Rozwój demokracji szlacheckiej w Polsce

Pod koniec XV w. Europie i w Polsce zaszły znaczne zmiany ustrojowe. W owym czasie uwidocznił się kryzys monarchii stanowej, często mówiono o potrzebie zmian w kraju. Europa Zachodnia podążała w kierunku państwa o silnej władzy centralnej, a w Polska w przeciwieństwie – nie dążyła do absolutyzmu.

Schyłek średniowiecza przyniósł Polsce oczywiście wiele sukcesów, ale także zapoczątkował liczne problemy. Państwo zjednoczone przez Władysława Łokietka zapoczątkowało okres znaczenia Polski w Europie, trwający prawie trzy wieki. Następne lata przypadły na panowanie trzech wybitnych władców, którzy myślę, że potrafili sprostać potrzebom rozwijającego się państwa. Byli to Kazimierz Wielki (1333-1370), Władysław Jagiełło (1386-1434) oraz Kazimierz Jagiellończyk (1447-1492). Ci władcy zapewnili ciągłość ideologii politycznej, wzmocnili państwo oraz ustabilizowali władzę państwową.

Wtedy to w Polsce wyodrębnił się stan szlachecki, wywodzący się z rycerstwa, który, tak jak w innych ówczesnych krajach Europy, odznaczał się znaczną przewagą nad innymi stanami społecznymi. Mimo, że proces budowania stanu szlacheckiego rozpoczął się już pod koniec XIII w. poprzez łączenie starego możnowładztwa i górnej warstwy wojów, jej okres świetności przypada na XIV-XVI w.

Pozycja szlachty w okresie panowania Jagiellonów wciąż wzrastała. W późniejszym i końcowym okresie panowania tej dynastii w Polsce współistniały cztery typowe klasy społeczeństwa feudalnego: szlachta, mieszczanie, chłopi i duchowieństwo, ale to szlachta była stanem dominującym – aktywnym na polu gospodarczym i politycznym. Ograniczyła ona wpływy możnowładztwa, a sama uzyskała liczne przywileje szlacheckie i immunitety.

Przywileje były to korzystne uprawnienia dla osoby, grupy ludzi lub instytucji. Przywileje szlacheckie, które wydawano w XIV-XVI w. w Polsce miały ogromne znaczenie. Panujący w zamian za określone ustępstwa wobec jego postulatów nadawał stanowi szlacheckiemu szczególne uprawnienia polityczne, gospodarcze oraz sądowo-administracyjne. Gdy przywilej otrzymywał cały stan szlachecki nazywano go generalnym, natomiast gdy przywilej otrzymywała szlachta z danego terytorium (np. dzielnicy, ziem) przywilej taki nosił miano prowincjonalnego lub ziemskiego.

Myślę, że zapowiedzią przywilejów były wydane przez Kazimierza Wielkiego statuty małopolskie i wielkopolskie. Ale pierwszym i jednym z ważniejszych przywilejów był przywilej budziński nadany przez Ludwika Węgierskiego 24. stycznia 1355r. w Budzie. Król na wypadek objęcia polskiego tronu obiecał szlachcie, że nie pobierze podatków nadzwyczajnych, wynagrodzi straty poniesione przez szlachtę w zagranicznych wyprawach wojennych, urzędy zostaną obsadzone Polakami, a w czasie podróży po kraju będzie się utrzymywał z własnych środków - zrezygnuje z prawa stacji, obowiązującego dotychczas szlachtę. Budziński przywilej był pierwszym przywilejem stanowym.

