Jednym z dominujących prądów w malarstwie i rzeźbie 2 połowy 19 wieku był realizm. Jego ojcem duchowym w dziedzinie malarstwa był francuski malarz Gustave Courbet. W 1855 podczas Światowej Wystawy w Paryżu urządzono ekspozycję jego obrazów pod nazwą „Realizm”. Był to zarazem tytuł programu, w którym deklarowano pragnienie zerwania z idealizującą sztuką akademicką na rzecz realnych wartości świata widzialnego. Nowy kierunek zakładał wierne i bezpośrednie odtwarzanie wyłącznie rzeczywistości postrzeganej zmysłowo. Program realizmu rewidował i kwestionował wielowiekowe, utrwalone przez akademizm ideały i kanony artystyczne: odrzucał piękno na rzecz prawdy, idealizację na rzecz wiernego odtwarzania rzeczywistości, także przypadkowej i bezładnej; burzył hierarchię tematyczną uzależniającą rangę dzieła od doniosłości przedstawianego tematu; zrywał z tradycyjnymi konwencjami przedstawieniowymi, postulując odzwierciedlanie prawdziwego obrazu otaczającego świata. W praktyce realizm oznaczał przede wszystkim podejmowanie tematyki współczesnej z tendencją do ukazywania niskich i pospolitych stron życia społecznego, niemniej istota artystyczna realizmu tkwi nie w wyrugowaniu przedstawień historycznych, religijnych, mitologicznych itp., lecz w odnowie i odświeżeniu sposobów widzenia i obrazowania rzeczywistości. Realiści pragnęli przedstawiać życie w sposób prosty, obiektywny i dostępny wszystkim. Wprowadzili do sztuki szereg nowych tematów, uważanych dotąd za "plebejskie". Oprócz scen rodzajowych z życia niższych warstw społecznych tworzyli również znakomite pejzaże. GUSTAVE COURBET Jego początkowa twórczość była jeszcze pod wpływem romantyzmu. Malarz odnosi same sukcesy. Krytycy są wprost zachwyceni jego talentem. Dopiero malując obraz „Pogrzeb w Ornans” wywołuje powszechny skandal i zraża do siebie krytykę. Dzieło to szokuje współczesnych Courbeta z kilku powodów. Przede wszystkim, przedstawiając wydarzenie zaczerpnięte z życia zwykłej małej wioski, malarz ucieka się do formatu zarezerwowanego dotychczas dla wielkich kompozycji historycznych. Ponadto pozują mu prości mieszkańcy Ornans, co podkreśla tytuł. Brzmiał on początkowo: Obraz postaci ludzkich, opis pogrzebu w Ornans. Courbet wynosi zatem prostą scenę do godności obrazu historycznego. Kolejnym błędem w oczach publiczności i krytyki było to, że Courbet nie idealizuje tematu. Przeciwnie, scenę pogrzebu oddaje jak najprościej. Fakt, że niczego nie upiększa ściąga na niego oskarżenie, że celowo czyni swe postaci brzydkimi, sprowadzając wszystko, jak to powiedział jeden z krytyków, „do płaskiej i bluźnierczej karykatury”. „Pogrzeb w Ornans” wywołuje skandal również dlatego, że autor w ogóle nie kryje swych przekonań. Oprócz tematyki rodzajowej Gustave Courbet. Malował też pejzaże, zwłaszcza morskie i martwe natury - wydobywał w nich po mistrzowsku lśnienia i przejrzystość barw, poza tym malarstwo jego cechowało swobodne, impastowe traktowanie faktury malarskiej. (impast – nakładanie dużej ilości farby na płótno). Inne znane obrazy: „Dzień dobry panie Courbet”, „Kąpiące się”, „Sen” JEAN FRANCOIS MILLET Jest przedstawicielem szkoły barbizońskiej. Barbizończycy byli to malarze francuscy skupieni wokół wybitnego pejzażysty Theodora Rousseau, we wsi Barbizon. Uprawiali malarstwo oparte