Najważniejsze fakty

Spis treści:
I . Co to jest – starożytność?
II. Największe osiągnięcia starożytności.
III. Architektura.
IV. Najważniejsze daty.
V. Najważniejsi mędrcy.
VI. Hasła epokowe.
VII. Związki frazeologiczne występujące w mitach.
VIII. Teatr grecki.
IX. Teatr rzymski.
X. Teksty źródłowe.

Starożytność - okres historyczny stosowany przeważnie dla historii Europy i Bliskiego Wschodu. Obejmuje czasy od około 5000 lat p.n.e.-4000 lat p.n.e. do pierwszych wieków naszej ery. Najczęściej spotykaną datą końca starożytności jest rok 476 - obalenie ostatniego cesarza Rzymu. Ukształtowały się podstawy europejskiej kultury. Powstało chrześcijaństwo. W ciągu ponad czterech tysięcy lat powstały i upadły liczne państwa i kultury, m.in.: Sumer, Babilonia, Asyria, Egipt, Persja, Grecja, Rzym.

Największe osiągnięcia starożytności:
Siedem Cudów Świata Starożytnego:
- PIRAMIDY EGIPSKIE
- LATARNIA MORSKA
- WISZĄCE OGRODY
- MAUZOLEUM
- ŚWIĄTYNIA ARTEMIDY
w Efezie (Azja Mniejsza)
- KOLOS RODYJSKI
- POSĄG ZEUSA OLIMPIJSKIEGO w Olimpii
b) Osiągnięcia Naukowe:
ok. 3000 p.n.e. – arytmetyka i geometria – Mezopotamia
ok. 2000 p.n.e. – opis gwiazdozbiorów – Babilonia
Podział roku na 365 dni Egipt
XIV w. p.n.e. – Farmacja – Egipt
VI w. p.n.e. – Twierdzenie matematyczne – Tales z Miletu
V-IV p.n.e. – Medycyna – Hipokrates
325 p.n.e. – Geometria aksjomatyczna – Euklides
IV/III p.n.e. – Botanika – Teofrast
384-322? p.n.e – prostoliniowe rozchodzenie się światła Euklides
spadanie to ruch przyspieszony Arystoteles
III w. p.n.e. – heliocentryzm – Arystarch z Samos
Odkrycia Archimedesa
Prawo Archimedesa
prawa dźwigni
prawa równi pochyłej
Hydrostatyka
Statyka
rachunek nieskończony
260 p.n.e. - obliczenie obwodu Ziemi Eratostenes
ok. 0 – załamanie światła Kleomenes
ok. 100 - maszyny proste Heron z Aleksandrii
200 – geocentryczny układ budowy świata – Ptolemeusz – Aleksandria
c ) Wynalazki Starożytności:
4000 p.n.e. - pismo
3500 p.n.e. - papirus
3400 p.n.e. Żelazo
3200 p.n.e. koło
3000 p.n.e. - szkło
2800 p.n.e. Żarna do mielenia zboża
2700 p.n.e. - zegar wodny
ok. 2686 p.n.e. piramida egipska
ok. 2000 p.n.e. -piwo
1500 p.n.e. klepsydra
1500 p.n.e. - pilnik
1000 p.n.e. - alfabet
ok 900 p.n.e. -wieża oblężnicza
700 p.n.e. - akwedukt
VI wiek p.n.e. - Mur chiński
600 p.n.e. - strzemię
500 p.n.e. - Świeca
około 500 p.n.e. Kusza
440 p.n.e. - Abakus - prekursor maszyn liczących
Grecja IV wiek p.n.e. - katapulta
400 p.n.e. - żelazko do prasowania –
Chiny III wiek p.n.e. - wielokrążek Archimedes
300 p.n.e. - młyn wodny –
Chiny 280 p.n.e. - latarnia morska: Faros
250 p.n.e. - śruba Archimedesa
200 p.n.e. - koło wodne
150 p.n.e. - astrolabium (Hipparchus - Grecja)
140 p.n.e. - bania Herona (turbina parowa)
107 p.n.e. - wiatrak
około 100 p.n.e. - podkowa (Rzym)
100 p.n.e. - wydmuchiwanie naczyń szklanych - Syria
100 p.n.e. - cement - Rzym
100 p.n.e. - porcelana - Chiny
46 p.n.e. - kalendarz juliański
105 - papier (Caj Lun - Chiny)

Architektura klasyczna to style architektoniczne starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu. Rozwijała się w okresie od VI wieku p.n.e. do co najmniej II wieku n.e. (włącznie). Charakteryzowała się szerokim zastosowaniem symetrii i kolumn.
Podstawowe porządki architektury klasycznej
dorycki
joński
koryncki
toskańki
kompozytowy
W okresie Odrodzenia architektura klasyczna została opisana w licznych rozprawach i stanowiła wzór dla wielu innych stylów architektonicznych aż do XX wieku.

