Scharakteryzuj uniwersalistyczne dążenia cesarzy i papieży w średniowiecznej Europie

Upadek Cesarstwa Rzymskiego zapoczątkował wiele zmian już w średniowiecznej Europie. Państwa powstałe na jego gruzach przez długi czasu nie doceniały kultury starożytnej. Stary kontynent podzielił się w bardzo skomplikowany sposób, nie zachowano jedności politycznej. Coraz częściej dochodziło do wojen i sporów. Ludzie byli niezadowoleni z sytuacji, jaka panowała w Europie. Zaczęto przypominać sobie politykę Imperium Romanum. Jej jedność, potęgę, nienaruszalność. Zapragnięto stworzyć monarchię uniwersalistyczną opartą na Cesarstwie Rzymskim, zważywszy na to, że istniały cechy, które łączyły wszystkie kraje: jedność ustrojowa i kulturowa, ta sama religia- chrześcijaństwo, podobny pogląd na świat, ten sam język - łacina.
Po raz pierwszy idea stworzenia monarchii uniwersalistycznej zrodziła się w 800 roku
w państwie Karola Wielkiego. Miała obejmować cały lud chrześcijański i stanowić jedno jedyne Cesarstwo w świecie łacińskim, wzorowane na Imperium Romanum. Aby połączyć Wschód z Zachodem, Karol Wielki był gotowy poślubić cesarzową bizantyńską Irenę, jednak jego koronacja cesarska pogrzebała marzenia. Monarcha Franków był wywyższony do miana cesarza przez papieża, co raziło jego dumę. Oznaczało to, że jego władza zależała od następcy św. Piotra, a według niego powinno być na odwrót. W 919 roku powstaje Cesarstwo Ottonów, które kontynuuje politykę państwa karolińskiego. Od tej pory Cesarstwo „walczy”
o władzę w średniowiecznej Europie.
Koronacja cesarska Ottona I w lutym 962 roku stworzyła sytuację nawiązującą do tradycji Imperium Romanum. Dużym krokiem w połączeniu Wschodu z Zachodem było ożenienie cesarskiego syna z księżniczką bizantyńską Teofano. Ambitny cesarz postanowił zdobyć władzę w całym świecie chrześcijańskim, w tym celu używając siły, podporządkował sobie Papiestwo. Każdy kandydat na papieża musiał uprzednio złożyć przysięgę wierności cesarzowi.
Następnym władcą ubóstwiającym monarchię uniwersalistyczną był Otton III.
Z zapałem realizował wymyślone przez siebie wizje. Jego imperium miało obejmować: Bizancjum, Italię, Germanię, Galię i Słowiańszczyznę z ośrodkiem dyspozycyjnym we Włoszech. Najwyższa władza w sprawach duchownych jak i świeckich, należałaby do cesarza, którego pomocnikiem byłby papież. Otton III obsadził na tronie papieskim własnych kandydatów: Grzegorza V i Sylwestra II. Przyjął tytuł Romanorum imperator augustus. Przywracał zapomniane obyczaje imperium, przywdziewał bizantyńskie togi, nadawał germańskim wojownikom rzymskie tytuły. Władzę w Cesarstwie miał sprawować cesarz, któremu podlegały na zasadzie federacji, wymienione powyżej państwa chrześcijańskie. Ich władcy byliby równorzędni. Śmierć Ottona III przerwała jednoczenie Europy pod władzą cesarza, jako federacji równouprawnionych ludów. Jego następcy skupili się na wewnętrznym wzmocnieniu Rzeszy. W tym czasie Papiestwo całkowicie utraciło swój autorytet. Niezgodne z prawem papieskie elekcje doprowadziły do urzędowania w Stolicy Piotrowej, aż trzech papieży: Grzegorza VI, Benedykta IX i Sylwestra III. Trwało to do wstąpienia w 1039 roku na tron Henryka III.
Nowy władca zaprowadził porządek w Rzymie. Zmusił do abdykacji dotychczasowych papieży i obsadził na tronie oddanych sobie prałatów niemieckich. Odtąd „pomazaniec boży” jako najwyższa władza w chrześcijańskim państwie decydował o obsadzie Stolicy Piotrowej. Kuria rzymska została całkowicie podporządkowana osobie świeckiej. Taki okres w dziejach nazwano cezaropapizmem. W czasie jego trwania Papiestwo odradzało się na nowo. Zakazano symonii i nikolaizmu. W 1048 roku cesarz złożył godność papieską w ręce zbliżonego do dworu prałata. Śmierć Henryka III to początek wielkich reform papieskich, mających na celu przejęcie władzy w Europie. 13 kwietnia 1059 roku papież Mikołaj II wydał dekret, w którym opisał regulamin wyboru namiestnika Kurii rzymskiej, sprowadzając rolę cesarza do zera. Od tej pory papież miał być wybierany przez grono kardynalskie. Stolica Piotrowa wzmocniła swoją politykę, powoli odłączając się od Cesarstwa. Papież Aleksander II upominał się o zwierzchnictwo nad Hiszpanią, ku wielkiemu zdziwieniu nie napotkał
z niczyjej strony sprzeciwu. Następny papież - Grzegorz - VII - nawoływał do połączenia Cesarstwa z Papiestwem i równouprawnienia. Jednak w swoim dokumencie Dictatues pape zajął zupełnie inne stanowisko. Dążył do uzyskania zwierzchności nad cesarzem. Głosił, że: tylko papież dysponuje insygniami cesarskimi, może detronizować cesarzy, może zwalniać
z przysięgi złożonej niegodnemu cesarzowi, wszyscy powinni całować jego stopy, jego postanowienia nie mogą być zmienione, nie może być przez nikogo sądzony. Grzegorz VII dał początek papocezaryzmowi. Pod nakazem klątwy zabraniał przyjmowania inwestytury
z rak świeckich.
