Ściąga Technologii Postaci Leku materiały 3 rok - farmacja
CZOPKI - SUPPOSITORIA
Czopki są postacią leku, przeznaczoną do wprowadzania do jam ciała. Zawierają określoną dawkę substancji leczniczych. Substancje lecznicze w czopkach powinny być równomiernie rozproszone w postaci stałej lub rozpuszczonej w podłożach lipofilowych o temperaturze topnienia ciała ludzkiego lub w podłożach hydrofilowych rozpuszczalnych w wydzielinach błon śluzowych. Środki lecznicze są rozpuszczone, zawieszone lub zemulgowane z podłożem.
Podział czopków w zależności od przeznaczenia :
Czopki doodbytnicze (Suppositoria analia sen rectalia) – ciężar 1g dla dzieci i 1 - 2g dla dorosłych.
Czopki dopochwowe, gałki, globulki (Suppositoria vaginalia, Globuli vaginales, Ovula vaginalia) – kształt kulisty, o działaniu miejscowym, ciężar 2g masła.
Czopki docewkowe (Suppositoria urethralia, Bacilli) – pręciki.
Działanie miejscowe – przeciwbakteryjne, miejscowo znieczulające, ściągające, przeczyszczające.
Działanie ogólne – przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, spazmolityczne, nasercowe, znieczulające.
Lek resorbowany w jelicie prostym (per rectum) lub pochwie (per vaginam) dostaję się do krwioobiegu i omija wątrobę, poprzez krwioobieg dociera do receptora. Żyły odbytnicze środkowa i dolna odprowadzają krew do żyły czczej z pominięciem wątroby – tzw. duże krążenie. Żyła odbytnicza górna oraz naczynia limfatyczne resorbują część substancji leczniczej przez żyłę wrotną. Realnie do 50 % środka leczniczego dostaje się do wątroby, straty wynikają też z nieprawidłowego założenia.
Wchłanianie substancji leczniczych zachodzi głównie drogą wewnątrzkomórkową naczyń krwionośnych, znajdujących się w błonie śluzowej odbytnicy. Uzupełnieniem tej drogi jest wchłanianie międzykomórkowe do układu limfatycznego.
Resorpcja leku z czopka jest szybsza niż z tabletki, wolniejsza jednakże od wstrzyknięcia lub podania leku doustnego w postaci roztworu. Stężenie leku we krwi po podaniu czopków doodbytniczych utrzymuje się na jednakowym poziomie przez kilka godzin.
Powierzchnia wchłaniania w odbytnicy jest niewielka, gdyż jej błona śluzowa jest gładka, pozbawiona kosmków. Błona, wraz z pokrywającym ją śluzem, stanowi główną barierę lipidową we wchłanianiu. Przenikanie substancji leczniczych odbywa się na drodze transportu biernego, w którym decydującą rolę odgrywają ich właściwości fizykochemiczne : rozpuszczalność w lipidach i w wodzie, współczynnik podziału olej / woda, zdolność do dysocjacji.
Odczyn niewielkiej ilości śluzowatej cieczy ma wartość pH 7,6 – 8,0. Stany zapalne błony śluzowej powodują zakwaszenie środowiska, natomiast choroby nowotworowe jego alkalizację. Ciecz w odbytnicy nie ma właściwości buforujących, dlatego też substancja lecznicza może całkowicie zmieniać jej odczyn. Ma to znaczenie w mechanizmie wchłaniania leków. Przez błonę śluzową odbytnicy przenikają substancje lecznicze głównie w postaci niezdysocjowanej. O szybkości wchłaniania decyduje przede wszystkim stężenie substancji czynnej osiągane w cieczy odbytnicy. Hydrofilowe substancje lecznicze, zawieszone w lipofilowym podłożu czopkowym, są z niego łatwiej uwalniane, niż rozpuszczone lub zemulgowane w nim substancje lipofilowe.
Zalety : wprowadzenie leku bez narażania na działanie soku żołądkowego np. organopreparaty, podanie leków w czasie wymiotów, ciąży oraz leków wywołujących nudności jako efekt uboczny.
Podstawy do czopków
1. Lipidowe : olej kakaowy (tłuszcze naturalne), oleje utwardzone (uwodnione oleje roślinne), glicerydy półsyntetyczne,
estry i etery syntetyczne.
Temperatura topnienia niższa od temperatury ciała ludzkiego.
2. Hydrofilowe : masy glicerynowo – żelatynowe produkty syntetyczne (polioksyetylenoglikole)
Rozpuszczalne w wodzie i wydzielinie błon śluzowych.
Wymagania stawiane podłożom czopkowym :
Nie powinno drażnić błony śluzowej ani wywoływać uczuleń;
Nie może wywierać własnego działania farmakologicznego;
Nie powinno reagować z substancją leczniczą ani tworzyć z nią niezgodności;
Powinno topić się w temperaturze ciała ludzkiego albo rozpuszczać w płynie ustrojowym;
Powinno zachowywać odpowiednią konsystencję w temperaturze pokojowej, nie ulegać deformacji;
W stanie stopionym powinno mieć odpowiednią lepkość, nie dopuszczającą do sedymentacji zawieszonej substancji leczniczej;
Powinno charakteryzować się małą rozpiętością między temperaturą topnienia a krzepnięcia;
Podczas zastygania powinno wykazywać kontrakcję, czyli zmniejszać objętość;
Powinno wykazywać trwałość chemiczną i mieć dobre właściwości emulgujące;
Podstawy lipidowe
Masło kakaowe – Oleum Butyrum Cacko-tłuszcz naturalny. Budowa cząsteczki glicerydu : 2 kwasy tłuszczowe nasycone (palmitynowy i stearynowy) i 1 kwas tłuszczowy nienasycony (olejowy). Mieszanina trójglicerydów występuje w czterech odmianach polimorficznych , , ’ i . Odmiana ma najmniejszą temperaturę topnienia i jest najmniej trwała. Odmiany i ’ są formami przejściowymi, powstają po ogrzaniu masła kakaowego powyżej 36oC jako formy zastygające. Do czterech dni trwa przejście w formę . Odmiana jest najbardziej trwała i ma najwyższą temperaturę topnienia, jest stosowana jako podłoże do czopków. Jeżeli dojdzie przegrzania masy powyżej 36oC należy do stygnącej masy dodać nieco świeżej formy powodując zaszczepienie masy kryształami i odtworzenie twardej formy.
Masło kakaowe jest najbardziej uniwersalną podstawą czopkową – można przyrządzać czopki metodą wytaczania, wylewania i wytłaczania.
Zalety masła kakaowego :
Brak działań ubocznych
Nie reaguje z lekami
Nie drażni
Wady masła kakaowego :
Ograniczona zdolność emulgowania cieczy (mała liczba wodna);
Niezbyt dobra rozpuszczalność środków leczniczych;
Duża różnica między temperaturą topnienia a zastyganiem (sedymentacja);
Czopki wylewane do form nie zmniejszają swojej objętości (trudno wyjąć z formy, trzeba smarować parafiną , gliceryną);
Brak stałego składu chemicznego, tendencja do jełczenia;
Oleje utwardzone
Drogą katalitycznej redukcji wodorem otrzymujemy utwardzone oleje arachidowy, bawełniany, słonecznikowy o temperaturach topnienia kwalifikujących je jako podstawy do czopków np. Oleum Arachidis hydrogenatum.
Podstawy półsyntetyczne – Adeps solidus, Adeps neutralis
Są to półsyntetyczne estry glicerynowe nasyconych kwasów tłuszczowych. Otrzymuje się przez zmydlanie oleju kokosowego lub palmowego - kwasy laurylowy, mirystynowy i palmitynowy. Chemicznie są to mieszaniny jedno -, dwu – i trójglicerydów nasyconych kwasów tłuszczowych C11 – C17. Dzięki zawartości monoglicerydów umożliwiają wytworzenie trwałych emulsji o/w i wykazują mniejsze skłonności do jełczenia.
Zalety :
Nie jełczeją
Nie drażnią
Duża liczba wodna
Mała różnica między temperaturą topnienia i krzepnięcia
W handlu pod nazwami : Massa Estarinum, Witepsol, Massupol.
Estry i etery syntetyczne
Wykorzystywane są w czopkach przemysłowych. Są to mieszaniny estrów kwasu ftalowego i alkoholi alifatycznych C12 – C18 np. cetylowego. Zawierają emulgatory niejonowe np. stearyniany polioksyetylenowe.
Lasupol – ftalan cetylowy
Podstawy hydrofilowe
Otrzymywane tylko metodą wylewania, środki lecznicze rozpuszczone w podstawie i wylane do form po rozgrzaniu. Stanowią żele elastyczne.
Masy gliceryno – żelatynowe i gliceryno - agarowe
Gliceryna zawarta w tych podstawach wywiera w jelicie działanie przeczyszczające drażniąc błonę śluzową jelita prostego. Podrażniona błona wydziela wodę do treści jelitowej i powoduje wzmożenie ruchów perystaltycznych. Działanie czopka jest tu częściowo mechaniczne.
