swoimi wnukami, poświęcają im wiele troski i oferują oddanie. Są cierpliwymi partnerami w rozmowach z dziećmi, chętnie odpowiadają na lawinę pytań związanych z dziecięcą ciekawością poznania wszystkiego, co je otacza, przekazują wiadomości, zachęcają do zabaw i dbają o bezpieczny ich przebieg.
Czynniki, które przyczyniły się do obalenia stereotypowego wizerunku dziadków to:
-Zjawisko starzenia się społeczeństwa i jego ekonomiczne skutki;
-Zmiana mentalności osób starszych;
-Zmiana modelu rodziny (4+1);
-Nowy wizerunek osoby starszej;
-Postęp techniki, otwarcie się producentów na ludzi.
Maria Tyszkowa wyróżniła pięć charakterystycznych stylów odgrywania społecznej roli babci i dziadka w rodzinie:
-pełnienie roli dziadków z pozycji rodzicielskiej – niekiedy z konieczności, niekiedy z wyboru, co wiąże się z przejmowaniem wszystkich obowiązków i całej odpowiedzialności za rodzinę,
-pełnienie roli dziadków jako osób wspomagających rodziców w wielu zakresach, ale ich nie zastępujących,
-traktowanie roli dziadków jako obciążenia (ze względu na przykład na zaawansowany wiek czy zły stan zdrowia),
-bycie dziadkami „od święta”, którzy żyją swoim życiem, a kontakty z rodzinami swoich dzieci traktują odświętnie,
-bycie dziadkami „wakacyjnymi”, którzy zamieszkują z dala od dzieci i wnuków, w związku z czym rzadko je widują.