Najważniejsze daty:
293 - reformy cesarza rzymskiego Dioklecjana
313 - edykt mediolański, dający w cesarstwie rzymskim równouprawnienie chrześcijanom
324 - opanowanie przez Konstantyna całego cesarstwa około
370 - pojawienie się Hunów w Europie
378 - zwycięstwo Wizygotów nad Rzymianami pod Adrianopolem
382 - przymierze Teodozjusza z Gotami
395 - ostateczny podział cesarstwa na wschodnie i zachodnie
476 - obalenie ostatniego cesarza Rzymu
481 - objęcie władzy przez Chlodwiga
486 - zwycięstwo Chlodwiga nad Syagriuszem
527 - objęcie władzy w Konstantynopolu przez Justyniana Wielkiego
529 - zamknięcie Akademii platońskiej w Atenach na polecenie Justyniana
565 - śmierć Justyniana
568 - wkroczenie Longobardów do Italii
590 - początek pontyfikatu Grzegorza Wielkiego
610 - 641 - panowanie cesarza Herakliusza w cesarstwie wschodnim
622 - ucieczka Mahometa z Mekki
687 - zwycięstwo Pepina z Heristalu i połączenie Austrazji i Neustrii
732 - powstrzymanie pod Poitiers Arabów przez Karola Młota
751 - objęcie tronu frankijskiego przez Pepina Małego
768 - objęcie rządów przez Karola Wielkiego
800 - jego koronacja na cesarza, a nawet
962 - koronacja cesarska Ottona I

Najważniejsi mędrcy (filozofowie, matematycy, tradegiopisarze, politycy):
Tales z Miletu,
Pitagoras,
Euklides,
Archimedes,
Heron z Aleksandrii,
Cyceron,
Sokrates,
Arystoteles,
Hipokrates,
Demokryt,
Homer - według tradycji starożytnej autor Iliady i Odysei, - "Iliada" Początek - opis gniewu Achillesa. Agamemnon zabrał mu brankę - Bryzejdę. Gdy Achilles nie chce walczyć, za niego walczy Patroklos. Ginie on z ręki Hektora. Hefajstos wykuwa tarczę Achillesowi i ten zabija Hektora. Później opis zbezczeszczenia zwłok Hektora przez Achillesa. Na końcu pogrzeb Hektora. "Odyseja" Opis tułaczki Odysa, który przez 10 lat, za sprawą Posejdona tuła się po morzu nie mogąc dotrzeć do domu (żona Penelopa, syn Telenach). wielkich tekstów otwierających historię literatury europejskiej - od XVIII roztrząsano w historii literatury tzw. kwestię homerycką, dotyczącą autorstwa i powstania obu dzieł; niektórzy badacze, pluraliści, dowodzili, że są one anonimowe i że ktoś taki jak Homer nigdy nie istniał, inni zaś - unitaryści - bronili jego autorstwa; obecnie sądzi się (m.in. na podstawie badań porównawczych nad twórczością przekazywaną ustnie, powstałą w innych kręgach kulturowych, np. wśród południowych Słowian), że wiele przemawia za tym, iż autorem zarówno Iliady, jak i Odysei jest jeden człowiek - niewiele o nim wiadomo, według legendy był ślepym śpiewakiem (wg błędnej etymologii: gr. Ómhroj - niewidzący, ślepiec), jednym z aojdów, którzy przekazywali z pokolenia na pokolenie tradycję ustną, a siedem greckich miast (Itaka, Smyrna, Pylos, Argos, Kolofon, Chios, Ateny) wiodło spór o miejsce jego urodzenia
- powstały prawdopodobnie w VIII wieku p.n.e. na obszarach dialektu jońskiego - w Azji Mniejszej lub na jednej z sąsiednich wysp, natomiast opiewają wydarzenia rozgrywające się w zamierzchłych czasach, odległych od czasów Homera o pięć wieków, bowiem Grecy datują wojnę trojańską na 1184 rok p.n.e.; akcja Iliady obraca się wokół wydarzenia historycznego, jakim była wojna trojańska, poświadczonego wykopaliskami Schliemana w II połowie XIX wieku, natomiast fabułę Odysei w głównej mierze budują wątki baśniowe
- obie epopeje mają podobną budowę: koncentrują się wokół jednego głównego bohatera; zawierają konsekwentnie i jasno zarysowaną akcję; obecne są w nich częste powtórzenia, retardacje, zdobnicze epitety (typu "szybkonogi Achilles", "Eos różanopalca" itp.) - ślady tradycji ustnej, umożliwiającej pieśniarzowi ogarnięcie pamięcią tak wielkiego rozmiarami tekstu; noszą cechy literatury ustnej: styl gotowych formuł, konwencjonalnych zwrotów i powtórzeń, ale przemyślana kompozycja przemawia za autorstwem jednego człowieka i jest cechą literatury pisanej
- porównania homeryckie - długie, kilkuwersowe porównania, często występują w nich sceny rodzajowe z życia codziennego, występują częściej w Iliadzie niż w Odysei - na ogół w przełomowych momentach bitew - ożywiają je i uwydatniają ważne zwroty akcji
- oba poematy są ułożone heksametrem, metrum podniosłym, złożonym z sześciu stóp zwanych daktylami
- w Aleksandrii z badań nad jego poematami narodziła się filologia jako nauka o literaturze; to właśnie uczeni aleksandryjscy podzielili oba dzieła na 24 księgi


Hasła epokowe:
Archetyp - prawzorzec
Topika - zbiór toposów
Topos - zbiór motywów powtarzających się w literaturze
Alegoria - odebranie znaczenia dosłownego i nadanie znaczenia metaforycznego
Mit - przedstawia i organizuje wierzenia danej społeczności. Mity:
- poznawcze - tłumaczą zjawiska przyrody,
- światopoglądowe - tłumaczą sens życia, śmierć,
- sakralne - opis wierzeń religijnych,
- kosmogeniczne - o powstaniu świata,
- teogoniczne - powstanie bogów,
- genealogiczne - powstanie rodów,
- antropogeniczne - powstanie człowieka.