na plenerowym studium natury, które wywarło znaczący wpływ na rozwój realistycznego pejzażu europejskiego. Jean Francois Millet w prosty i pełen powagi sposób ilustrował życie chłopskie, pracę w polu, akcentując związek człowieka z naturą. Służyło temu monumentalne ujęcie postaci i spokojna gama barw. Obraz „Kobiety zbierające kłosy” to chyba najsłynniejsze dzieło Milleta. Na złocistym rżysku pracują trzy kobiety. Dwie, pochylone w wysiłku, zbierają kłosy pozostawione na polu przez żniwiarzy, trzecia, z tego, co uzbierała, wiąże snopek. Millet potrafił na przekonująco opowiedzieć o ich trudzie. Twarze o grubych, pospolitych rysach są ogorzałe od słońca. Są to proste, ciężko pracujące wieśniaczki, które artysta maluje z wyraźnym szacunkiem. Uderza nas masywność postaci rysujących się na tle ścierniska – z prostą pięknością klasycznego fryzu. Sceneria tchnie naturalnością: złociste ściernisko, spokojne niebo, w dali rytmicznie rozmieszczone postaci innych pracujących. Tło jest sielską idyllą, pierwszy plan natomiast sielską realnością. Inne znane obrazy to: „Anioł pański”, „Odpoczynek żniwiarzy”, „Karmiąca” HONORE DAUMIER Francuski grafik, malarz oraz rzeźbiarz, autor sławnych karykatur i rysunków satyrycznych publikowanych w wielu czasopismach. Zaangażowany w walce politycznej Wiosny Ludów i Komuny Paryskiej, wykpiwał obyczaje i mentalność społeczeństwa burżuazyjnego. W indywidualnym stylu łączył pierwiastki romantyczne z realizmem formy. Jego najważniejsze realistyczne dzieła to: „Brzemię” i „Praczka” CAMILLE CORROT, autor wielu znakomitych pejzaży. Polski realizm reprezentują m.in. Aleksander Gierymski, Józef Chełmoński i Aleksander Kotsis. Obrazy dwóch ostatnich to głównie sceny rodzajowe z życia wsi. Przedstawiają codzienność polskiego chłopa i jego trudną sytuację. Gierymski natomiast nie ograniczał się tylko do tematyki rodzajowej. Malował także pejzaże. W tym czasie w Polsce panuje również moda na malowanie obrazów o tematyce narodowo-wyzwoleńczej. Dopiero co zostało stłumione powstanie styczniowe. Miało to odzew w twórczości Artura Grottgera, znakomitego polskiego rysownika, malarza, ilustratora. Sugestywny obraz wydarzeń 1863, rozpowszechniony dzięki albumom, utrwalił się w świadomości kilku pokoleń Polaków. Istotną cechą twórczości Grottger było zamiłowanie do przedstawień cyklicznych, artysta celował w realistycznym oddaniu szczegółów, idealizacji i upiększenia postaci ludzkiej. Pozostałe cechy jego obrazów to silny światłocień i teatralność gestów. Maluje on m.in. cykl kartonów zatytułowany „Polonia”. Grottgerowska Polonia jest dziełem streszczającym tragedię całego zniewolonego narodu, podejmującego heroiczną walkę o swą niezależność. Ukazuje przeżycia wszystkich ludzi, uwikłanych w wydarzenia powstania styczniowego, ich cierpienia, rozpacz i bunt. Jest oskarżeniem niewidocznego, nigdy bezpośrednio nie ukazanego wroga, przez co jego wymowa nabiera charakteru uniwersalnego. Cykl składa się z ośmiu kartonów obrazowych oraz karty tytułowej, przedstawiającej alegorię oswobodzenia zniewolonej Polonii. Narrację rozpoczyna scena branki, która zadecydowała o wybuchu powstania styczniowego, a zamyka wizja powstańczej klęski — przedstawienie pobojowiska w lesie. Wątek walki przeplata się tu z wątkiem zagłady. Bitwa