Podłoża te są przede wszystkim stosowane do globulek dopochwowych. Wprowadza się do nich głównie leki przeciwbakteryjne i hormony. Globulki zawierają większe ilości żelatyny rozpuszczają się powoli w pochwie, z czym wiąże się ich przedłużone działanie.
Podłoża wymagają dodatku środków konserwujących. Tworzą niezgodności z metanaminą, kwasem salicylowym, taniną, garbnikami, solami glinu i wapnia, wodzianem chloralu.
Podłoża z glikoli polioksyetylenowych PEG
Są to polimery tlenku etylenu o różnych masach cząsteczkowych do 1000 cieczami, 1000 – 6000 ciałami stałymi. Wykorzystuję się ich rozpuszczalność w płynie ustrojowym, gdyż ich temperatura topnienia jest wyższa od temperatury ciała ludzkiego.
W handlu Carbowax, Pylowax oraz polioksypropylenoglikol (Pluronic).
Zalety :
Obojętnie fizjologicznie (brak flory bakteryjnej);
Rozpuszczalne w wodzie;
Temperatura topnienia wysoka – można stosować w krajach tropikalnych;
Nie powodują hemolizy;
Podłoża polioksyetylenowe mogą powodować niezgodności z garbnikami, kwasem salicylowym, jodem, solami rtęci.
Ważna cecha - dodatek wody gdyż podłoża są higroskopijne co może spowodować odwodnienie i bolesność w odbytnicy.
Substancje pomocnicze :
Plastyfikatory – lanolina, oleje roślinne;
Utwardzenie podłoża – wosk pszczeli, alkohol cetylowy, parafina stała, olbrot;
Emulgatory głównie niejonowe (zwiększają liczbę wodną) – lanolina, cholesterol, monostearynian glikolu propylenowego, sole alkilosiarczków (laurylosiarczan sodu);
Środki zwiększające lepkość zapobiegają sedymentacji zawieszonej substancji leczniczej w stopionym podłożu, a tym samym zwiększaj dokładność jej dawkowania wskutek równomiernego rozproszenia w masie czopkowej – stearynian Al., Mg, Ca, glicerol, Aerosil – krzemionka koloidalna, bentonit;
Technika przyrządzania czopków
Leki do jam ciała należą do II grupy czystości mikrobiologicznej tj. leków nie wykazujących żywych drobnoustrojów w 1g. Substancja lecznicza powinna być rozdrobniona lub rozpuszczona w podłożu.
Metody :
1. ręczne formowanie (wytaczanie);
2. wytłaczanie w prasie (maszynka do czopków);
3. wylewanie stopionej masy do odpowiedniej formy;
Ze względu na różnice w gęstości podłoża i substancji leczniczych niezbędne jest obliczenie właściwej ilości podłoża, uwzględniając objętość jaką zajmie sproszkowany lek i zmniejszając ilość masła kakaowego
M = F – f s
F – pojemność formy w gramach dla całej liczby czopków
f – współczynnik wyparcia ( średni współczynnik wyparcia wynosi 0,70)
s – ilość przepisanej substancji leczniczej w gramach na wszystkie czopki
Badanie czopków FP V
1. Oznaczanie jednolitości masy Ważymy każdy z 10 losowo wybranych czopków i obliczamy średnią arytmetyczną masę jednego czopka. Masa w 9 czopkach nie może przekroczyć tolerancji 10%.
2. Oznaczanie czasu topnienia, rozpuszczenia lub całkowitej deformacji
Podłoże lipofilne do 15 minut a podłoże hydrofilne do 60 minut.
3. Oznaczanie zawartości substancji leczniczych
W próbce minimum 10 czopków tolerancja substancji leczniczej 10% deklarowanej ilości.
Dane in vitro i in vivo :
1. In vitro
Czas potrzebny do rozpuszczenia ułamka dawki 20 – 80%;
Ilość substancji rozpuszczonej w danym czasie;
Stała szybkości rozpuszczania;
2. In vivo
Stężenie substancji leczniczej w surowicy po t1/2;
Maksymalne stężenie substancji leczniczej w surowicy;
Powierzchnia pola pod krzywą zmian stężenia substancji leczniczej we krwi;
Stała szybkości procesu wchłaniania oraz biologiczny okres półtrwania;
Stała szybkości eliminacji;
Wlewy – mogą to być roztwory wodne , olejowe lub zawiesiny środka leczniczego o działaniu przeczyszczającym, miejscowym przeciwzapalnym. Zapewniają najszybsze wchłanianie.
Rektiole – stężone roztwory lub emulsje substancji leczniczej, podawane w niewielkich ilościach w celu wywołania przeczyszczającego lub częściej ogólnego (barbiturany, diazepam).
Rektokapsułki – roztwory olejowe lub emulsje typu w/o w kapsułkach żelatynowych. Rozpad 10 – 30 min. Szybsza resorpcja niż z czopków.
Rektotampony – pręciki z polietylenu z watą nasyconą roztworem środka leczniczego. Alginian sodowy (pęcznieje zwilżony wodą) – środek miejscowo znieczulający, do leczenia hemoroidów.
Pigułki są dozowaną postacią leku do podawania doustnego w kształcie małych kulek o średnicy 3 – 5 mm i masie 0,1 – 0,3g. W ich skład oprócz środka leczniczego wchodzą składniki podłoża dobrane tak, aby dała się uformować plastyczna, a zarazem dostatecznie zwarta masa pigułkowa.
W postaci pigułek podaje się substancje lecznicze :
silnie działające,
o przykrym smaku i zapachu,
drażniące jamę ustną i przełyk,
o konsystencji gęstej i lepiącej,
przeznaczone do działania w określonych odcinkach przewodu pokarmowego.
Wymagania :
substancja lecznicza miałko sproszkowana i dokładnie wymieszana ze składnikami podłoża;
dobra rozpadalność lub rozpuszczalność pigułki (dobre wchłanianie leku);
składniki podłoża obojętne fizjologicznie, chemicznie, brak właściwości adsorbujących;
Substancje pomocnicze
1. Wypełniające uzupełniają do odpowiedniego ciężaru masę pigułkową – sacharoza, laktoza, glukoza, skrobia, glinka
biała, Extractum Eaecis, sproszkowane substancje roślinne Radix Glycyrhizae, Radix Gentianae.
2. Utwardzające (zagęszczające) ułatwiają przygotowanie masy pigułkowej zawierającej substancje rzadkie i płynne
(zmniejszają ich lepkość) - proszki roślinne Radix Glycyrhizae, Radix Gentianae, skrobia, talk, glinka biała.
3. Wiążące ułatwiają uformowanie masy plastycznej – wyciągi gęste Extractum Glycyrhizae spissum, Extractum
Gentianae spissum, syrop zwykły, gliceryna, kleik z gumy arabskiej, lanolina, woda.
4. Rozsadzające ułatwiają rozpad pigułek w przewodzie pokarmowym – pektyny, agar, metyloceluloza, mikrokrystaliczna celuloza (Avicel), poliwinylopirolidon (PVP), Kolidon, Plasdone.
5. Utrzymujące wilgoć zapobiegają wysychaniu pigułek – glicerol, syrop prosty.
6. Do podsypywania zapobiegają sklejaniu się pigułek – talk, zarodniki widłaka.
7. Substancje powlekające nadają pigułce odpowiedni wygląd, maskują przykry smak lub zapach. Stanowią ochronę przed szkodliwymi wpływami zewnętrznymi, uodpornienie pigułki na soki trawienne żołądka, jeżeli pigułka zawiera substancje rozkładające się w kwaśnym środowisku żołądka lub jeżeli substancje te lepiej działają w środowisku alkalicznym jelita.
Badania pigułek
Oznaczanie jednolitości masy
Ważymy losowo każdą z 10 pigułek i obliczamy średnią arytmetyczną masę jednej pigułki, dopuszczalne odchylenia dla pigułek o masie - 100 mg 10% i 101 – 300 mg 7,5%.
Określenie czasu rozpadu
Czas rozpadu do 15 minut, powlekane otoczką cukrową 30 minut.
MAŚCI – UNGUENTA
Skóra stanowi barierę ochronną organizmu. Ma ona zdolność wchłaniania wielu substancji, co ma duże znaczenie w miejscowym leczeniu jej chorób. W skład skóry wchodzą trzy zasadnicze warstwy :
1. Naskórek
Warstwa rogowa – są to bezjądrzaste, wydłużone komórki, cytoplazma zastąpiona jest keratyną; warstwa stale się złuszczająca;
Warstwa jasna – bariera nieprzepuszczalna;
Warstwa ziarnista – bariera nieprzepuszczalna;
Warstwa kolczysta – komórki luźno ułożone, występuje dużo przestrzeni międzykomórkowej;
Warstwa podstawowa (rozrodcza) – zachodzi w niej synteza melaniny;
2. Skóra właściwa
Występują w niej trzy rodzaje włókien kolagenowe, sprężyste i srebrochłonne. Bezpostaciowa masa składa się z mukopolisacharydów a komórkami właściwymi są fibroblasty;
Fibrocyty, histocyty, monocyty występują w stanie zapalnym skóry. Obecne są również naczynia krwionośne i zakończenia nerwów czuciowych a także receptory dotyku, ucisku, ciepła i zimna.