Prometeusz - uosobienie buntownika
Penelopa - uosobienie wierności
Dedal - konstruktor, racjonalista
4 - symbol - pory roku, strony świata
Źródła literatury europejskiej:
- Biblia (kultura judeochrześcijańska)
- Mitologia (kultura grecko - rzymska)
Biblia i Olimp - sfera sacrum (święta)
Mitologia bez Olimpu - sfera profanum (poza świętością)
Kulturę grecką dzielimy na:
Epokę przedpiśmienną
Epokę piśmienną
Etapy rozwoju epoki piśmiennej:
- przekazy ustne,
- hymny (pean - Apollo, dytyramby - Dionizos),
- działalność Homera,
- przejęcie pisma od Fenicjan,
- wprowadzenie samogłosek do alfabetu przez Greków.
Epos:
- inwokacja,
- zasada decorum (zgodność treści z formą),
- paralelizm,
- przełomowy moment historyczny (40 ostatnich dni wojny 1194 - 1184 r. p.n.e.),
- liczba ksiąg podzielna przez 6,
- 6 stóp akcentowanych w wersie - heksametr,
- porównania homeryckie,
- dystans epicki.
Liryka grecka
Lira - instrument szarpany strunowy
Gatunki:
- prozodiony - pieśni procesyjne,
- hymny,
- skaliony - pieśni biesiadne,
- epitalamia - weselne,
- treny - żałobne,
- epigramaty - nagrobkowe,
- anakreontyki.
Epigramat - krótki utwór zawierający maksymę filozoficzną zakończoną puentą. Na cześć osoby zmarłej.
Twórca epigramatu - Symonides z Keos.
Autor cytatu wyrytego na kamieniu w wąwozie Termopilskim:
"Przechodniu, powiedz Sparcie, tu leżą jej syny, prawom jej posłuszni do ostatniej godziny".
Anakreontyk - twórca: Anakreont - krótki utwór poświęcony zabawie, miłości. Głosił witalizm - kult życia. "Słodki bój", "Igraszki".
Tyrtajos - poezja tyrtejska (patriotyczna)
"Rzecz to piękna" - sławi młodych ludzi walczących w obronie ojczyzny.
Safona z Lesbos - strofa soficka:
Składa się z 3 wersów 11 zgłoskowych i 1 wersu 5 zgłoskowego.
"Pogarda dla nie znającej poezji".
Safona wyśmiewa kobiety pozbawione talentu poetyckiego, które nigdy nie zrywały róż Pierii (siedziba muz). Nawet w Hadesie będą potępione.
Dramat
gr. drama - działanie
Tragedia - tragon ode - pieśni kozła.
Komedia - kosmos ode - pieśń kosmosu
Tragedia wywodzi się z dionizjów wielkich obchodzonych w miastach wiosną.
Komedia z dionizjów małych obchodzonych na wsiach jesienią.
Patronem tragedii jest bóg wina i winorośli - Dionizos, sama tragedia bierze swój początek z dytyrambów.
Początkowo Karyfeusz - przewodnik chóru - prowadził z ni dialog.
Budowa tragedii greckiej:
- prolog (informacja o preakcji),
- parodos - wejście chóru na scenę,
- epejzodiony - części dialogowe,
- stasimony - części chóralne,
- exodos - zejście chóru,
- epilog - zakończenie, domówienie.
Wyróżniki tragedii greckiej:
- stychamytie - potyczki słowne,
- zasada decorum,
- zasada trzech jedności,
- występowanie w 1 scenie 3 mężczyzn w butach na koturnach i w maskach,
- konflikt tragiczny (dwie równorzędne racje, z których obie prowadzą do zguby.
Tragicy greccy:
- Tespis - wprowadził pierwszego aktora; 534 r. p.n.e.,
- Ajschylos - wprowadził drugiego aktora,
- Sofokles - wprowadził trzeciego aktora,
- Eurypides - został zastosowany deus ex - machina - nagły zwrot akcji.


Związki frazeologiczne i hasła pochodzące z mitów i wierzeń:
Amazonka - współcześnie mają kilka znaczeń np.: kobiety, które dobrze jeżdżą konno, kobiety, które w wyniku operacji straciły jedną pierś oraz wojownicze kobiety. Amazonki w mitologii to legendarny ród wojowniczek, które nie znosiły mężczyzn w swoim gronie i prowadziły ciągłe walki z sąsiadami. Nazwę wyprowadzano pierwotnie z amazon (greck.) bezpierśna, niektóre źródła podają, że amazonkom w młodości hamowano rozwój jednej piersi, aby im łatwiej było władać łukiem i strzałami. Niezrównane były również w jeździe konnej.
Ambrozja - wyśmienite jedzenie, "niebo w gębie". Ambrozja to w greckiej mitologii pokarm bogów dający im nieśmiertelność. Ambrozja odznaczała się nadzwyczajną słodyczą i zapachem.