Polityką papieską nie interesował się wówczas Henryk IV, który zajęty był poprawą sytuacji wewnętrznej Rzeszy. Nie chciał rezygnować z decydowania obsadzania tronu papieskiego, dlatego 24 stycznia 1076 roku na synodzie biskupów w Wormacji ogłosił Grzegorza VII „fałszywym mnichem” i uznał jego reformy za nieważne. Skłonił obecnych biskupów do poparcia jego stanowiska. Liczył na to, ze pod groźbą ze strony Cesarstwa papież ulegnie mu. Jednak pomylił się. Grzegorz VII na synodzie rzymskim w lutym 1076 roku rzucił klątwę na Henryka i zwolnił jego poddanych z przysięgi złożonej „niegodnemu władcy”. Klątwa rzucona przez papieża nie pozwalała Henrykowi na spokojne rządy w kraju. Dlatego władca Rzeszy ukorzył się przed papieżem, zyskując miano prawowitego króla Niemiec. To było największe zwycięstwo władzy papieskiej nad cesarską. Henryk stał pod murami Cannosy od 25 do 27 stycznia, boso, we włośnicy, zanim następca Piotra dał mu wybaczenie. Następnie król Rzeszy rozpoczął walkę z przeciwnikami w Niemczech. Stopniowo szala zwycięstwa przechylała się na stronę władcy. 25 czerwca 1080 roku za sprawą Henryka zwołano antygregoriański synod, na którym Grzegorza VII pozbawiono tiary, a jego następcą został arcybiskup Rawenny, Wibert (przybrał imię Klemens III).
Klemens III w 1084 roku koronował Henryka na cesarza. Po śmierci „pomazańca bożego” władza przeszła w ręce, zbuntowanego przeciwko ojcu Henryka V. Był pupilem papieża Paschalisa II, dlatego podczas pobytu we Włoszech (Henryk V miał być koronowany wtedy na cesarza) zaproponował władcy Stolicy Apostolskiej, że Cesarstwo zrzeknie się inwestytury świeckiej duchowieństwa, gdy ono zrezygnuje z posiadłości lennych, otrzymywanych od króla. Paschalis zgodził się, nie wiedząc, że wywoła to bunt wśród kleru, dlatego porozumienie nie zostało wprowadzone w życie, co doprowadziło do wielkiej złości cesarza. Monarcha uwięził papieża i towarzyszących mu kardynałów, powodując przez to uznanie inwestytury świeckiej za legalną. Spór coraz bardziej się nasilał, a znalezienie kompromisu było bardzo trudne. Dopiero gdy na tron papieski zasiadł Kalikst II, obie strony: papież i cesarz podpisali ugodę w Wormacji w 1122 roku. Cesarz zrezygnował z inwestytury urzędników duchownych, na rzecz kapituł katedralnych w porozumieniu z cesarzem, ale zachował prawo nadawania lenna wybranym przez duchownych, dostojnikom, został również pozbawiony wpływu na wybór papieża. W ten sposób zakończono spór o inwestyturę. Ugoda w Wormacji chwilowo uspokoiła spór o prymat między papieżem i cesarzem.
Po bezpotomnej śmierci Henryka V na tronie zasiadł Lotar. Za jego panowania stosunki z Kurią rzymską układały się pomyślnie. Niezgodna elekcja następcy Honoriusza II w 1130 roku doprowadziła do schizmy papieskiej i co za tym idzie do zbliżenia z Niemcami. Schizma Anakleta II wywołała walkę mieszkańców Rzymu o emancypancję. Rewolucja nawoływała do odnowienia dawnej potęgi miasta (powołano senat i wybrano patriciusa). Papieże nie mogli zapanować nad sytuacją w Rzymie, dlatego uciekali się po pomoc do Rzeszy. Nie uzyskali jej, ponieważ następca Lotara był pochłonięty walką w drugiej krucjacie. Na sejmie Rzeszy w Besancon w 1157 roku legat papieski, oznaczając stosunek Cesarstwa do Papiestwa użył słowa beneficium, które zostało odebrane jako próba wyniesienia władzy papieskiej nad cesarską. W 1158 roku Fryderyk I Barbarossa, monarcha Rzeszy wkroczył do Włoch w celu wprowadzenia w życie koncepcji Cesarstwa, opracowanej przez zwolennika uniwersalizmu cesarskiego, Rajnolda z Dassel. Głosił, że „co podoba się władcy, posiada moc prawa”.