3. Tkanka podskórna
Bardzo luźna tkanka składająca się z włókien, między którymi występują zraziki tłuszczu i części wydzielnicze gruczołów potowych.
Skóra ma wiele przydatków : paznokcie, włoski, gruczoły potowe i łojowe oraz mieszki włosowe.
Wchłanianie leków :
Przez naskórek i skórę właściwą bezpośrednio do krwioobiegu poprzez limfę – TRANSEPIDERMALNA;
Przez twory dodatkowe skóry mieszki włosowe, ujścia gruczołów łojowych i potowych – TRANSFOLIKULARNA;
Leki podawane na skórę mogą działać w różnych miejscach :
Na warstwę zewnętrzną
Jest to działanie miejscowe, tylko na skórę; są to środki o działaniu keratolitycznym, odkażającym i ściągającym;
Na skórę właściwą
Jest to działanie przeciwzapalne, przeciwhistaminowe; leki miejscowo znieczulające;
Wywierające działanie ogólne
Postaci leków stosowane na skórę :
1. Maści – o różnym charakterze
Bezwodne
Uwodnione (emulsja w/o)
Hydrofilowe (emulsja o/w – kremy)
Hydrożele
Ochronne
2. Roztwory – do zmywania skóry lub w postaci okładów
3. Zawiesiny – pudry płynne
4. Emulsje – do nacierań i natłuszczań
5. Pudry i przysypki – leki osuszające, łagodzące podrażnienia
6. Pasty
7. Plastry
Struktura żelowa
Żele są to układy złożone z ciał stałych i cieczy. Ciała stałe tworzą niezbyt sztywny tzw. szkielet gąbczasty i wiążą cząsteczki cieczy. Trwałość szkieletu gąbczastego zapewniają mostki wodorowe, wiązania asocjacyjne, wiązania chemiczne. Ciała stałe muszą wiązać cząsteczki cieczy wartościami ubocznymi – siłami Van der Waalsa, względnie pęcznieć lub częściowo rozpuszczać się w cieczy.
1. Żele węglowodorowe (wazelina)
Faza stała – węglowodory o łańcuchu dłuższym
Faza płynna – olejowa, węglowodory o łańcuchach krótszych
2. Lipożele (żele tłuszczowe, smalec, masło kakaowe)
Faza stała – glicerydy nasyconych kwasów tłuszczowych
Faza płynna – olejowa, glicerydy nienasyconych kwasów tłuszczowych
3. Hydrożele
Maść glicerolowa
Faza stała – rozgałęzione łańcuchy węglowodorowe skrobi
Faza płynna – wodny roztwór glicerolu
Żel bentonitowy
Faza stała – splątane łańcuszki z płytek bentonitowych
Faza płynna – woda
4. Żele polioksyetylenowe
Faza stała – polimery o ciężarze cząsteczkowym powyżej 1500
Faza płynna – polimery o ciężarze cząsteczkowym poniżej 1000
Żele są w większości tiksotropowe tzn. konsystencja oraz spoistość zmienia się przy rozmieszaniu lub działaniu temperatury. Następuje rozerwanie szkieletu żelowego – faza stała „pływa” w cieczy powstaje tzw. zol. Po przerwaniu działania czynnika zewnętrznego nitki szkieletu wiążą się w punktach styku wiązaniami chemicznymi, asocjacyjnymi i powstaje żel.
Żele żelatynowe i agarowe nie są tiksotropowe.
Żele plastyczne – wazelina, smalec dają się formować.
Żele elastyczne – galaretki żelatynowe powracają do poprzedniego kształtu.
Maści są postacią leku o strukturze plastycznego żelu do stosowania zewnętrznego na skórę lub błony śluzowe w celu uzyskania działania miejscowego lub ogólnego. Zawierają środek leczniczy (basis) dobrze wymieszany z podłożem (vehiculum) tj. rozpuszczony, zawieszony lub zemulgowany do jednolitej masy.
Podłoża maściowe powinny mięknąć w temperaturze ciała ludzkiego co ułatwia rozsmarowywanie i przyczepność do skóry, wykazywać trwałość fizykochemiczną, zgodność z substancjami leczniczymi, nie mogą drażnić skóry ani wywoływać zmian uczuleniowych.
Maści i podłoża maściowe mogą zawierać substancje pomocnicze (konserwujące, powierzchniowo czynne, przeciwutleniacze, rozpuszczalniki) lecz substancje te nie mogą wywierać własnego działania farmakologicznego ani zmniejszać dostępności biologicznej.
Podział maści z punktu widzenia farmakologicznego
1. Epidermalne (naskórne) – o działaniu powierzchniowym, tworzą warstwę ochronną. Zawierają najczęściej środki antyseptyczne lub ściągające. W tym typie maści stosowane są podłoża węglowodorowe.
2. Endodermalne (doskórne) – substancje lecznicze wnikają do głębszych warstw skóry. Jako podłoża stosuje się smalec, lanolinę lub oleje utwardzone, które ułatwiają penetrację środka skóry.
3. Diadermalne – maści o działaniu ogólnym, substancje lecznicze przenikają do układu limfatycznego i krwioobiegu (maści resorbcyjne), głównie rtęciowe, hormony, kwas salicylowy, jod, rozpuszczalniki organiczne, olejki eteryczne.
Podział maści z punktu widzenia fizyko – chemicznego
1. Maści roztwory – substancja lecznicza rozpuszczona w podłożu stanowiąc układ jednofazowy o rozdrobnieniu molekularnym, w podłożach lipofilowych rozpuszczają się : kamfora, cholesterol, mentol, tymol, salicylan metylu.
2. Maści zawiesiny – substancja lecznicza jest ciałem stałym zawieszonym w podłożu tworząc układ dwufazowy, struktura żelowa zapobiega sedymentacji, metoda mikronizacji proszków – moździerz porcelanowy 30 – 50 m, płytka porfirynowa 20 – 50 m (maści borne, salicylowa, cynkowa). Maści strąceniowe – substancja lecznicza świeżo otrzymana (wytrącona) w postaci wilgotnego, zmikronizowanego osadu (precypitaty) 4 m; maści rtęciowe biała i żółta.
3. Maści emulsje – substancja lecznicza rozpuszcza się w jednej z faz układu emulsyjnego; w zależnie od zawartego w podłożu emulgatora uzyskuje się emulsję typu w/o lub o/w.
Maści oficynalne – przyrządzane wg przepisów znajdujących się w obowiązujących farmakopeach lub przepisach urzędowych np. Unguentum Acidi borici, Ung. Camphoratum, Ung. Hydrocortizoni, Ung. Sulfuratum, Ung. Sulfatiazoli.
Maści recepturowe – przyrządzane wg recept wystawianych przez lekarza.
Typy maści :
Maść dermatologiczna – Unguenta dermatologica;
Maść do oczu – Unguenta ophtalmica (jałowe, smarowanie brzegów powiek);
Maści ochronne – Unguenta protectiva (chronią skórę przed szkodliwymi chemicznymi i fizycznymi substancjami i roztworami);
Podział podłoży maściowych wg FP V :
1. Lipofilne bezwodne – wazelina, parafina (węglowodorowe), glicerydy, (tłuszcze roślinne i zwierzęce), oleje silikonowe.
2. Absorpcyjne bezwodne – podłoża lipofilne z dodatkiem substancji powierzchniowo czynnych, tworzące emulsje w/o, woski, euceryna.
3. Absorpcyjne uwodnione – podłoża lipofilne zawierające substancje powierzchniowo czynne i wodę, tworzące emulsję w/o, lanolinum hydricum, ung. leniens, Cold cream (maść zmiękczająca).
4. Zmywalne – podłoża hydrofilne zawierające substancje powierzchniowo czynne i wodę w postaci emulsji o/w, kremy, Lekobaza, maść hydrofilna.
5. Hydrożele – podłoża uzyskane przez wytworzenie w wodzie z dodatkiem glicerolu lub glikolu propylenowego żeli organicznych (skrobi, estrów, eterów celulozy) oraz nieorganicznych (bentonitu).
6. Żele polioksyetylenowe – podłoża uzyskane przez zmieszanie glikoli polioksyetylenowych PEG o różnej masie cząsteczkowej.
Podłożą lipofilne bezwodne
Podłoża węglowodorowe
Vaselinum (Wazelina)
Produkt przeróbki ropy naftowej – Vaselinum Flavum (wazelina żółta) z której przez dalsze oczyszczanie otrzymujemy Vaselinum album (wazelinę białą). Wazelina naturalna jest chemicznie mieszaniną nasyconych węglowodorów parafinowych o długich łańcuchach – faza stała, oraz niższych nienasyconych węglowodorów – faza płynna. Obecnie częściej stosuje się wazelinę sztuczną stanowiąca mieszaninę parafiny płynnej i stałej (cerezyny). Charakteryzuje się gorszą rozsmarowywalnością i tendencją do rozwarstwiania.