należy do scen obrazujących pierwszy wątek: przedstawia osaczony w lesie powstańczy oddział, któremu zabrakło amunicji. Kompozycja grupy postaci jest bardzo teatralna, lecz statyczna. Przypomina raczej żywy obraz, składający się z aktorów przebranych za powstańców, którzy mimiką i gestykulacją starają się wyrazić determinację i wolę walki, niezachwianą nawet w obliczu nieuchronnej klęski. Taki właśnie sposób obrazowania, połączony z czytelnym rysunkiem i pedantyczną dbałością o szczegóły, tworzył niezwykle sugestywną wizję, zawierającą czytelne dla wszystkich patriotyczne przesłanie. W 2 poł 19 wieku rozwija się w Polsce również malarstwo historyczne. Jego czołowymi przedstawicielami byli: Jan Matejko, Henryk Rodakowaski i Maksymilian Gierymski, brat Aleksandra. Odtwarzając na płótnie wspaniałe chwile bogatych dziejów ojczyzny, ukazując dawne tradycje polskiego oręża, mieli świadomość, że w ten sposób umacniają dumę narodową. - dużo i z sensem :))
W znaczeniu ogólnym: tendencja do odtwarzania w sztuce zjawisk lub przedmiotów na podstawie bezpośredniej obserwacji natury, występująca w różnych epokach; dążenie do wiernego odwzorowania rzeczywistości z pominięciem wszelkiej stylizacji. W znaczeniu węższym: kierunek artystyczny rozwijający się od połowy XIX w. w malarstwie francuskim, a później w innych krajach, przeciwstawiający się akademizmowi, jego normatywnej estetyce i hierarchii tematycznej. W miejsce idealizowanych, "wzniosłych" tematów wprowadził sceny z życia codziennego, pejzaże i martwe natury. Od ok. 1847 roku głównym reprezentantem realizmu we Francji był G. Courbet. Propagował on sztukę związaną bezpośrednio z rzeczywistością, opartą na studium natury, odrzucającą wszystko, co nie daje się sprawdzić w doświadczeniu zmysłowym. Malował obrazy przedstawiające pracę ludzką, sceny rodzajowe i obyczajowe, krajobrazy i martwe natury. Po odrzuceniu jego prac przez jury Salonu w roku 1855 urządził on w czasie Wystawy Światowej w Paryżu własny pawilon, nad którym umieścił napis "Le Realisme". W towarzyszącym wystawie manifeście pisał, że malarstwo jest sztuką konkretną, rodzajem "języka", którego "słowa" to realistycznie odwzorowane przedmioty i wzywał do porzucenia wszelkich abstrakcyjnych tematów. Zakres oddziaływania realizmu był olbrzymi. We Francji zaznaczył się m.in. w twórczości Honore Daumiera, J.F. Milleta i barbizończyków, w Niemczech - u W. Leibla i A. Menzla, we Włoszech - w sztuce członków ugrupowania Macchiaiuolli. Najwybitniejszym przedstawicielem kierunku w Rosji był J. E. Riepin, w Polsce zaś przejawił się m.in. w twórczości Aleksandra Gierymskiego i Stanisława Witkiewicza. W XX w. pojęcie realizmu stosowane było także w innych kontekstach, np. P. Mondrian uważał neoplastycyzm za sztukę realistyczną, bo ukazującą rzeczywisty porządek rządzący światem; N. Gabo i A. Pevsner w "Manifeście realistycznym" propagowali abstrakcyjną kompozycję konstruktywistyczną jako jedyną formę zdolną odzwierciedlić charakter współczesnej stechnicyzowanej epoki. Do sztuki Courbeta i jego następców nawiązywali twórcy realizmu socjalistycznego. Skrajnym przejawem dążenia do odwzorowania rzeczywistości jest naturalizm, przejawiający się w różnych epokach, zmierzający do osiągnięcia werystycznego, "fotograficznego" obrazu świata.