Amory - miłostki, romansowanie, flirt. Amor to bożek miłości.
Atlas - zbiór map geograficznych, astronomicznych, tablic, wykresów itd., również góry w pn-zach Afryce. Atlas według mitu greckiego trzyma sklepienie niebieskie, jest uważany za pierwszego astronoma. Za niegościnność został później przemieniony w łańcuch górski Atlas.
Chaos - w sensie przenośnym każdy bezład, nieporządek, zamęt, chaotyczny - bezładny. Chaos (grec.), ziejąca pustka, niezapełniona przestrzeń przed stworzeniem świata, bezwładna materia, z której został dopiero uformowany Kosmos.
Choroby weneryczne - choroby przenoszone drogą płciową. Wenera lub Wenus rzymska bogini miłości i piękności.
Echo - fala akustyczna odbita od przeszkody i powracająca do słuchającego po zaniku wrażenia słuchowego wywołanego falą pierwotną. W greckiej mitologii nimfa górska, (istnieje kilka wersji mitów o niej np.: Hera ukarała ją za jej gadatliwość tym, że nie mogła ani pierwsza mówić, ani gdy inni mówili, milczeć. Odtrącona Przez Narcyza, którego kochała, zmarniała z miłości i pozostał z niej jedynie głos, rozlegający się jako echo. Zataiła przed Herą miłostki Dzeusa, za co Hera skazała Echo na powtarzanie ostatniego słowa rozmawiającej z nią osoby).
Geniusz - w znaczeniu abstrakcyjnym najwyższy stopień duchowego uzdolnienia, w znaczeniu konkretnym człowiek obdarzony takimi zdolnościami. U starożytnych Rzymian boskie wcielenie sił działających w człowieku, jego wewnętrzna wyższa istota, zarazem duch opiekuńczy, rodzący się wraz z człowiekiem.
Hermafrodytyzm - obojnactwo, występowanie organów rozrodczych męskich i żeńskich na jednym osobniku (hermafrodyta. obojnak). Hermafrodyta w mitologii greckiej to syn Hermesa i Afrodyty, na prośby wzgardzonej przez niego nimfy Salmakis złączony z nią w jedno ciało, z czego powstała istota podwójna, pół mężczyzna, pół kobieta.
Higiena - to część nauki lekarskiej, która zajmuje się warunkami życia człowieka i stara się odkryć i usunąć czynniki, wywołujące zaburzenia w organizmie ludzkim. Higieja to grecka bogini zdrowia, córka Asklepiosa.
Hipnoza - stan podobny do snu, wywołany sztucznie przez sugestywne oddziaływanie na drugą osobę. Hypnos to grecki bóg snu, syn Nyks i Erebu, brat bliźniak Tanatosa, ojciec Morfeusza.
Ikarowe loty - śmiałe plany, które mogą się tragicznie skończyć. Ikar był synem Dedala. Na skrzydłach zbudowanych przez ojca z piór i wosku ( mimo ostrzeżeń ojca) wzniósł się za blisko słońca, co spowodowało, że wosk stopił się i spadł do morza gdzie zginął.
Koło fortuny - oznacza, że raz jest lepiej raz gorzej, raz na górze raz na dole. Fortuna - bogini losu, urodzaju i szczęścia, koło jest jednym z jej atrybutów (inne to: róg obfitości, wiosło sterowe, skrzydła i kula pod stopami).
Kompleks Edypa - konflikt psychiczny na tle płciowej miłości syna do matki, lub córki do ojca, przy czym występuje uczucie nienawiści i zazdrości w stosunku do drugiego rodzica. Edyp nieświadomie zabił swego ojca i ożenił się z własną matką z którą spłodził Eteokla, Polinika, Antygonę i Ismenę.
Koń trojański - symbol podstępu. Grecy zdobyli Troję wprowadzając do miasta drewnianego konia z żołnierzami w środku.
Koszula Dejaniry - rzecz niszcząca, której trudno się pozbyć. Dejanira podarowała Herkulesowi szatę nasmarowaną krwią Nessosa, która przywarła do ciała i paliła ciało herosa.
Mania - obsesja, obłęd stan chorobowego podniecenia psychicznego i ruchowego ze wzmożonym dobrym samopoczuciem. W mitologii greckiej personifikacja wściekłości, również starorzymska bogini zmarłych, matka lub babka larów.
Marsowe oblicze - Potocznie oznacza zmarszczone oblicze, ponure, wrogie. Mars był bogiem wojny, wrogi ludziom i bogom.
Męki Tantala - niemożność osiągnięcia tego, co jest w zasięgu ręki. Za podanie do zjedzenia własnego syna Tantala wtrącono do Tartaru, postawiono w sadzawce, w której jak się chciał napić wysychała woda, nad nim wisiała gałąź z jabłkiem, a jak po nie sięgał gałąź odchylała się. Nad nim zawieszono skałę, która się ciągle chwieje, jakby miała zaraz spaść.
Między Scyllą a Charybdą - między młotem i kowadłem, sytuacja bez wyjścia. Scylla i Charybda, dwa morskie potwory.