Wazelina stosowana jest jako podłoże dla maści epidermalnych (pokrywających) co powoduje pokrycie skóry warstwą izolującą (hamuje parowanie wody – hydratacja skóry).
Zalety wazeliny :
Trwała chemicznie;
Plastyczna;
Nie jełczeje;
Wady wazeliny :
Mała liczba wodna (7 – 10);
Potrzebny dodatek emulgatorów (lanolina, cholesterol, monoglicerydy);
Dłuższe stosowanie może spowodować podrażnienie skóry;
Paraffinum solidum (Cerezyna)
Mieszanina węglowodorów, stosowana do utwardzania podłoży węglowodorowych.
Paraffinum liquidum (Parafina ciekła, Olej parafinowy)
Mieszanina płynnych węglowodorów, stosowana do zmiękczania podłoży węglowodorowych.
Unguentum Paraffini – oficynalna maść otrzymana przez zmieszanie parafiny stałej i płynnej.
Plastibase
Otrzymywana przez rozpuszczenie w oleju parafinowym w temperaturze 160oC polietylenu w ilości 5 – 8%. Faza stała – polietylen, faza płynna – olej parafinowy. Właściwości zbliżone do wazeliny.
Podłoża tłuszczowe
Adeps suillus (Smalec wieprzowy)
Pod względem chemicznym jest mieszaniną glicerydów wyższych kwasów tłuszczowych.
Faza stała – glicerydy nasyconych kwasów tłuszczowych (stearynowy, palmitynowy).
Faza płynna – glicerydy nienasyconych kwasów tłuszczowych (oleinowy).
Smalec jako tłuszcz zwierzęcy wykazuje powinowactwo do tłuszczu ludzkiego, wnika w głąb naskórka wykazując dużą zdolność uwalniania substancji leczniczej. Stosowany do maści endodermalnych.
Wady smalcu :
Jełczeje; mała odporność chemiczna;
Mała liczba wodna (7 – 16);
Stosowanie emulgatorów (lanolina 20%, cholesterol 2%) oraz przeciwutleniaczy;
Sebum ovile (Łój barani)
Rzadko stosowany jako środek utwardzający.
Oleje utwardzone
Otrzymuje się przez uwodornienie olejów płynnych w obecności katalizatora.. Oleje utwardzone mają większą trwałość niż oleje płynne, większe właściwości emulgujące, łatwiej resorbują substancje lecznicze. Najczęściej stosuje się utwardzone oleje słonecznikowy, arachidowy, bawełniany, sojowy, kokosowy.
Olej utwardzony zwierzęcy – tran.
Oleje roślinne
Konsystencja płynna, stosowane do zmiękczania podłoży oraz jako rozpuszczalnik w fazie olejowej – olej rycynowy, rzepakowy, lniany.
Podłoża absorpcyjne bezwodne
Woski
Są mieszaniną estrów wyższych kwasów tłuszczowych z wyższymi alkoholami. Obecność w cząsteczce grup polarnych i niepolarnych powoduje, że posiadają naturalne emulgatory niejonowe.
Cera flava (Wosk pszczeli żółty)
Ester mircylowy kwasu palmitynowego, jest słabym emulgatorem o niskiej liczbie HBL dając emulsję w/o, utwardzacz do podłoży. Stosowany w ilości ok. 30% do olejów roślinnych tworzy szkielet żelowy.
Cera alba (Wosk biały)
Otrzymuje się z wosku żółtego przez bielenie na słońcu.
Cetaceum (Olbrot)
Ester cetylowy kwasu mirystynowego i palmitynowego. Otrzymywany przez wymrożenie tłustej masy ciekłej wypełniającej głowy polwala (gatunek wielorybów) lub na drodze syntetycznej. Stosowany jako utwardzacz do płynnych podstaw maściowych, zawarty w nim wolny alkohol cetylowy jest bardzo dobrym emulgatorem w/o, nadaje połysk maściom tzw. „elegancję farmaceutyczną”.
Cetiol
Syntetycznie otrzymywany ester oleinowy kwasu oleinowego, dobrze przenika w głąb skóry, ułatwia resorpcję środków leczniczych z maści, dobrze przylega do skóry.
Lanolimun anhydricum
Mieszanina estrów wyższych kwasów tłuszczowych (C9 – C31) i alkoholi sterolowych głównie cholesterolu i izocholesterolu. Dodana do wazeliny i innych podstaw działa jako emulgator w/o. Otrzymywana jest w procesie oczyszczania wełny owczej. Jej wadą jest duża lepkość utrudniająca rozsmarowywanie.
Naturalne emulgatory – duża liczba wodna ok. 200, stosowany jako dodatek do wazeliny.
Alcoholes Lanae (Euceryt, Lanoceryt)
Mieszanina alkoholi sterolowych - cholesterolu (28%), izocholesterolu, lanosterolu itp.. Otrzymany drogą zmydlenia (hydroliza alkaliczna) lanoliny.
Euceryna
Skład :
Cholesterolum 2 cz.
Alcohol cetylicus 3 cz.
Vaselinum album 95 cz. (Ung. paraffini 95 cz.)
Dawniej 6% eucerytu i 94% wazeliny. Liczba wodna 220 – 250 a nawet ok. 300. Zastosowane emulgatory zwiększają w znacznym stopniu zdolność wiązania wody. Podłoże zapewnia dobre wchłanianie środka leczniczego i jest powszechnie stosowane do maści i kremów tworząc emulsję w/o.
Ung. Cholesteroli
Podłoże o liczbie wodnej ok. 220 tworzące emulsje w/o. Emulgatorem jest cholesterol. Skład :
Cholesterolum 3 cz.
Vaselinum album 18 cz.
Paraffinum liquidum 64 cz.
Paraffinum solidum 15 cz.
Podłoża absorpcyjne uwodnione
Lanolinum hydricum (Lanolina uwodniona)
Skład :
Lanolinum anhydricum 3 cz.
Aqua destilata 1 cz.
Charakteryzuje się miękką konsystencją, łatwo się rozsmarowuje, tworzy układ dwufazowy, łatwo przenika w głąb skóry uwalniając środek leczniczy. Jako podłoże stosowana do maści diadermalnych (resorpcyjnych).
Ung. leniens (Cold cream, Maść zmiękczająca)
Skład :
Cetaceum 15 cz.
Cera alba 8 cz.
Ol. Rapae 62 cz.
Aqua destilata 15 cz.
Podłoże emulsyjne w/o, rozpływa się w temperaturze ciała dając efekt chłodzący na skutek parowania wody. Maść zmiękczająca, modyfikowana w różny sposób, znajduje szerokie zastosowanie w kosmetyce jako tłusty krem.
Podłoża zmywalne
Stanowią układy dwufazowe składające się z fazy lipofilowej zemulgowanej w fazie wodnej za pomocą emulgatora o dużej liczbie HLB. Zawierają nawet do 80% wody tworząc emulsje o/w. Najczęściej stosowane w kremach. Najczęściej stosowanym emulgatorem jest laurylosiarczyn sodowy oraz jako emulgatory pomocnicze alkohole alifatyczne : cetylowy i stearylowy. Nazwa takich podłoży : Ung. emulsyficans aquosum.
Można zastąpić anionowo czynny laurylosiarczan sodu niejonowym tenzydem, np. monostearynianem polioksyetylenosorbitalu (Tween 60) o HLB 14,0 lub monooleinianem polioksyetylenosorbitanu (Tween 80) o HLB 15,0. Tween daje trwałą emulsję typu o/w.
Unguentum hydrophylicum
Skład : faza olejowa – alkohol stearulowy 25 cz., wazelina biała 25 cz. faza wodna – aqua destilata 37 cz., glikol propylenowy 12 cz., emulgator laurylosiarczan sodowy 1 cz.
Lekobaza
Uniwersalne, ambifilne podłoże maściowe tzn. daje zależnie od potrzeb emulsje typu o/w lub w/o. łatwo penetruje skórę. Duża zawartość wody wymaga stosowania substancji konserwujących zapobiegającym rozwojowi drobnoustrojów.
Hydrożele
Żele nieorganiczne
1. Żele z dwutlenku krzemu (Aerosil), który charakteryzuje się bardzo dużym stopniem rozdrobnienia. Żel ma właściwości tiksotropowe z wodą, rozpuszczalnikami polarnymi oraz dzięki dużemu rozdrobnieniu z cieczami niepolarnymi. Mniejsza zdolność preparatu Aerosil do tworzenia żelu z wodą wynika z silnego odpychania elektrostatycznego ujemnie naładowanych cząstek. Konieczne do zbudowania szkieletu żelowego zbliżenie cząstek uzyskuje się dopiero w większych stężeniach. Do układu wodnego można też dodać substancji, które zmniejszają ładunek elektryczny. Jest trwały i dobrze tolerowany przez skórę.
2. Żele z bentonitu (glinokrzemian), wiąże znaczne ilości wody poprzez budowę warstwową płytek bentonitu tworząc mostki wodorowe; nie tworzy żeli z rozpuszczalnikami niepolarnymi, dobrze uwalnia środek leczniczy, nie powoduje podrażnień skóry. Z wodą tworzy podłoże hydrożelowe, o właściwościach tiksotropowych.