Dziewiętnaście lat później, czyli na zjeździe w Koszycach na Słowacji we wrześniu 1374 roku, ten sam władca zwrócił się do całej szlachty polskiej. Uzyskał on zgodę na uznanie praw swoich córek (Marii i Jadwigi) do tronu polskiego. W zamian potwierdził przywilej budziński oraz obniżył poradlne do 2 groszy z łana kmiecego ( z 12 groszy dotychczasowych), zwolnił z obowiązku budowy i naprawy zamków, ograniczył również podatki duchowieństwa. O tym przywileju, gwarantującym dziedziczność tronu w Polsce przez dynastię andegaweńską, pisał Jan Długosz, stwierdzając, iż Ludwik „[…] nie będzie sprzeciwiał się temu, żeby dla wzrostu o korzyści Królestwa Polskiego oraz prałatów, panów i możnych za jego przyzwoleniem i nadaniem nastąpiło zmienienie większej części wspomnianej daniny (czyli poradlne) – mniejsza część pozostaje na znak feudalnej zależności - byleby tylko biskupi, panowie i możni Królestwa Polskiego zechcieli mu być powolni i by nowymi układami i nowymi dokumentami zobowiązali się, że je dopuszczą do objęcia Królestwa Polskiego” . Przywilej koszycki nadany został całej szlachcie polskiej, już zupełnie wyodrębnionej w osobny stan, co potwierdza rozwój jej samodzielności i przewagi.

Kolejny władca również bardzo przyczynił się do rozwoju tegoż stanu. Władysław Jagiełło w lutym 1388 roku na zjeździe w Piotrkowie potwierdził dawne przywileje, a także zagwarantował szlachcicom wykupienie z niewoli (jeśli się do niej dostaną podczas wypraw zagranicznych), wypłatę żołdu podczas służby niepowierzanie zamków królewskich obcym oraz zobowiązał się nie nadawać ziem należących do Królestwa żadnemu z książąt. Szczególny rozwój tego przywileju, zwanego piotrkowskim, przypadł na wiek XV, co wiązało się ze staraniami króla o zagwarantowanie tronu swym potomkom – Kazimierzowi i Władysławowi. Tylko pozornie była w kraju przewaga króla, gdyż tak naprawdę wzrosło jego uzależnienie od szlachty oraz wzrost jej znaczenia w Polsce.

Następne kroki ku rozwojowi tego stanu poczyniono w 1422 roku podczas zebrania pospolitego ruszenia, powołanego na wojnę z Krzyżakami. Szlachta 27 lipca wymusiła na Jagielle wystawienie przywileju (tzw. czerwieńskiego) w Czerwińsku nad Wisłą. Traktował on o nietykalności majątkowej bez prawomocnego wyroku sądowego, zakazie łączenia w jednym ręku stanowisk sędziego ziemskiego i starosty. Wprowadzono tu zasadę rozdzielności władzy wykonawczej i sądowniczej. Z czasem starosta wywodzący się ze szlachty otrzymał status urzędnika mianowanego dożywotnio „via facti”. Poza tym król nie mógł bić monety bez pozwolenia Rady Królewskiej. Było to następne ograniczenie monarchy na rzecz szlachty.

Rok później, 28 października 1423 roku, na zjeździe walnym w Warce szlachta uzyskała prawo rugowania ze wsi krnąbrnych sołtysów. Ustanowiono także wysokie kary za przechowywanie u siebie zbiegłych chłopów - przywilej określał pierwsze ograniczenia dotyczące wychodźstwa chłopów ze wsi do miast. Był to statut stwarzający podstawy rozwoju gospodarczego szlachty. Świadczył on jednocześnie o zmianach zachodzących wewnątrz kraju.

Następnym przywilejem był statut z 1425 roku, sformułowany w zamian za uznanie następstwa tronu syna Jagiełły. Na zjeździe w Brześciu Kujawskim szlachcicom przyznano zniesienie stacji królewskich i wprowadzono zasadę, osiadłego szlachcica nie można uwięzić bez wyroku sądowego „neminem captivabimus nisi iure victum”. Akt tegoż przywileju spisano o oddano Zbigniewowi Oleśnickiemu - nowemu biskupowi krakowskiemu, wybranemu na zjeździe w Warce. Jagiełło w następnym roku za radą Witolda i cesarza Zygmunta, na zjeździe w Łęczycy cofnął dane przyrzeczenia, a „Oleśnicki w ostentacyjny sposób zwrócił zebranym akt” . „Porwali je natychmiast panowie i w oczach króla, nie bez trzasku i szczęku błyskających mieczów, które wszystkich nabawiły trwogi” , rozsiekali na strzępy. Jagiełło tracił poparcie szlachty, a nie mogąc poradzić z ogółem – przyznawał liczne korzyści jednostkom. Dlatego o Jagielle mawiano za granicą, że jego prawo do korony polskiej „polega na prawie przekupstwa i pieniędzy” . Tu mogę stwierdzić, ze sam monarcha uzależniał się od szlachty, a ta rosła w siłę.