Narcyzm - stan samouwielbienia, płciowe upodobanie we własnej osobie. Narcyz w greckiej mitologii był pięknym synem boga rzeki Kephisos. Za odrzucenie miłości nimfy Echo ukarany miłością do samego siebie. Gdy zobaczył się w źródle zakochał się i umarł z tęsknoty z niezaspokojonej miłości, pośmiertnie zamieniony w kwiat narcyza.
Nektar - potocznie doskonały trunek. U dawnych Greków boski napój, obdarzający nieśmiertelnością.
Nestor - doświadczony starzec lub najstarszy członek jakiegoś towarzystwa. Mityczny król Pylos, najstarszy z Greków walczących pod Troją, słynny z mądrości.
Nić Ariadny - wskazówka, pomocna dłoń. Ariadna to córka Minosa i Pazyfae. Dała Tezeuszowi nić, dzięki której wydostał się z labiryntu Minotaura. Razem z nim uciekła z Krety. Po drodze Tezeusz porzucił ją na wyspie Naksoso. Tam znalazł ją Dionizos i poślubił.
Nocna zmora - zły sen, koszmar. Zmora to według wierzeń ludowych duch, męczący człowieka we śnie.
Odrodzić się jak feniks z popiołów - symbol odrodzenia, nieśmiertelności. Feniks, mityczny ptak, podobny do orła albo czapli, barwy purpurowej i złotej, przybywał, co 500 lat do Heliopolis, budował w świątyni boga słońca gniazdo i spalał się w nim, jak na stosie, aby z własnych popiołów powstać odmłodzonym.
Objęcia Morfeusza - zapaść w sen, zasnąć. Morfeusz, bóg marzeń sennych syn Hypnosa.
Olimp - grupa znakomitych pisarzy i poetów, także osób na wysokim stanowisku. Olimp to grecka siedziba bogów.
Panika -ślepy przestrach, popłoch, przerażenie. Pan to grecki koźlonogi, rogaty bóg pasterzy oraz opiekun ich stad, rozgniewany wzbudzał wśród ludzi i zwierząt lęk i wywoływał popłoch.
Parnas - środowisko poetów, artystów. Parnas to siedziba Apollina i muz.
Pięta Achillesa - słaby punkt, czułe miejsce. Matka wykąpała Achillesa w Styksie trzymając go za piętę. Stąd jego ciało było odporne na ciosy, a jego słabym punktem była pięta. Został zabity przez Parysa trafiony strzałą w piętę. Achillesa ścięgno, wspólne, silne ścięgno dla obu wielkich mięśni tylnej strony łydki, mięśnia brzuchatego i płaszczowego, przyczepiające się do tylnej powierzchni pięty.
Pod egidą - pod osłoną, godłem, znakiem, patronatem, opieką. Wg Homera tarcza Dzeusa wykonana przez Hefajstosa, ozdobiona pośrodku głową Gorgony, potrząsanie tą tarczą wzbudzało burzę i przerażenie. Później przedstawiano z egidą Atenę.
Poruszać się z gracją - poruszać się z wdziękiem, lekkością, pięknem, powabem i urokiem. Gracje to trzy rzymskie boginie wdzięku.
Prometeizm - bezinteresowna miłość do człowieka i wystąpienie w obronie tej miłości przeciwko wyższym siłom, Bogowi czy prawom rządzącym tym światu. Prometeusz w mitologii wystąpił przeciwko bogom by pomóc ludziom. Ukradł bogom ogień oraz zabił woła i podzielił go na dwie części, w pierwszej umieścił mięso owinięte w skórę a w drugiej kości pokryte tłuszczem, a następnie poprosił, by Dzeus wybrał część, która miała być składana w ofierze bogom. Dzeus wybrał tą z tłuszczem myśląc, że pod nią znajduje się mięso. Gdy zauważył, że padł ofiarą oszustwa kazał przykuć Prometeusza do skał Kaukazu, gdzie codziennie przylatywał orzeł i wygryzał mu wątrobę, która codziennie odrastała.
Puszka Pandory - przyczyna tragedii, nieszczęść. Pandora to pierwsza kobieta ulepiona z gliny przez Hefajstosa. Zesłana przez bogów na ziemię z posagiem w postaci tajemniczej puszki (ściślej beczki). Pandorę odprawił Prometeusz, ale zachwycony jej urodą Epimeteusz ożenił się z nią i za jej namową otworzył puszkę sprowadzając na ludzi nieszczęścia i choroby.
Puścić famę - rozgłosić pogłoskę, plotkę, opinię. Fama rzymska bogini, uosobienie pogłoski, odznaczająca się niezwykłą szybkością.
Róg obfitości - symbol bogactwa, Dzeus wychował się na mleku kozy Amaltei. Później Dzeus przemienił róg tej kozy w róg obfitości, który wypełniał się zgodnie z życzeniem posiadacza.
Satyra - utwór literacki, piętnujący (wyśmiewający) ludzkie słabostki, występki, zwyczaje itp. Satyry w greckiej mitologii to swawolni, lubieżni, pijani towarzysze Dionizosa, z długimi uszami i koźlim ogonem.
Sąd Parysa - sytuacja, w której bardzo trudno podjąć odpowiednią decyzję, jest to niemal niemożliwe. Parys miał ocenić, która bogiń jest najpiękniejsza i podarować jej złote jabłko. Jabłko otrzymała Afrodyta, co później przyczyniło się do wybuchu wojny o Troję.