Żele organiczne
1. Ung. Glyceroli (Maść glicerolowa) – podłoże to stosuje się w przypadku maści zawierających środki o działaniu odkażającym.
2. Żele z metylocelulozy – są chętnie stosowane w przypadkach złej tolerancji przez skórę podłoży węglowodorowych lub tłuszczowych. Ponieważ są rozpuszczalne w wodzie i zmywalne, mogą być stosowane na owłosioną skórę głowy, łącznie ze środkami antyseptycznymi i odkażającymi.
3. Żele z solą sodową karboksymetylocelulozy
Żele te tworzą w wodzie roztwory koloidalne. W podstawach tych należy stosować środki konserwujące oraz zabezpieczające przed wysychaniem. Stosuje się także związki wielkocząsteczkowe np. poliakrylany, poliwinylopirolidon, silikony – głównie w preparatach maści ochronnych.
Żele polioksyetylenowe
Polietylenoglikole (PEG, Carbowax) są produktami polimeryzacji i polikondensacji tlenku etylenu, glikolu etylenowego i wody. Poprzez zmieszanie PEG o różnych masach cząsteczkowych uzyskuje się podłoża maściowe o odpowiedniej konsystencji. Są to mieszaniny bardzo higroskopijne, powodujące bolesność w miejscu zastosowania. Dlatego też wskazane jest stosowanie ich z niewielkim dodatkiem wody. Podłoża te łatwo uwalniają substancję leczniczą do środowiska wodnego natomiast niekorzystnie wpływają na wchłanianie leku przez skórę . Woda na skutek silnej higroskopijności powoduje dehydratację warstwy rogowej naskórka. Stosowane do maści powierzchniowych zawierających substancje dezynfekcyjne.
Tok postępowania przy sporządzaniu maści :
Przygotowanie podłoża (stopienie na gorąco lub zmieszanie na zimno);
Przygotowanie substancji czynnej (rozdrobnienie w moździerzu lub rozpuszczenie);
Wprowadzenie substancji czynnej do podłoża;
Homogenizacja maści (uzyskujemy jednorodność i poprawę wyglądu);
Sposób wykonywania :
Maści typu roztworów
Przyrządza się na ciepło. Tłuszcze, oleje stałe, woski i stałą parafinę stapia się w parownicy. Dla usunięcia z podłoża przypadkowych zanieczyszczeń mechanicznych cedzi się stopione podłoże, przez kilka warstw gazy. Środek leczniczy rozdrabnia się na proszek, w moździerzu, a następnie rozpuszcza w stopionym podłożu, mieszając aż do zastygnięcia.
Nie zaleca się przyrządzać maści typu roztworów na gorąco, jeżeli środek leczniczy rozpuszcza się w podłożu, dając roztwór prawie nasycony lub nasycony.
Maści typu zawiesin
Niezbędnym warunkiem przyrządzania jest odpowiednie rozdrobnienie (do 50% substancji stałej). Sproszkowane substancje lecznicze rozciera się w moździerzu najpierw z małą ilością podłoża, dodając następnie porcjami resztę podłoża
Maści typu emulsji
Emulsje typu w/o – substancje lecznicze łatwo rozpuszczalne w wodzie, a nierozpuszczalne w podłożu maściowym, umieszcza się w moździerzu i rozpuszcza, rozcierając w niewielkiej ilości wody, a następnie rozciera z podłożem, po czym uciera się z resztą podłoża, dodając ją małymi porcjami.
Emulsje typu o/w – można uzyskać tylko metodą na ciepło po stopieniu podłoża. Faza wodna powinna być ogrzana do tej samej temperatury. Łączy się obydwie fazy intensywnie mieszając.
Czynniki wpływające na działanie leków podawanych na skórę :
1. Właściwości substancji leczniczej
Wchłanianie głównie na zasadzie dyfuzji biernej. Lepiej wchłaniają się cząsteczki o mniejszym ciężarze cząsteczkowym. Substancje rozpuszczalne w tłuszczach lepiej przechodzą przez bariery komórkowe. substancje niezdysocjowane wchłaniają się lepiej niż zdysocjowane. Trzeba także brać pod uwagę w jakim stopniu cząsteczki wiążą się z białkami osocza.
2. Czas kontaktu ze skórą
Wmasowanie , wcieranie maści w skórę – usuwa się pęcherzyki powietrza z mieszków włosowych, lepsze wchłanianie. Rozgrzewanie skóry – lepsze wchłanianie (rozszerzenie naczyń, nadtapianie podłoża).
Opatrunki okluzyjne – hamują parowanie wody, gromadzi się ona na powierzchni skóry; jeżeli substancja lecznicza rozpuszcza się w wodzie następuje lepsze wchłanianie tej substancji.
3. Stan skóry
U osób ze skórą suchą lepsze są lipożele i emulsje w/o;
Osoby ze skórą tłustą – emulsje o/w, hydrożele, pudry płynne;
Osoby ze skórą mieszaną – emulsje o/w gdy jest wzmożone wydzielanie lub emulsje w/o gdy skóra ma tendencję do wysychania;
4. Podłoże
Ułatwia kontakt leku ze skórą. Dodatek emulgatorów może podwyższyć wchłanianie substancji leczniczej.
Mechanizm wchłaniania leku :
Dyfuzja leku w podłożu – różna w zależności od tego czy maść jest zawiesiną czy emulsją.
Przenikanie przez powierzchnię skóry – w zależności od układu substancji leczniczej może być działanie na powierzchnię skóry, wnikanie do głębszych warstw naskórka lub dyfuzja do skóry właściwej.
Badania biofarmaceutyczne skóry :
In vitro – bada się szybkość uwalniania leku metodą dializy;
In vivo – ocenia się skuteczność działania leku;
Badanie maści
1. Badanie rozsmarowalności i przylepności.
Obraz badania jest pełny, gdy badamy także lepkość maści wiskozymetrycznie
Wg FP IV i V maść ma być dobrze rozsmarowywalna w temperaturze ciała ludzkiego a jej dobra przyczepność do skóry warunkuje działanie farmakologiczne.
a) Badanie rozsmarowywalności za pomocą przyrządu Margarata.
b) Badanie rozsmarowywalności za pomocą wahadła Münzla
c) Badanie przylepności maści w przyrządzie Munzla
Lepkość jest wynikiem wewnętrznego parcia cząsteczek cieczy. Stopień lepkości zależy od wielkości cząsteczek,
wewnątrzcząsteczkowych sił oraz od ich chemicznej i fizycznej struktury. Zależy również od temperatury, tzn. ze wzrostem temperatury pod wpływem energii kinetycznej następuje rozluźnienie sił międzycząsteczkowych i ułatwia to
przesuwanie się ich w cieczy. W wyniku tego następuje obniżenie wartości stopnia lepkości.
Lepkość cieczy newtonowskich (nie występuje zjawisko tiksotropii) jest w stałej temperaturze wielkością stałą i nie
zależy od naprężenia ścinającego. Lepkość cieczy nienewtonowskich w określonych warunkach ciśnienia i temperatury
nie jest wartością stałą, ale jest funkcją naprężenia ścinania.
Dr - prędkość ścinania
r = z
z – stała cylindra
- pomiar odczytywany podczas pomiaru
Dr – odczyt ze skali
1. Badanie liczby wodnej - ilość wody w gramach, związana trwale przez 100g podłoża w temp. 20C
Wyznaczamy ją eksperymentalnie:
Do 25g podłoża maściowego dodajemy 110% ilości wody odpowiadającej liczbie wodnej podłoża podanej w monografiach szczegółowych. Mieszamy tak długo aż cała ilość wody zostanie wprowadzona do podłoża. Następnie pozostawiamy na 24 godziny. Wodę która się wydzieli po tym czasie usuwamy bibułą lekko uciskając pistlem, następnie całość ważymy.
Badanie potrzebne do zmniejszenia ilości emulgatora, odnosi się to badanie do trwałości i ekonomiki.
2. Badanie homogenności - przy pomocy mikroskopu. Oglądamy i badamy wielkość i rozmieszczenie substancji czynnej w podłożu. Substancja ma odpowiadać normom preparatów farmakopealnych.
Leki oczne – wielkość cząsteczek nie większa niż 20m
Leki dermatologiczne – wielkość cząsteczek nie większa niż 50m
3. Badanie potliwości
Do zlewki wlewamy 30g stopionego podłoża i wstawiamy na 24h do 37C, razem z bibułą filtracyjną Whatman nr 1
(2 x 25 cm z zaznaczoną linią startową w odległości 2 cm od końca). Następnie pasek wyjmujemy i mierzymy wzniesienia od punktu startowego. Wysokość wzniesienia nie powinna być większa niż 130 mm (obserwujemy wędrówkę fazy ciekłej po bibule) - szybkość odtwarzania się struktury żelowej.