Wybór określonego stylu uzależniony jest od czynników związanych z osobą dziadka i babci, ale także od wielu czynników obiektywnych. W swoje role dziadkowie wchodzą stopniowo. Babcia zaczyna ją pełnić wcześniej niż dziadek, wykorzystując doświadczenia z własnego macierzyństwa. Bliskość uczuciowa, skłonność do ponownego matkowania, jednakowe traktowanie wnuczek i wnuków, to niektóre cechy roli babć. Babcia na pierwszym miejscu stawia pielęgnację i opiekę nad wnukiem a w drugiej kolejności skupia się na zaspokojeniu jego potrzeb np. zabawy. Rola dziadka pojawia się w momencie przyjścia na świat wnuka, a często jeszcze przed jego narodzeniem. Wchodzenie w tę rolę, jej uczenie się, odbywa się w sposób stopniowy i naturalny. Dziadek staje się historykiem i kronikarzem rodziny, przyjacielem dla starszego wnuka, a bohaterem i czarodziejem - dla młodszego. Jest dla wnuków nauczycielem, który w pełni akceptuje swego młodszego partnera i na nim koncentruje całą swoją uwagę. Rola dziadka najczęściej polega na rekompensowaniu wnukom tego czego senior nie mógł zapewnić swoim dzieciom w czasie swego ojcostwa. Dziadkowie wprowadzają wnuków w historie rodziny, opowiadają o krewnych, dbają o przekazywanie zwyczajów rodzinnych, podtrzymują kult rodziny jako rodu.
Charakter roli dziadków zależy od wielu czynników m.in. od relacji łączących ich ze swoimi dziećmi a rodzicami wnuka tj. utrzymywanie bliskich lub dalekich kontaktów, miejsce zamieszkania – wspólnie lub osobno, aktywności zawodowej rodziców lub aktywności zawodowej dziadków6.
Badania funkcji realizowanych przez dziadków i babcie w stosunku do wnuków w wieku 10-11 lat wykazały, że najczęściej jest realizowana funkcja opiekuńcza, ekonomiczno-materialna, wychowawcza, socjalizująca i kulturalna. W wychowaniu wnuków pomagają zarówno babcie, jak i dziadkowie. Babcie przede wszystkim przekazują tradycje rodzinne, wdrażają do pracy, gospodarności, przestrzegania zasad moralno-etycznych. Dziadkowie i babcie wdrażają też do przestrzegania zasad religii.
Istotą dziadkowania jest pełnienie swoich ról w sposób pełny, to znaczy oparty na więzi emocjonalnej, wspólne przebywanie daje poczucie miłości i bezpieczeństwa. Dziadkowie pełnią w edukacji dziecka funkcję socjalizująco-wychowawczą, pokazują mu zasady funkcjonowania życia społecznego. Wychowawcza rola dziadków ma charakter bezpośredni - realizuje się przez opiekę nad dzieckiem (w 59,1 % rolę tą przejmują kobiety, natomiast mężczyżni w 40,9 %) oraz charakter pośredni - jest wsparciem dla rodziców dziecka. Dzięki miłości pomiędzy dziadkami i wnukami zaspokajane są różne potrzeby dzieci. Młody człowiek poprzez takie doświadczanie miłości sam uczy się kochać. Do ważniejszych należy zaliczyć również potrzeby poznawcze, które są zaspokajane przez organizowanie atrakcyjnych, inspirujących okazji edukacyjnych, kontakty między nimi są okazją do przekazywania wielu informacji o świecie, przyrodzie czy społeczeństwie. Wnuczęta mogą nauczyć się również od swoich dziadków patriotyzmu, przestrzegania zasad moralno-etycznych, zasad religii a także wartości kulturowych. Dziecko, w trakcie codziennych spacerów, wycieczek, prac domowych, wspominania minionych czasów, uczy się i poszerza wiedzę o świecie oraz przyswaja nowe, ciekawe wiadomości. Seniorzy dają dzieciom wsparcie w niełatwych chwilach i dostrzegają ich starania w osiąganiu trudnych celów. Są również mistrzami słuchania i prowadzenia rozmów na wszystkie tematy. Dziadkowie są doskonałymi przewodnikami po świecie majsterkowania, a babcie po krainie prac kulinarnych. Różnorodne kontakty dzieci z seniorami to znakomite lekcje na temat starzenia się i starości oraz tolerancji7. Kontakty dziadków z wnukami nie mogą być zastąpione przez inne związki i nie ulega wątpliwości, że dziadkowie i wnuki wzajemnie się potrzebują, ich spotkaniu towarzyszy specyficzna "wewnętrzność". Z badań A. Bieli (2003), dotyczących opinii na temat roli babci i dziadka w życiu młodzieży licealnej, wyraźnie wynika, iż młodzi ludzie pozytywnie postrzegają swoje kontakty z dziadkami, które zaprawione są refleksjami z życia dziadków.
Na zmiany w sposobach realizowania ról dziadków wpływ mają zarówno uwarunkowania makrostrukturalne o charakterze biologiczno-demograficznym, czyli wydłużenie się okresu życia oraz obecny wiek zakładania rodziny, gdzie dziadkowie mogą mieć 45-55 lat. Gdy nawiązują pierwsze kontakty z wnukami, są zatem jeszcze w pełni sił fizycznych i duchowych, jak i czynniki społeczne, takie jak procesy migracyjne, ewolucja obyczajów, wzrost poziomu wykształcenia, aktywizacja zawodowa kobiet.
Biorąc pod uwagę te elementy możemy wyróżnić wiele ról współczesnej babci. Rybczyńska Irena przedstawia następującą typologię roli babci:
-Babcia matkująca - to kobieta która nie wie jak być babcią, ale wie jak być matką, wchodzi więc w znane sobie role,
-Babcia obojętna - nie odczuwa potrzeby spędzania czasu z wnukami, widzenia się z nimi,
-Babcia wyemancypowana - dla niej jesień życia jest drugą młodością, kocha swoje wnuki ale nie ma dla nich czasu,
-Babcia w pretensjach - ukrywa fakt że jest już babcią, rozpaczliwie stara się wyglądać młodziej, nie pozwala się nazywać babcią, szczególnie przy obcych,
-Babcia normalna - z radością przyjmuje fakt zostania babcią, wnuki obdarza czułością i sercem ale stara się nie wchodzić w kompetencje rodziców ,
-Babcia entuzjastka - nie chce udawać matki ani nikogo innego, wkłada całą miłość i czułość w kontakty z wnukami, często je rozpieszcza,
-Babcia wszechmatka - to kobieta u której instynkt macierzyński góruje nad wszystkimi innymi, jej serce przepełnione miłością chciałoby obdarować nią jak najwięcej tych, którzy potrzebują uczucia, jest jak bezpieczna przystań,
-Babcia dyspozycyjna - wygodna dla swoich dzieci, gdyż pojawia się wtedy gdy jej potrzebują, można zawsze na nią liczyć,
-Babcia męczennica - ze wszystkich czynności wznosi ofiarę na ołtarzu miłości, chętnie opiekuje się wnukami, ale robi z siebie męczennicę,
-Babcia dyktator - decyduje o wszystkim; jej dyktatorski sposób bycia jest regulatorem całej rodziny, wszyscy poddani są tresurze i bez szemrania wykonują rozkazy8.

Natomiast amerykańscy naukowcy Giarrusso i Silverstein podjęli próbę pogrupowania sposobów "bycia dziadkiem". Po przeanalizowaniu szeregu badań postawę tą scharakteryzować można ze względu na:
1)emocjonalna bliskość z wnuczętami,
2)siłę związku (charakteryzowana ilością spędzanego razem czasu),
3)zgode na pełnienie roli dziadka/babci,
4)powinności odczuwanej wobec rodziny,
5)miejsce zamieszkania (blisko/w dużym oddaleniu od wnuków),
6)pełnienie określonych funkcji - pomaganie dzieciom lub rodzinie.