Stajnia Augiasza - wielki bałagan, brud, nieporządek. Augiasz król Elidy miał od 30 lat niesprzątaną stajnię, w której było kilka tysięcy sztuk bydła. Herakles oczyścił ją puszczając przez stajnię strumień z przepływającej nieopodal rzeki Penejos.
Strzała Amora - (być ugodzonym strzałą Amora) zakochać się. Amor strzelał z łuku strzałami miłości. Osoba trafiona zakochiwała się.
Syzyfowa praca - bezowocowy trud, praca bezcelowa, nigdy się niekończąca. Syzyf to założyciel Koryntu, najchytrzejszy z ludzi. Za oszustwo i zdradę musiał w podziemiu toczyć na górę olbrzymi głaz, który wiecznie się staczał w dół.
Ślepa sprawiedliwość - symbolizuje sprawiedliwość dla wszystkich taką samą. Temida jest to bogini prawa i sprawiedliwości, dobrych obyczajów i porządku. Przedstawiana z zawiązanymi oczami z wagą i mieczem.
Wpaść w furie - wpaść w szał, być nieobliczalnym, wściekłym. Furie to rzymskie boginie zemsty. Wychodzą z podziemi, aby karać za grzechy przeciw bogom, rodzicom i rodzeństwu, naruszenie prawa gościnności i krzywoprzysięstwo. Ścigały zbrodniarza i doprowadzały go do szaleństwa.
Wyprawa po złote runo - wyprawa po skarb. Argonauci pod wodzą Jazona wyruszyli w długą podróż by zdobyć złote runo. Złote runo wisiało na gigantycznym dębie w Kolchidzie w gaju Aresa i pozostawało pod strażą potwornego, czujnego smoka.

Teatr grecki – wywodzi się z tradycji obrzędów religijnych, zwłaszcza związanych z obchodami ku czci Dionizosa. Widowiska te musiały być łatwo dostępne dla ludności, pierwsze sztuki wystawiano więc na wytyczonym u stóp wzgórza placu zwanym orchestra, a na jego środku ustawiano ołtarz (thymele). Początkowo orchestra miała kształt zbliżony do prostokąta, koła albo elipsy, ostatecznie przyjął się kształt koła. Na placu (orchestrze) występował chór i odbywały się popisy taneczne, widzowie zasiadali na zboczu góry, początkowo bezpośrednio na ziemi, później na drewnianych ławkach. Tak powstała widownia w kształcie dużego (większego od półkola) wycinka koła, czyli theatron.
W Atenach sztuki teatralne były wystawiane także na agorze, na prowizorycznie wzniesionych konstrukcjach drewnianych. Jednak w roku 490 p.n.e. (część źródeł podaje rok 499 p.n.e.) doszło do katastrofy – drewniana konstrukcja trybun załamała się i śmierć poniosło wiele osób. Najprawdopodobniej to wydarzenie zdecydowało o przeniesieniu widowisk w stałe miejsce, w okolice świątyni Dionizosa na południowym stoku akropolis. Wraz ze wzrostem liczby aktorów występujących na scenie i wzbogacania akcji przedstawień, niezbędne stało się pomieszczenie, w którym aktorzy mogli zmieniać stroje. Problem rozwiązano poprzez wybudowanie około roku 465 p.n.e. przy orchestrze, naprzeciw theatronu, budynku zwanego skene – inicjatorem tego przedsięwzięcia był Ajschylos. Skene szybko zaczęła służyć nie tylko jako garderoba, ale też jako tło do rozgrywanych przedstawień. W ścianie budynku umieszczono troje drzwi, przez które wychodzili aktorzy. Środkowe, najważniejsze służyły głównym postaciom (np. królowi) a boczne innym bohaterom dramatu. Z czasem przybyło bohaterów akcji, aktorzy przenieśli się z orchestry na proskeon. W okresie klasycznym, około 425 p.n.e., rozpoczęto budowę teatru kamiennego, w miejscu istniejącego od czasów Pizystrata teatru z drewna. Budowa przebiegała etapami, a ukończono ją około 338 p.n.e. (lub 326 p.n.e.). Nowy teatr mógł pomieścić około 17 000 widzów (praktycznie aż do 30 000). Theatron o szerokości 100 m i wysokości 90 m, oparto o stok skały, na którym zbudowano z 78 stopni, wysokich na 33 cm każdy, podzielonych na trzy części dwoma szerokimi przejściami (diazomata) biegnącymi po łuku. Najniższa część obejmowała 17 rzędów stopni, środkowa i najwyższa po 32 stopnie. Poruszanie się ułatwiało 7 przejść ze stopniami biegnącymi promieniście (kerkides). Na środku pierwszego rzędu umieszczono wykuty w kamieniu tron dla kapłana Dionizosa. Skene (o wymiarach 46,5 x 6,5 m) przybrała formę budowli o prostokątnej elewacji z dwoma wąskimi, wysuniętymi skrzydłami (paraskenionami) obejmującymi proskeon. Pomiędzy nimi a theatronem powstały przejścia zwane parodosami. Z przejść tych korzystał chór. Na ścianie skene, pomiędzy drzwiami umieszczano obrazy, tzw. pinakes, które służyły jako dekoracja. Orchesta miała średnicę 24 m. Na zewnątrz teatru wybudowano portyk, który służył widzom jako schronienie przed słońcem lub deszczem.