4. Badanie procesu starzenia
Opracowano test przyśpieszonego starzenia 3-miesiące. Preparat trzyma się w szafach klimatyzacyjnych (zmienna )
Temperatura w dzień i w nocy 10-15C, wilgotność 100%). Po tym czasie badamy preparat, czy nie nastąpił rozkład substancji czynnej i obliczamy czas daty ważności.
6. Badanie uwalniania substancji leczniczej z podłoża
in vitro
W aparacie wg Mutimer metodą statyczną poprzez błony selektywnie przepuszczalne. Jest to ukoronowanie badań fizykochemicznych - badanie momentu uwalniania i ilości uwalniania.
Mamy uwalnianie metodą:
- dynamiczną
- statyczną
Uwalnianie metodą statyczną
Płyn dializacyjny nie jest termostatowany obiegiem cieczy, odbywa się to w temperaturze pokojowej.
błony:
wcześniej: macerowana skóra z jaja kurzego, pergaminowe.
teraz: błony celuloidowe typu Cuprofan o grubości 11,5m, 17,5m, wielkość porów 23 A
Płyny dializacyjne
wcześniej: układy fizjologiczne, bufory, płyn Ringena.
teraz: woda 2x destylowana o pH 5.6
Od czego zależy uwalnianie?
- od samej metody
- od stopnia rozdrobnienia substancji leczniczej
- od błony
- od płynu dializacyjnego (pH i charakteru)
- od czasu trwania uwalniania
- od podłoża maściowego !
Jest to nie tylko metoda przy badaniu podłoży maściowych, ale rutynowe sprawdzenie ilości substancji czynnej.
Podczas produkcji jest to metoda stosowana na co dzień.
Stosujemy wzór:
Mt - ilość substancji uwolnionej w czasie t
V - objętość w ml płynu do którego dyfunduje substancja lecznicza
v - objętość w ml roztworu pobieranego każdorazowo do analizy
mi - ilość substancji oznaczanej w próbkach uprzednio pobranych
Potem preparat zostaje poddany badaniom farmakodynamicznym na zwierzętach in vivo
prosiaki do 25kg.
Substancja jest znakowana radiometrycznie (metoda bardzo dokładna, opatrunek okluzyjny)
PASTY – PASTAE
Pasty są to stężone maści zawiesiny o konsystencji plastycznej, nadające się do rozsmarowywania na skórze. Zawierają w swoim składzie 25 – 50 % substancji stałych o działaniu wysuszającym (skrobia, tlenek cynkowy, węglan wapniowy). Stosowane jako środki pokrywające, chroniące przed światłem, izolujące skórę przed wilgocią z zewnątrz. Stosowane są przeciw egzemom i liszajom. Pasty są dobrze tolerowane przez skórę i można je stosować na ogniska zapalne.
Pasta Zinci (Pasta cynkowa)
Pasta Zinci salicylata (Pasta Lassara)
KREMY KOSMETYCZNE - CREMORES
Kremy kosmetyczne są to preparaty przeznaczone do pielęgnacji skóry. Zadaniem ich jest utrzymanie prawidłowego stanu skóry, jej uelastycznienie i wygładzenie. Osiągnąć to można poprzez natłuszczanie skóry, nawadnianie i odżywianie.
1. Kremy tłuste (nocne) – układy emulsyjne w/o. Fazą zewnętrzną jest tłuszcz nadający skórze połysku; działanie natłuszczające i odżywcze (zawierają witaminy). Powlekają skórę cienką warstwą ochronną, zmniejszając parowanie wody.
2. Kremy dzienne – fazą zewnętrzną w tych układach jest woda i po rozsmarowaniu na skórze nie dają tłustego połysku Kremy nawilżające - układy emulsyjne o/w, zawierają do 80% wody. Naniesione na skórę przywracają wilgotność i pomagają utrzymać wodę w naskórku. Przywracają elastyczność i przeciwdziałają wiotczeniu skóry. Stosowanym najczęściej emulgatorem jest laurylosiarczan sodowy.
Kremy suche – są to emulsje bez tłuszczowe, w których funkcję emulgatora spełnia mydło, otrzymane w wyniku reakcji kwasu stearynowego z wodorotlenkiem potasu, sodu, amonu lub trójetanoloaminy. Tworzą stosunkowo trwałe emulsje o/w. Rozsmarowywane na skórze wywołują uczucie chłodzenia, na skutek wyparowania wody. Stosowane są na dzień do pielęgnacji cery tłustej, ponieważ nadaje jej matowy odcień. Używany jest też jako podkład pod puder, ułatwiający przyleganie.
3. Kremy czyszczące – zawierają środki powierzchniowo czynne, stanowią emulsję o/w i w/o; usuwają ze skóry brud (resztki makijażu, kurzu, łoju wydzielanego przez skórę).
4. Kremy glicerynowe – hydrożele, galaretki, śluzy naturalne i syntetyczne, pełnią rolę zmiękczającą i udelikatniającą naskórek.
5. Kremy ochronne
Hydrofobowe – stanowią barierę ochronną przed wodą i substancjami wodnymi; głównie podłoża węglowodorowe, tłuszcze, woski, oleje silikonowe i nitroceluloza (błonotwórcze);
Hydrofilowe – ochrona przed rozpuszczalnikami organicznymi i substancjami o właściwościach lipofilnych głównie kleik skrobiowy, żelatyna, pektyny, mydła;
Zarówno maści hydrofobowe, jak i hydrofilowe, po wprowadzeniu do nich odpowiednich substancji błonotwórczych zależnych od rodzaju maści, mogą wytwarzać na powierzchni skóry cienką, elastyczną błonkę odporną na działanie olejów, smarów i rozpuszczalników lub wody i roztworów wodnych substancji drażniących.
Kremy ochronne przed naświetlaniem promieniami słonecznymi – promieniowanie ultrafioletowe krótkie (UVB) i długie (UVA) opalające. Działanie ochronne : adsorpcja części widma słonecznego (filtry słoneczne) oraz rozproszenie padających promieni (ekrany słoneczne). Do filtrów stosuje się kwas p – aminobenzoesowy (PABA), jego estry, ketony cykliczne, do ekranów – ZnO, tlenek tytanu, bentonit, talk, tlenek magnezu, sole baru.
PROSZKI – PULVERES
Proszki są najprostszą stałą postacią leku przeznaczoną do stosowania wewnętrznego, zewnętrznego lub do sporządzania roztworów. Są to sproszkowane substancje lecznicze lub części roślin. Wyróżniamy :
Proszki proste – jednoskładnikowe;
Proszki złożone – wieloskładnikowe;
1. Proszki mianowane są to przeznaczone do przyrządzania recept sproszkowane, silnie działające surowce roślinne lub zwierzęce, o znormalizowanej zawartości składników czynnych, ustalonej chemicznie lub biologicznie.
2. Proszki rozcieńczane uzyskuje się przez roztarcie substancji czynnej z obojętnym proszkiem rozcierającym, np. sacharozą lub najczęściej laktozą, służą one do ułatwienia czynności recepturowych, w przypadku gdy zachodzi potrzeba odważenia środka leczniczego w dawkach miligramowych. Rozcieńczenie powinno być dokonane w stosunku prostych liczb wielokrotnych do rozcieńczanej substancji czynnej, np. 1 + 1, 1 + 4, 1 + 9.
3. Olejocukry są to mieszaniny olejków eterycznych z cukrem. Na 2g sproszkowanego cukru daje się 1 kroplę przepisanego olejku i rozciera w moździerzu. Należy przygotowywać je ex tempore i wydawać w słoikach szczelnie zamkniętych. Jeżeli wchodzą w skład proszków, to proszki te należy wydawać w kapsułkach z papieru woskowego lub opłatkach.
Proszki niedzielone
W tej postaci przepisuje się leki do użytku zewnętrznego, jako przysypki przeznaczone do stosowania na skórę, rzadziej na błony śluzowe w celach leczniczych, ochronnych lub profilaktycznych. Proszki niedzielone do użytku wewnętrznego nie mogą zawierać środków leczniczych silnie działających.
Proszki musujące oprócz substancji leczniczej, zawierają wodorowęglan sodu, kwas cytrynowy, winowy lub adypinowy, które rozpuszczają się w wodzie i reagują z wydzieleniem dwutlenku węgla.
Proszki dzielone
Najczęściej stosowane są do użytku wewnętrznego i mogą być zapisywane jako :
Praescriptio divisa
Lekarz przepisuje całą ilość substancji i poleca tę ilość proszków podzielić na równe części, pisząc – divide lub dividetur in partes aequales;
Praescriptio multiplicata
Lekarz przepisuje ilość leku w jednym proszku i podaje, ile takich dawek należy wydać, pisząc – dentur tales doses;
WODNE WYCIĄGI Z SUROWCÓW ROŚLINNYCH
W recepturze jako składniki mieszanek stosuje się sporządzone ex tempore wodne wyciągi z surowców roślinnych. Są to maceracje, napary i odwary, postacie leku bardzo nietrwałe. Zazwyczaj z 1cz. surowca przyrządza się 10 cz. odwaru lub naparu oraz 20 cz. maceracji. Zasadniczo, niezależnie od tego jaką postać wyciągu określi lekarz w recepcie, należy sporządzać odwary. Napary przyrządza się z surowców zawierających glikozydy nasercowe. Maceracje sporządza się z surowców śluzowych.