4 marca 1430 roku w Jedlni Jagiełło potwierdził dotychczasowe przywileje szlachty w zamian za uznanie jego syna na tronie, a rozszerzył te postanowienia w 1433 roku w Krakowie i ustawa głosząca zasadę nietykalności osobistej bez wyroku sądowego mimo wszystko weszła w życie. Myślę, że był to jeden z najważniejszych etapów rozwoju demokracji szlacheckiej w Polsce. Wiązało się to także z rozwojem gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej. Przejście od średniowiecznego systemu czynszowego do systemu folwarków pół-darmowej pracy chłopów, przyniosło szlachcicom parokrotne podniesienie dochodów. To umożliwiło im aktywne uczestnictwo w życiu politycznym, co jak wiadomo, pociągało za sobą koszty, biorąc pod uwagę wyprawy na sejmiki czy sejm. Również wtedy zapoczątkował się proces bezpośredniego uczestnictwa szlachty w handlu produktami gospodarstwa wiejskiego. Wiek XV za sprawą szlachty był okresem znacznego rozwoju gospodarczego.
W 1454 roku zebrana na wojnę szlachta, nim jeszcze została pobita przez Krzyżaków pod Chojnicami, 11 i 12 listopada wymogła na Kazimierzu Jagiellończyku nowe ustępstwa, których wynikiem były przywileje cerkwicko-nieszawskie. Dla Wielkopolski wydano przywilej cerkwicki, a dla Małopolski - nieszawski. Najważniejsze przepisy nowych przywilejów mówiły, że król nie może zwoływać pospolitego ruszenia bez zgody sejmików ziemskich. Zakazano także łączenia urzędów starosty i kasztelana czy wojewody. Zaostrzono również przepisy dotyczące zbiegostwa chłopów.

W 1492 roku królem został Jan Olbracht, a w roku 1496 w dniach 18 stycznia do 27 lutego odbył się zjazd piotrkowski uznawany za pierwszy sejm polski. Ów sejm posiadał dwuizbową strukturę: składał się z senatu oraz reprezentacji szlachty. Szlachecki parlament tworzyły trzy stany sejmujące: król, senatorzy i posłowie.
Kolejnym krokiem do osiągnięcia zupełnego uprzywilejowania szlachty był rok 1496 ograniczający prawa mieszczan chłopów i możnowładców. Podczas obrad dokonano poważnych przeobrażeń społeczno-politycznych, które częściowo były wynikiem wciąż wzrastającej pozycji szlachty, a częściowo jeszcze bardziej ją przyspieszyły i pogłębiły. Posłowie wyrazili zgodę na zwołanie pospolitego ruszenia, zwiększenie podatków od chłopów i miast oraz poparcie wyprawy antytureckiej. W zamian między innymi otrzymali wolność spławu i wolność od ceł dla towarów szlacheckich, nastąpiły ograniczenia wychodźstwa chłopów ze wsi (jeden chłop rocznie mógł opuścić wieś i jeden syn z rodziny). Przeciwko mieszczanom skierowano przepis o zakazie nabywania przez nich dóbr ziemskich
i nakazie sprzedania posiadanych (dopiero z czasem wszedł w życie). Ponadto potwierdzono taksy wojewódzkie i uchwalono, że wyższe godności kościelne miały być osadzane ludźmi stanu szlacheckiego. Myślę że owy sejm walny w Piotrkowie utrwalał już całkowicie nadrzędną pozycję szlachty w Polsce.