Teatr Dionizosa stał się wzorem dla innych teatrów budowanych w Grecji w okresie klasycznym. Najlepiej zachowanym teatrem greckim jest zbudowany około 330 p.n.e. teatr w Epidauros. Teatr zaprojektował Poliklet Młodszy. Widownia, rozmieszczona w 52 rzędach mogła pomieścić około 14 000 widzów.
W okresie hellenistycznym zachowano podstawowe elementy teatru greckiego, zmieniono jednak jego proporcje. Pogłębiono i podniesiono proskenion – cofnięto paraskeniony a sam proskenion oparto na słupach otrzymując pod proskenionem przestrzeń zwaną hyposkenionem. Z hyposkenionu wychodzili aktorzy grający duchy lub bogów podziemia, schodami przechodzili na proskenion, gdzie mogli wygłaszać swoje kwestie. Wzbogaceniu uległy także dekoracje. Wprowadzono trójścienne graniastosłupy (periakty), na ścianach których były wymalowane różne obrazy. Obrót graniastosłupa umożliwiał szybką zmianę tła.
Teatr grecki stał się wzorem dla budowanych w okresie późniejszym teatrów rzymskich.

Teatr rzymski – wykazuje wiele cech wspólnych z teatrem greckim okresu hellenistycznego. Budowla złożona była z podobnych elementów, ale istniały też dość znaczne różnice. Teatr zbudowany był z widowni (cavea), sceny (pulpitum) oraz budynku scenicznego zwanego skene. Rzymskie teatry były kryte dachem chroniącym przede wszystkim przed promieniami słońca (nad widownią rozpinana był płócienna osłona. Widownia była wpisana w rzut prostokąta. Rzymskie teatry budowane były najczęściej na płaskim (w porównaniu z Grecją) terenie. Widownia zatem była inaczej ukształtowana. Było to półkole wpisane w czworobok o amfiteatralnie umieszczonych miejscach dla widzów . W tylnej części w narożach o kształcie zbliżonym do trójkąta z wklęsłym bokiem umieszczano klatki schodowe, pozwalające wejść na widownię. Do klatek prowadziły zewnętrzne, szerokie drzwi umieszczone pod arkadami fasady widowni. Fasada zbudowana była jako kilkukondygnacyjny arkadowy mur zwieńczony galerią. Sama widownia podzielona była poziomymi przejściami (praecinctiones) oraz biegnącymi promieniście schodkami (scalaria) na sektory poziome (maeniana) i pionowe (cunei). Półkolisty placyk (orchestra) w porównaniu z teatrami greckimi został zmniejszony (chór nie zawsze brał udział w rzymskich przedstawieniach). Za to proskeon, zwany w Rzymie pulpitum, został poszerzony. Widownia nie sięgała poza średnicę orchestronu, więc wydłużono skene. Jej część frontowa posiadała liczne nisze, ryzality, kolumny i zdobienia malarskie, a umieszczone w nich drzwi służyły aktorom do wychodzenia na scenę i opuszczania jej. Środkowe, najwieksze, służyły głównym bohaterom, boczne pozostałym osobom. W fasadzie umieszczano troje drzwi. Hyposkeon także został pokryty licznymi płaskorzeźbami. Nowością teatrów rzymskich było zastosowanie kurtyny (aulaeum), którą opuszczano w dół, do specjalnie przygotowanego otworu. Kolejną innowacją wprowadzoną przez Rzymian było zastosowanie plakatów teatralnych nazywanych programinata, informujących o mającym się odbyć przedstawieniu.
Teatr nie był wynikiem rzymskich tradycji. Najprawdopodobniej z tego powodu Senat Rzymski zakazał umieszczania miejsc siedzących w budowanym w Rzymie od 154 p.n.e. teatrze. Prace zostały przerwane. Najstarszym odkrytym na terenie starożytnego Rzymu jest tzw. Mały Teatr w Pompejach. Zbudowany został ok. 80 p.n.e. i mógł pomieścić około 15 000 widzów. W Rzymie pierwszy drewniany teatr wybudowano dopiero w 58 p.n.e. (za zgodą Marka Skaurusa). Trzy lata później, aby uzyskać zgodę na wybudowanie teatru z kamienia na Polu Marsowym, Pompejusz nakazał umieścić na koronie widowni kaplicę Wenus Zwycięskiej. Widzowie siedzieli co prawda tyłem do kaplicy podczas przedstawienia, ale w pozostałym czasie widownia budowli postawionej przez Pompejusza przypominała monumentalne schody prowadzące do świątyni.
Najlepiej zachowały się z okresu rzymskiego teatry w Orange we Francji i w Leptis Magna w Libii.

Teksty źródłowe
KSIĘGA UMARŁYCH (fragment)
(...) Nie grzeszyłem przeciw ludziom, nie szkodziłem poddanym, nie czyniłem nieprawości w miejscu, prawdy, nie znałem zła, nie popełniłem grzechów.
Nigdy nie starałem się być pierwszy ani też, by dzieła rąk poddanych moich dawano mi wobec innych ludzi, nie starałem się, aby wynoszono mnie na urzędy, nie uciskałem sług zgłodniałych, nie stałem się przyczyną nędzy biedaków, nie robiłem tego, co jest wstrętne bogom.