Odwar – Decoctum
Sproszkowany surowiec zalać w infuzorce przepisaną ilością wody o temperaturze pokojowej, starannie wymieszać, przykryć i umieścić we wrzącej łaźni wodnej. Podczas ogrzewania temperatura w naczyniu powinna być przez 30 minut wyższa niż 90oC. jeżeli w infuzorce jest 100, 200g wody, wystarczy ogrzewać 45 minut bez kontroli temperatury. Zawartość naczynia przecedzić przez gazę z cienką warstwą waty. Ten sposób przyrządzania dotyczy surowców roślinnych, w których :
1. substancje czynne nie są wrażliwe na temperaturę ok. 90oC;
2. zwarta budowa anatomiczna surowca utrudnia w innych warunkach dostateczne przenikanie rozpuszczalnika do wnętrza komórek;
3. substancje czynne są rozpuszczalne dopiero w temperaturze 90oC;
Odwary z surowców zawierających alkaloidy
Sole alkaloidów znacznie lepiej rozpuszczają się w wodzie niż wolne zasady. Dlatego przy sporządzaniu tego typu odwarów należy wodę do wytrawiania zakwasić. Najlepiej nadaje się do tego celu kwas cytrynowy.
Surowiec (Radix Ipecacuanhae) zalewa się w infuzorce przepisaną ilością wody o temperaturze pokojowej, do której na każde 100g dodaje się 0,5g kwasu cytrynowego. Gorący jeszcze odwar należy zobojętnić, dodając 25 kropli 10% amoniaku na każde 100g wody. Zobojętnienie gotowego odwaru amoniakiem ma na celu poprawę trwałości i uniknięcie niezgodności. Odwary są stosowane razem z innymi lekami, dla których odczyn kwaśny mógłby być niekorzystny i spowodować wytrącenie się osadu, rozkład leku itp.
Odwary z surowców zawierających saponiny kwaśne
Na wytrawianie kwaśnych saponin z surowca wywiera duży wpływ stężenie jonów wodorowych. Najlepsze wytrawianie uzyskuje się przy pH 7. Surowce saponinowe zawierają różne ilości kwasów organicznych. Dodatek wodorowęglanu sodu pozwala na ich zobojętnienie i doprowadzenie do pH optymalnego dla wytrawiania. Jedynie saponiny z korzenia mydlnicy wytrawiają się łatwo czystą wodą, natomiast w środowisku zasadowym są mniej trwałe i dodatek wodorowęglanu sodu nie jest w tym przypadku wskazany.
Napar – Infusum
Surowiec przepisowo rozdrobniony zalać w ogrzanej na łaźni wodnej infuzorce przepisaną ilością wrzącej wody, przykryć i ogrzewać we wrzącej łaźni wodnej przez 15 minut, często mieszając. Po zdjęciu z łaźni wodnej infuzorkę pozostawić na dalsze 15 minut w celu lepszego wytrawienia surowca. Zawartość infuzorki przecedzić przez gazę i cienką warstwę waty.
Rozkład związków kardenolidowych następuje głównie pod wpływem działania enzymu zawartego w surowcu. Zalanie surowca wrzącą wodą powoduje jego unieczynnienie. Dlatego z surowców tych należy sporządzać wyłącznie napary.
Do poprawy smaku naparów stosuje się dodatek środków słodzących. W roztworach cukru mogą rozwijać się drobnoustroje, które bardzo szybko rozkładają glikozydy naparstnicy. Dlatego naparów z liści naparstnicy nie wolno słodzić, ani cukrem, ani syropem, nawet jeżeli przepisano je w recepcie. Do słodzenia można użyć sacharynę w ilości 0,01g zamiast 6,0g cukru lub 10,0g syropu. Różnicę między zapisaną ilością cukru lub syropu a użytą ilością sacharyny uzupełnia się wodą oczyszczoną.
Maceracje – Maceratio
Surowiec przepisowo rozdrobniony zalać wodą o temperaturze pokojowej, dobrze wymieszać i odstawić na 30 minut, mieszając od czasu do czasu. Następnie przecedzić przez podwójnie złożoną gazę lub płótno. Śluz z surowców przechodzi łatwo do roztworu w temperaturze pokojowej, nie ulegając hydrolizie, co mogłoby nastąpić w podwyższonej temperaturze.
Zamiast sporządzać odwar z korzenia wymiotnicy można rozpuścić w przepisanej ilości wody suchy wyciąg z korzenia wymiotnicy. Wyciąg ten zawiera tę samą ilość alkaloidów co korzeń, dlatego też odważa się równoważną jego ilość.
ROZTWORY LECZNICZE – SOLUTIONES MEDICINALES
Roztwory lecznicze są płynną postacią leku, przeznaczoną do stosowania wewnętrznego lub zewnętrznego, otrzymywaną przez rozpuszczenie jednej lub kilku substancji leczniczych w odpowiednich rozpuszczalnikach. Rozpuszczalnikami mogą być m.in. woda, etanol, glicerol, glikol propylenowy i ich mieszaniny oraz oleje roślinne i parafina ciekła.
Zależnie od rodzaju użytego rozpuszczalnika roztwory określa się jako wodne, etanolowe, glicerolowe, olejowe itp.
Woda oczyszczona – otrzymuje się ją z odpowiedniej jakości wody do picia przez destylację, wymianę jonową, odwróconą osmozę lub w inny sposób. Jest ona bezbarwną, przezroczystą cieczą, bez zapachu. Nie może zawierać środków konserwujących. Bada się ją na nieobecność substancji kwaśnych lub zasadowych, utleniających się, fenoli, wolnego chloru, chlorków, azotanów, siarczków, jonów amonowych, związków wapnia i magnezu oraz jonów metali ciężkich.
W czasie mieszania etanolu z wodą obserwuje się zjawisko kontrakcji, dlatego też należy korzystać ze specjalnych tablic, w których znajdują się potrzebne ilości wagowe etanolu i wody.
Rozpuszczalność substancji zależy od ich charakteru chemicznego (polarności) oraz polarności rozpuszczalnika. Generalnie substancje polarne rozpuszczają się dobrze w rozpuszczalnikach polarnych. Cząsteczki z grupami polarnymi, zdolnymi do reagowania z wodą przez tworzenie wiązań wodorowych, łatwo rozpuszczają się w wodzie. Rozpuszczalność w wodzie zwiększają grupy : hydroksylowe, amonowe i aminowe.
Woda jest rozpuszczalnikiem z wyboru dla większości soli związków nieorganicznych i organicznych, cukrów, gum, garbników i białek.
Etanol zalicza się do rozpuszczalników semipolarnych. W etanolu lepiej niż w wodzie rozpuszczają się kwasy i zasady organiczne, alkaloidy, glikozydy, żywice i balsamy.
Często stosuje się mieszaniny etanolu i wody w różnych proporcjach. Glikol propylenowy oraz glikole polioksyetylenowe mieszają się z wodą, a dzięki dobrej rozpuszczalności wielu substancji organicznych, trudno rozpuszczalnych w wodzie, tworzą rozpuszczalnik mieszany, dzięki któremu substancje te utrzymują się w roztworze. Ponadto niektóre substancji, tzw. solubilizatory mogą korzystnie wpływać na rozpuszczalność środków farmaceutycznych w wodzie.
Glicerol zalicza się do rozpuszczalników polarnych, lecz właściwościami zbliża się do semipolarnego. Dzięki temu dodatek glicerolu do mieszanek zmniejsza niebezpieczeństwo powstania strątów.
Oleje roślinne podobnie jak parafina ciekła, zalicza się do rozpuszczalników niepolarnych. Są to rozpuszczalniki z wyboru dla substancji niepolarnych (alkaloidy, hormony, witaminy A, D, E)
Aby przyśpieszyć proces rozpuszczania trudniej rozpuszczalnych substancji, należy je wstępnie rozdrobnić przez ucieranie w moździerzu, mieszać roztwór w czasie rozpuszczania oraz go podgrzewać. Wyjątek od zasady przyśpieszonego rozpuszczania dzięki podwyższonej temperaturze, stanowią niektóre substancje, np. wodorotlenek wapnia lub metyloceluloza – mętnieją.
Roztwory lecznicze powinny być przezroczyste !!!!!!!!!!!!!!
Roztwory zapasowe – sporządza się m.in. ze środków farmaceutycznych wymagających ogrzewania w czasie rozpuszczania, trudnych do dokładnego odważenia ze względu na ich znaczną higroskopijność lub bardzo często stosowanych w recepturze leków płynnych, a wymagających odważenia kilku składników (sól Erlenmayera). Zależnie od stężenia roztworu zapasowego, zamiast ilości zapisanej substancji odważa się 2 - , 4 - , 10 – lub 20 – krotną ilość roztworu, przy czym w ostatecznej masie roztworu lub mieszanki należy uwzględnić dodaną do roztworu zapasowego wodę.