Gdy w roku 1501 zmarł Jan Olbracht, tron polski objął Aleksander. W zamian za koronę wszedł w układ z krakowską oligarchią i również w roku 1501 wydał w Mielniku przywilej zwiększający władzę Senatu (reprezentacji magnaterii). Senat niekontrolowany przez szlachtę, miał kierować sprawami państwa – miał być najwyższym organem władzy państwowej. Ale ten przywilej nie był na rękę szlachcie, która musiała przeciwdziałać.

Na sejmie w dniach 21 stycznia – 13 marca 1501r. szlachta kierowana przez Jana Łaskiego podjęła wiele istotnych uchwał, które niszczyły pozycję magnatów w Polsce. Były to między innymi „incompatibilitas”, ograniczenia rozdawnictwa dóbr koronnych wraz z egzekucją tych dotychczas przywłaszczonych oraz reorganizacja urzędów centralnych.

Mimo tych udogodnień szlachcie nadal przeszkadzał przywilej mielnicki, który spotkał się z opozycja ruchu egzekucyjnego i w 1505 roku (w dniach 30 marca – 31 maja) w Radomiu został anulowany. Sejm ten przyniósł zwycięstwo szlachcie, ustalając podstawowe formy ustroju Polski. Uporządkowano kwestie sądownicze oraz gospodarcze. Ale najważniejszym osiągnięciem dla szlachty była konstytucja „nihil novi” z 3 maja, czyli „nic nowego o nas bez nas”. Z tą konstytucją ściśle związany był program egzekucyjny. W programie tym tkwiła idea utrzymania mieszanego ustroju państwa, w którym król reprezentuje monarchię, Senat magnaterię , a Izba poselska demokrację. Najistotniejszą siłą państwa miała być Izba poselska, którą reprezentowała szlachta. Jako stan pośredni miała ona kontrolować dwa pozostałe stany i jako jedyna pretendować do dzierżenia steru władzy w państwie. Tym samym program egzekucyjny stawał się programem antykrólewskim i antymagnackim zarazem. Egzekucjoniści żądali: egzekucji praw i dóbr królewskich, reformy podatkowej, zaciśnienia dotychczasowej unii z Litwą oraz integracji prawno-ustrojowej wszystkich części monarchii Jagiellońskiej, równouprawnienia wszystkich wyznań i potwierdzenia „incompatibilitas”, czyli zakazu łączenia urzędów.

Kolejnym krokiem przyczyniającym się do potwierdzenia przywilejów szlachty stały się w 1506 roku tak zwane „Statuty Łaskiego”, w których zwarł on zestawienie dotychczasowych praw i przywilejów.
Po roku 1506 szlachta stała się głównym gospodarzem państwa polskiego. Przejęcie tej władzy przez przedstawicieli jednego stanu doprowadziło do kolejnych posunięć, mających wzmocnić ich władzę. W 1518 roku szlachta wymogła na Zygmuncie Starym wprowadzenie sądownictwa patrymonialnego w dobrach prywatnych. Następnie rozwój przywilejów szlachty związany był z układem sił w kraju od lat 30. XVI w. Obok skłóconej ze sobą szlachty (którą mimo wszystko łączyła niechęć do innych stanów i wzmocnienia władzy centralnej) wystąpiły dwa walczące ze sobą ugrupowania możnowładcze. Jedno skupione wokół Zygmunta Starego, a drugie wokół jego żony – Bony Sforzy. Szlachta była przeciwna takiemu układowi sił w kraju i zebrana w lipcu 1537 roku pod Lwowem na wyprawę przeciwko Petryle – Piotrowi Rareszowi (następcy mołdawskiego hospodara Bogdana), zamiast walczyć, zaczęła obradować. Debatowano siedem tygodni i podobno zjedzono wszystkie kury z okolicznych wiosek, dlatego też tę rokosz nazywa się „wojną kokoszą”. Szlachta będąca tam, zawiązała sejm rokoszowy i ogłosiła listę trzydziestu siedmiu żądań, wynikających z ruchu egzekucyjnego. Woja kokosza zakończyła się całkowitym zwycięstwem szlachty.
Jeszcze przed tym rokoszem, w 1529 roku odbyła się elekcja „viviente rege”, która wywołała niezadowolenie szlachty. Dlatego też zwołano w 1538 roku sejmy w Krakowie i Piotrkowie. Ustaliły one elekcyjność tronu, wyłączne prawo szlachty do zasiadania w sejmie oraz w ramach dalszego wzmacniania pozycji stanu szlacheckiego, skrócono i uproszczono procesy o zbiegłych chłopach oraz uchwalono, że następne elekcje będą „viviente rege” i „viritim”, czyli że będzie w nich uczestniczyła cała szlachta.