Nie oczerniałem sługi wobec przełożonych, nie stałem się przyczyną głodu, nie stałem się przyczyną płaczu, nie zabijałem sam ani nie kazałem zabijać, nie zadawałem cierpienia nikomu.
Nie pomniejszałem ofiar w Świątyniach, nie umniejszałem chlebów bożych, nie zabierałem placków duszom zmarłych.
Nie oddawałem się rozpuście ani samogwałtowi.
Nie pomniejszałem miary, nie fałszowałem odważników, nie stałem się przyczyna czyjejś nędzy za pomocą języczka u wagi, nie odjąłem mleka od ust niemowlęcia, nie przepędzałem bydląt z pastwisk ich, nie chwytałem ptaków zabronionych, nie łowiłem ryb na przynętę zrobioną z ciał ich.
Nie zatrzymałem wody, gdy płynęła, nie przerywałem tam na wodzie wzburzonej, nie gasiłem ognia w czasie jego, nie odstąpiłem od dni składania ofiar z mięsiwa wybranego, nie związałem bydła przeznaczonego na pokarm boży, nie zatrzymywałem boga podczas procesji jego.
Jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty (...)
KODEKS HAMMURABIEGO (fragment)
3: Jeśli obywatel wystąpił, w sprawie z fałszywym zeznaniem a prawdziwości stów, które wypowiedział, nie dowiódł, jeżeli jest to sprawa gardłowa, człowiek ten zostanie zabity.
4: Jeśli wystąpił z zeznaniem dotyczącym zboża lub pieniędzy, poniesie karę tej oprawy,
8: Jeśli obywatel ukradł albo byka, albo owcę, albo osła, albo wieprza, albo łódź czy jest to (mienie) boże, czy jest to (mienie) pałacu, zapłaci trzydziestokrotną (wartość) rzeczy; jeśli jest to (mienie) poddanego pałacu, zapłaci dziesięciokrotną (wartość) tego; jeśli złodziej nie ma co dać, zostanie zabity.
16: Jeśli obywatel ukrył w swoim, domu albo niewolnika, albo niewolnicę zbiegłych z pałacu, albo od poddanego pałacu, a na wezwanie herolda nie wyda ich, ten właściciel domu zostanie zabity.
35; Jeśli obywatel kupił z ręki żołnierza nierogaciznę lub bydło rogate, które król dał żołnierzowi, straci swe pieniądze.
36: Pole, ogród lub dom żołnierza, lub dzierżawcy nie mogą być sprzedane.
37: Jeśli obywatel kupił pole, ogród lub dom należący do żołnierza albo dzierżawcy, jego tabliczka zostanie złamana i straci swe pieniądze: pole, ogród lub dom powrócą do ich właścicieli.
38: Żołnierz lub dzierżawca nie zapisze (nic) ze swego służbowego pola, ogrodu, lub domu swej małżonce albo swej córce, ani za dług nie odda.
39: Z pola, ogrodu lub domu., które nabył w drodze kupna, może swej małżonce albo swej córce (coś) zapisać lub oddać za dług.
170: Jeśli obywatelowi jego małżonka urodziła dzieci i jego niewolnica urodziła (mu) dzieci, (a) ojciec powie za swego życia do dzieci, które urodziła mu niewolnica „(Jesteście) moimi dziećmi" i zrówna je z dziećmi małżonki, (to) potem, gdy ojciec pójdzie za losem (to jest umrze), dzieci małżonki i dzieci niewolnicy podzielą się po równo majątkiem domu ojca; syn pierworodny, syn małżonki, wybierze i weźmie (swoją) część.
196: Jeśli obywatel wybił oko jednemu z obywateli, należy wybić jego oko.
197: Jeśli złamał kość obywatela, należy złamać jego kość.
198: Jeśli wybił oko poddanego pałacu lub złamał kość poddanemu pałacu, zapłaci jedną minę srebra.
199: Jeśli wybił oko niewolnika obywatela lub złamał kość niewolnika obywatela, zapłaci potowe jego ceny kupna.
200: Jeśli wybił obywatel ząb obywatela równego sobie, należy wybić jego ząb.
201: Jeśli wybił ząb poddanego pałacu, zapłaci jedną trzecią miny srebra.
202: Jeśli obywatel uderzy; w twarz obywatela, godniejszego niż on, zostanie na zgromadzeniu uderzony 60 razy bykowcem.
203: Jeśli obywatel uderzył w twarz obywatela równego sobie, zapłaci l minę srebra.
204: Jeśli poddany pałacu uderzy w twarz poddanego pałacu, zapłaci 10 szekli srebra.
205: Jeśli niewolnik obywatela uderzy w twarz jednego 2 obywateli, należy obciąć jego ucho.
206: Jeśli obywatel uderzył podczas bójki obywatela i zadał mu ranę, obywatel ten przysięgnie: „Umyślnie go nie uderzyłem" i opłaci lekarza.
227: Jeśli obywatel oszuka golibrodę i ten zgoli znak niewolniczy niewolnikowi nie należącemu do niego, należy obywatela zabić i przy bramie jego zakopać, golibroda zaś przysięgnie; „Nie zgoliłem świadomie" (i) zostanie zwolniony.