Roztwory oficynalne – roztwory sporządzane według przepisów podanych w farmakopei.
SYROPY – SIRUPI
Syropy są płynną postacią leku, przeznaczoną do podawania doustnego. Są to przezroczyste roztwory sacharozy, innych cukrów lub alkoholi wielowodorotlenowych, zawierające substancje lecznicze. Syropy z naturalnym miodem mogą być opalizujące.
Syropy sporządza się rozpuszczając cukry lub alkohole wielowodorotlenowe (na gorąco lub na zimno) w wodzie, wyciągach roślinnych, sokach owocowych lub ich mieszaninach. Sacharoza przy odpowiednim stężeniu zapobiega, dzięki wysokiemu ciśnieniu osmotycznemu, rozwojowi drożdżaków i bakterii, lecz w mniejszych stężeniach konieczny jest dodatek środków konserwujących.
Syropy dla chorych na cukrzycę sporządza się bez użycia sacharozy. Zawierają one sorbitol oraz glicerol, a także dodatek sztucznych środków słodzących.
Syropy, oprócz zastosowania w lecznictwie, dzięki zawartości czynnych środków farmaceutycznych, służą w recepturze głównie do korygowania smaku mieszanek. Służy do tego celu przede wszystkim sirupus simplex. Ponadto mogą być użyte syropy owocowe, np. malinowy lub wiśniowy. Ponieważ czerwone zabarwienie tych syropów wywołują barwniki antocyjanowe, czerwone tylko w środowisku kwaśnym, nie można ich dodawać do mieszanek o odczynie zasadowym, gdyż wtedy przybierają brudną barwę niebieskobrunatną.
MIESZANKI – MIXTURAE
Mieszanki, zwane też miksturami, są płynną postacią leku przeznaczoną do użytku wewnętrznego, zapisywaną zwykle w ilościach 60 – 250g, a zażywaną przez chorego łyżką od herbaty lub łyżką stołową. W skład mieszanek wchodzą środki farmaceutyczne różnego typu oraz o zróżnicowanym układzie fizykochemicznym. Są to substancje stałe, roztwory, nalewki, wyciągi, w tym wyciągi wodne typu maceracji, naparów i odwarów. Mieszanki mogą być opalizujące lub mętne na skutek zmiany stężenia etanolu jako rozpuszczalnika w nalewkach.
Mieszanki zawierają środki poprawiające smak i zapach. Mogą to być syropy, kleiki, wody aromatyczne, sztuczne środki słodzące. Środek poprawiający smak może być jednocześnie lekiem wspomagającym działanie leku podstawowego. W lekach wykrztuśnych spełnia taką funkcję syrop prawoślazowy lub tymiankowy a w lekach zwiększających łaknienie nalewka z naowocni pomarańczy.
Mieszanki, zwłaszcza zawierające odwary, napary i maceracje, są bardzo nietrwałe i nie powinny być przygotowywane w większych ilościach niż na 7 dni zażywania.
Zasadniczo do sporządzania mieszanek należy używać rozpuszczalnych w wodzie środków farmaceutycznych, dlatego też zastępuje się formę kwasową fenobarbitalu jego solą sodową, a kodeinę zasadę fosforanem kodeiny.
Prace rozpoczyna się od rozpuszczenia w części przepisanej ilości wody środków stałych, kierując się zasadą ich odważania w kolejności zwiększającej się masy. Do rozproszenia niektórych substancji, a zwłaszcza nierozpuszczalnych, które mają być zawieszone w mieszance, rozciera się je w moździerzu z kleikiem, roztworem gumy arabskiej lub syropem i dopiero takie roztarcie wprowadza się do leku. Po rozpuszczeniu stałych substancji dodaje się nalewki, intrakty i wyciągi płynne, pamiętając że mogą one ułatwić wprowadzenie trudno rozpuszczalnych w wodzie substancji. Na końcu dodaje się środki korygujące smak i zapach.
Zdarza się że lekarz przepisał syrop jako główny składnik mieszanki, a nie przepisał wody, w której można byłoby rozpuścić składniki stałe. Jeżeli rozpuszczenie tych składników w syropie jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, można je rozpuścić w najmniejszej ilości wody lub etanolu, pomniejszając o tyle ilość syropu.
KROPLE – GUTTAE
Krople są płynną postacią leku otrzymaną przez rozpuszczenie środków farmaceutycznych w odpowiednio dobranym rozpuszczalniku lub przez zmieszanie kilku płynnych środków farmaceutycznych. Wielkość kropli zależy od rodzaju cieczy, jej gęstości, lepkości oraz napięcia powierzchniowego, a także od kształtu kroplomierza. Masa 1 kropli mieści się w granicach 10 – 55g.
Krople do użytku wewnętrznego
Recepta na krople do użytku wewnętrznego najczęściej nie zawiera dodatku środków poprawiających smak, gdyż krople zażywa się na cukrze lub na łyżeczce po rozcieńczeniu wodą lub innym napojem.
Sposób sporządzania kropli
Jeżeli w skład recepty wchodzą wyłącznie składniki płynne odważa się je wprost do butelki. Jeżeli oprócz składników płynnych w skład recepty wchodzą substancje stałe, najpierw do zlewki odważa się kolejno przepisane ilości składników płynnych i miesza. Substancje stałe odważa się na karcie plastikowej i rozpuszcza kolejno w mieszaninie składników płynnych. Jeżeli w skład recepty wchodzi roztwór wodny, sporządza się go w pierwszej kolejności, a następnie dodaje pozostałe składniki płynne. Grubokrystaliczne substancje i trudne rozpuszczalne należy przed rozpuszczeniem rozetrzeć w moździerzu.
Krople do użytku zewnętrznego
Zależnie od sposobu podania wyróżnia się krople do uszu, do nosa, do płukań oraz do oczu.
Krople do uszu – guttae otologicae
Krople te wprowadza się do ucha zewnętrznego. Rozpuszczalnikiem może być woda, lecz ze względu na zdolność rozpuszczania woszczyny, co ułatwia kontakt środka farmaceutycznego z błoną, korzystniejsze są rozpuszczalniki wodno – organiczne zawierające etanol, glicerol lub glikol.
Krople do nosa – guttae rhinologicae
Błona śluzowa jamy nosowej jest pokryta nabłonkiem migawkowym, który dzięki mikrokosmkom ma dużą powierzchnię co stwarza korzystne warunki do wchłaniania środków farmaceutycznych. Dlatego też krople do nosa stanowią postać leku stosowaną zarówno ogólnie jak i miejscowo.
Najodpowiedniejszym rozpuszczalnikiem kropli do nosa jest woda. Wskazane jest doprowadzenie tych roztworów do izotoniczności, np. dodatek chlorku sodu, aby nie hamowały ruchu nabłonka migawkowego. Przeciwwskazane jest stosowanie do kropli do nosa parafiny ciekłej, która z powodu dużej lepkości hamuje ruch migawkowy, lub glikolu propylenowego, który poraża ten ruch całkowicie. Można natomiast sporządzać krople do nosa w postaci emulsji, używając jako emulgatora np. lanoliny. Zemulgowanie za pomocą lanoliny wodnych roztworów w parafinie ciekłej daje emulsje w/o nie wpływającą tak niekorzystnie na ruch nabłonka migawkowego jak sama parafina ciekła.
Krople do nosa mogą być również zawiesinami, które przygotowuje się inaczej niż zwykłe zawiesiny. Zazwyczaj w kroplach tych środki farmaceutyczne zapisane są w bardzo małych ilościach i nie zachodzi potrzeba dodawania substancji zawieszających.
Krople do płukań – guttae gargarismae
Są to stężone roztwory środków farmaceutycznych, które po rozcieńczeniu wodą stosuje się do płukania jamy ustnej. Krople do płukania zawierają głównie środki dezynfekujące i ściągające. Mogą zawierać również nalewki.
EMULSJE – EMULSIONES
Emulsje są płynną postacią leku przeznaczoną do stosowania wewnętrznego lub zewnętrznego, stanowią układ równomiernie rozproszonych faz ciekłych – wodnej i olejowej, z których każda może być fazą rozpraszającą lub rozproszoną.
Emulsja jest układem 3 elementów : fazy wodnej, fazy olejowej i emulgatora. Emulgator, zależnie od właściwości fizykochemicznych, może powodować powstanie emulsji, typu :
olej w wodzie (o/w), w której faza olejowa jest rozproszona w fazie wodnej, w której jest rozpuszczony emulgator;
woda w oleju (w/o), w której faza wodna jest rozproszona w fazie olejowej, emulgator jest rozpuszczony w fazie olejowej;
emulsji wielokrotnej o/w lub w/o, w której fazę rozproszoną tworzy emulsja o/w lub w/o, a fazą rozpraszającą jest odpowiednio faza olejowa lub wodna;
Fazą rozpraszającą jest faza, w której emulgator jest lepiej rozpuszczalny. Emulgator gromadzi się na granicy i obniżając napięcie powierzchniowe, ułatwia wytworzenie emulsji oraz ją stabilizuje, zapobiegają