Walkę pomiędzy królem, a szlachcicami zaostrzył potajemny ślub Zygmunta Augusta z Barbarą Radziwiłłówną. Król ten działał wbrew szlachty i był bardzo samodzielny, w przeciwieństwie do jego poprzedników. Do roku 1559 roku nie zwoływał sejmu, co wzbudziło oburzenie szlachty. Niezależna polityka króla spowodowała, że szlachta stawiała coraz jawniejszej opozycji do niego. Ale głównie wojna o Inflanty zmusiła króla do współpracy z Sejmem. W takiej sytuacji zwołał on 30 listopada 1562 roku sejm w Piotrkowie, który obradował do 25 marca 1563 roku i był zwany Egzekucyjnym. Uchwalono tam egzekucję dóbr – królewszczyzny rozdane po 1504 roku nakazano zwrócić oraz przeznaczono 25% (czyli kwartę) dochodów na stałe wojsko, tak zwane kwarciane, a sądy biskupie pozbawiono egzekucji starościńskiej (czyli wykonywania wyroków przez państwo) w sprawach o herezję i dziesięciny. Sejm Warszawski, trwający od 22 września 1563 roku do 1 kwietnia 1564 roku, był jego przedłużeniem. Zlikwidował ostatnie możliwości przenoszenia się chłopów z miejsca na miejsce.
Następny sejm w Piotrkowie z roku 1565 (18 stycznia – 14 kwietnia) miał ogromne znaczenie dla szlachty. Potwierdzono na tym sejmie zakaz egzekucji starościńskiej w sprawach wiary, ponadto ujednolicono miary i wagi, powołano ekonomie gospodarcze, co doprowadziło do zjednoczenia gospodarczego kraju.

Kolejnym następstwem wynikającym z ruchu egzekucyjnego był Sejm Lubelski w 1569 roku. Wbrew magnaterii doszło do uchwalenia unii polsko-litewskiej dnia 28 czerwca 1569 roku. Natomiast 1 lipca 1569 roku podpisano akt unii realnej, który powołał do istnienia Rzeczpospolitą Obojga Narodów, tworzoną przez jeden uprzywilejowany naród szlachecki Polski i Litwy.
Wszystko układało się pomyślnie dla szlachty aż do roku 1572, kiedy to bezpotomnie zmarł Zygmunt August. Powstał wówczas problem nowego wyboru władcy. W zależności od formy elekcji, przewagę w kraju mogła uzyskać albo szlacht albo magnateria. Pierwszą decyzją szlachty po śmierci Augusta było utworzenie konfederacji kapturowych, co niejako dawało jej przewagę. Od 6 do 8 stycznia 1573 roku obradował sejm konwokacyjny w Warszawie. Uchwalono, że „interrexem” będzie arcybiskup gnieźnieński, wówczas było Jakub Uchański, elekcja będzie bezpośrednia – „viritim”, a odbędzie się pod Warszawą. Uchwalono także Akt Konfederacji Warszawskiej, dotyczący równouprawnienia różnych wyznań w Polsce.