Ci sami badacze wydzielili także 4 typy kontaktu dziadków z wnuczętami:
1)bezstronny (niezależny),
2)bierny,
3)wspierający,
4)autorytatywny.
Podział ten odnosi się do różnic w zakresie okazywanego ciepła, zdolności i chęci komunikacyjnych dziadków, jak również ich oczekiwań w zakresie dojrzałości wnucząt oraz kontroli sprawowanej nad dzieckiem9. W ostatnim stuleciu zmienił się charakter relacji między dziadkami i wnukami. Jak stwierdza dr Marzena Sendyk: „Niegdyś stosunki te charakteryzował brak emocji, wyraźny dystans, wręcz chłód uczuciowy”10. Dziś mimo że dziadkowie chcą już nie tylko opowiadać bajki i gotować przysmaki dla swych wnucząt relacje między nimi są wyjątkowo bliskie i silne. Coraz częściej seniorzy pragną dzielić z wnukami zainteresowania i mają ambicję bycia partnerami intelektualnymi, na co pozwala coraz lepsze wykształcenie ludzi wchodzących w wiek babć i dziadków. Pomimo, że coraz bardziej wydłuża się wiek podejmowania pierwszego rodzicielstwa, poprawia się jednocześnie stan zdrowia osób starszych. Dobrze utrzymana higiena życia i pielęgnacja ciała pozwalają im zwykle zachować korzystny wygląd zewnętrzny i spowalniać proces starzenia się. Dlatego też dziadkowie szukają aktywnych form spędzania czasu, bo rola przysypiającego w fotelu staruszka coraz częściej nie zaspokaja ich ambicji. A opieka nad wnukami stała się pewną formą aktywności obok innych jej rodzajów. W wieku emerytalnym, gdy seniorzy nie mają już obowiązków zawodowych mogą i chcą poświęcać więcej czasu na swoje zainteresowania, odświeżyć stare znajomości czy udzielać się w kręgach kulturalno – oświatowych. Ważne jest dla nich angażowanie się w sprawy społeczne (rady osiedla, ławnik w sądzie), często przedłużają swoją młodość przez uczęszczanie do Klubu Seniora, Wolontariatu, chcą poprawiać swoją aktywność fizyczną np. basen, aerobig, nording walking oraz umysłową – poszerzanie wiedzy przy pomocy nowinek technicznych (komputer).
Nie znaczy to jednak, że zapominają o wnukach. Gdyż to właśnie oni najczęściej namawiają, przekonują i stają się nauczycielami dla dziadków w szybko zmieniającej się rzeczywistości. Czas wolny spędzony z dziadkami z pewnością dobrze służy ogólnemu dojrzewaniu dziecka. Wychowanie na gruncie wspólnej twórczej aktywności wzajemnie wzbogaca obydwie strony. Najistotniejszą rolą współczesnych dziadków zdaje się być rola osób, które są przewidywalne i stałe, postaci dających poczucie bezpieczeństwa i ciepła, potrafiących wysłuchać, pomóc, poradzić, pochwalić i przytulić11.
Obecnie ludzie starsi na ogół stwierdzają, że nie oczekuje się od nich, tak jak to było dawniej, zaangażowania i istotniejszej pomocy w opiece i wychowaniu najmłodszych członków rodziny12. Nie znaczy to jednak, że role dziadków w polskich rodzinach są teraz mniej ważne. Seniorzy sami bowiem decydują się pomagać swoim dzieciom podejmując się opieki nad wnukami, nie rezygnując jednocześnie z własnych zainteresowań. Role dziadków są więc pełnione inaczej, ale wciąż najważniejszymi elementami są; miłość do wnuków, chęć przebywania z nimi i gotowość do poświęceń na rzecz ich rozoju. W procesie wychowania wnuków są bardzo ważni, ale nie są filarem tego wychowania, którym powinni być przecież rodzice. Dzięki temu uczą wnuki, że człowiek nie może zapominać o swoich pragnieniach i potrzebach, że niezależnie od tego, ile ma lat, może robić to, na co ma ochotę i żyć tak, jak chce a to ważna lekcja dla młodego pokolenia13.


Bibliografia

1.Andrzejewska J., Spotkania dzieci i seniorów // Wychowanie w Przedszkolu. [R.] 59, nr 4 (2006).
2.Błońska A., Babcią i dziadkiem być, [W:] http://www.urwis.pl/dzieci/108.html , 19.01.2006.
3.Chabior A., Rola aktywności kulturalno – oświatowej w adaptacji do starości, Radom – Kielce 2000.
4.Garrett G., Potrzeby zdrowotne ludzi starszych, Warszawa 1990.
5.Gębuś D., Rodzina i role społeczne w niej pełnione, [W:] Rodzina tak, ale jaka? Wyd. Akademickie Żak, Warszawa 2006.
6.Kalas M., Dziadkowie XXI wieku, Żyjmy dłużej, 9/2004.
7.Parnicka U., Wnuki potrzebują dziadków, Miesięcznik nauczycieli i wychowawców katolickich „Wychowawca” 02/2008.
8.Pawlicka A., Dziadkowie – reaktywacja Edipresse „Przekrój”.
9.Pietkiewicz B., Babcia anioł, dziadek stróż, „Polityka”, nr 3, 19.01.2002.
10.Rybczyńska I., Jak być kochaną babcią?, 1994.
11.Sendyk M.: Osoby starsze w roli dziadków // [W]: Wybrane problemy osób starszych / pod red. nauk. Agnieszki Nowickiej. – Kraków : „Impuls”, 2010.
12. Ziemska M. (red.) Rodzina i dziecko, Warszawa 1979.