Kandydat, którego wybrano musiał złożyć zobowiązania. Pierwsze to „pacta conventa”, czyli zobowiązania osobiste, a drugie to artykuły henrykowskie (dzięki nim wygrał elekcję Henryk) – potwierdzenie roli Sejmu, uszczuplenie władzy królewskiej, potwierdzenie praw i przywilejów i zwoływanie sejmu co dwa lata. W razie złamania postanowień szlachta mogła odwołać króla („articulus de non praestanda oboedientia”). Pierwszym królem elekcyjnym został wybrany Henryk Walezy, który nocą z 18 na 19 czerwca 1574 roku potajemnie uciekł z Polski. Wówczas szlachta zadecydowała o odebraniu mu korony.

Na sejmie w Stężycy (maj – czerwiec 1575 roku) ogłoszono bezkrólewie, a następnie doszło do podwójnej elekcji – Senat wybrał Maksymiliana II, a szlachta Annę Jagiellonkę, a na jej męża wybrała Stefana Batorego, którego poparło pospolite ruszenie. Powołał on w 1578 roku Trybunał Koronny, składający się ze szlachty, czym ograniczył swoją władzę sądowniczą. Podczas jego panowania stronnictwo egzekucyjne szlachty powoli traciło na znaczeniu, lecz szlachta nadal górowała.

W kolejnych wiekach szlachta ponosiła coraz częstsze porażki na rzecz magnaterii. W wieku XVII ustrój demokracji szlacheckiej przeżywał kryzys. Za panowania Sasów spadło znaczenia i rola szlachty i jej interesów. Pod koniec XVIII w. szlachta znów przybrała na znaczeniu, a szczególnie jej „złota wolność”, Co okazało się zabójcą Polski i doprowadziło do jej rozbiorów.
W lipcu 1796 roku zakończono demarkację granic między trzema zaborcami. Tym samym Polska na 123 lata przestała istnieć. Przyczyniła się do tego szlachta lecz od jej panowania w XV w. Polska „przeżyła” również okres wzrostu do potęgi europejskiej.
Dlatego myślę , że nie można jednoznacznie stwierdzić, czy demokracja szlachecka była dla Polski zła czy dobra. Ja sądzę jednak, ze rozwój demokracji szlacheckiej należy rozpatrywać na plus dla Polski z tego względu, że z tej właśnie warstwy wywodziła się większość działaczy niepodległościowych, a także to, iż to szlachta stanowiła główną siłę przywódczą w powstaniach narodowych XIX w. Również wtedy szlachta końcowo utraciła swą uprzywilejowaną pozycję, konstytucja z 1921 roku zniosła stan szlachecki.

Bibliografia

1. J. Ekes; „Złota demokracja"; Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne; Warszawa 1982
2. Paweł Jasienica; „Polska Jagiellonów”; Świat Ksiązki; Warszawa 1997
3. Praca zbiorowa pod redakcją Jadwigi Marcinek; „Kronika Dziejów Polski”; Wydawnictwo Ryszard Kluszczyński; Kraków 1995
4. Praca zbiorowa pod redakcją Macieja Leszczyńskiego i Anny Sójki; „Poczet Władców Polski”; Wydawnictwo Podsiedlik-Raniowski i Spółka; Poznań MCMXCVI
5. Dariusz Banaszak, Tomasz Biber, Maciej Leszczyński; „Ilustrowane Dzieje Polski”; Licencyjne wydanie klubu „Świat Książki” za zgodą Wydawnictwa Podsiedlik-Raniowski i Spółka; Poznań MCMXCV
6. Praca zbiorowa pod redakcją Ryszarda J. Burka; Wydawnictwo Naukowe PWN Spółka z o.o.; Warszawa 1997
7. Praca zbiorowa pod redakcją Krzysztofa Szkurłakowskiego; podręcznik „Czasy nowożytne. Historia 2. Zakres rozszerzony”; Wydawnictwo Pedagogiczne OPERON & Bogumiła Burda, Bohdan Halczak, Roman Maciej Józefiak, Anna Roszak, Małgorzata Szymczak; Gdynia 2003
8. http://historia.net.pl/ Wielki Wiek XVII/ Panowanie Stefana Batorego
9. http://eduseek.interklasa.pl/historia/vademecum/poczet królów i książąt polskich