Przewrażliwiony ideą uniwersalistyczną Fryderyk przystąpił do rewindykowania utraconych regaliów w Lombardii. Skutki odzyskiwania utraconych uprawnień przez Cesarstwo doprowadziły do poważnego niepokoju Kurii rzymskiej, która po śmierci papieża wysunęła na tron Aleksandra III, zaś władca Rzeszy popierał Wiktora IV. Doszło do podwójnej elekcji i schizmy papieskiej. Aleksander III był wybrańcem cystersów
i zwolenników poza granicami Cesarstwa. Uniwersalistyczne plany Fryderyka I budziły wielki niepokój wśród państw ościennych, doprowadzając w końcu do wojny z Ligą Lombardzką - koalicją zawiązaną między papieżem, miastami i królem normańsko - sycylijskim, przeciwko cesarzowi. Z biegiem czasu grono przeciwników Fryderyka powiększyło się o króla Anglii - Henryka IV i cesarza Bizancjum - Manuela Komnena. Rzesza nie potrafiła opanować sytuacji w Europie, dlatego 1 sierpnia 1177 roku w Wenecji uznano Aleksandra III jako prawowitego papieża. Pokój z Aleksandrem nie załatwił sprawy
z Ligą Lombardzką. 25 czerwca 1183 roku w Konstancji cesarz w zamian za uznawanie jego zwierzchnictwa, godził się na autonomię miast, ustępował im regalia, przystawał na zachowanie Ligi Lomrardii. Fryderyk I zawiązał również układ z królem Sycylii na mocy, którego jego syn poślubił ciotkę bezdzietnego władcy - Konstancję. Porozumienie to nie spodobało się Papiestwu, gdyż prędzej czy później musiałoby uznać zwierzchnictwo cesarza. Dużym zbiegiem okoliczności, nieprzychylnym dla następcy Fryderyka I, była prawie jednoczesna śmierć cesarza niemieckiego i króla Sycylii. Skutkiem tego była utrata korony sycylijskiej przez Henryka VI. Odzyskanie południa Włoch stało się realne dopiero w 1192 roku, kiedy monarcha Rzeszy wziął do niewoli sojusznika Tankreda - króla Sycylii- Ryszarda Lwie Serce.
W 1194 roku cesarz objął panowanie nad Sycylią. Henryk VI próbował zbliżyć się do ideału monarchii uniwersalistycznej. Jego polityka doprowadziła do złożenia hołdu lennego przez władcę ormiańskiego. Filip - brat Henryka VI - poślubił córkę cesarza Bizancjum, co dawało szansę na połączenie Wschodu z Zachodem. Wreszcie król Cypru obiecał złożyć hołd Cesarstwu. Sukcesy monarchy Rzeszy zaowocowały próbą włączenia Królestwa Sycylii do Niemiec. Poczynania Henryka VI nie podobały się Papiestwu, które rościło sobie prawa do Sycylii. Władca nie zamierzał złożyć hołdu papieżowi, co więcej sięgał po władzę w Państwie Kościelnym. W marcu 1195 roku Henryk VI w celu opanowania wschodniej części basenu Morza Śródziemnego postanowił zorganizować krucjatę, której plany pokrzyżowała choroba cesarza, a później jego zgon. Jeszcze przed śmiercią władca Rzeszy zwrócił się do Kurii rzymskiej o opiekę nad uprawnieniami jego syna - Fryderyka II, jednak Państwo Kościelne, pamiętając o planach uniwersalistycznych cesarzy, postanowiło działać pod hasłem „każdy dla siebie, lecz wszyscy przeciwko Cesarstwu”. Próbowało także nie dopuścić do połączenia korony cesarskiej i sycylijskiej w jednych rękach, dlatego zgodziło się, aby Fryderyk II objął dziedzicznie po matce Sycylię, ale wyraziło sprzeciw do uznania go władcą Niemiec. Do tronu niemieckiego pretendowali: Filip - brat Henryka VI i Henryk Lew (przybrał imię Otton IV) - popierany przez papieża. Walkę między elektami wygrał Otton IV, obiecując Kurii uznanie rekuperacji, został koronowany na cesarza. Jednak obietnice nie zostały dotrzymane, a wręcz przeciwnie wznowiono politykę poprzednich władców Rzeszy. W tym stanie rzeczy Innocenty III poparł kandydaturę Fryderyka III pod warunkiem, że ten zrzeknie się praw do Sycylii. Papież władał w myśli idei „Bóg przekazał rządy Piotrowi nie tylko nad Kościołem powszechnym, ale i nad całym światem”. Postanowił podporządkować sobie monarchów poszczególnych krajów, co częściowo zostało zrealizowane.
Polityka Innocentego III pozwoliła mu pośrednio lub bezpośrednio wpływać na rządy
w państwach. W 1215 roku na tronie niemieckim zasiada Fryderyk II, który nie miał zamiaru przestrzegać umowy z 1210 roku (zrzeknięcie się praw do Sycylii), a następca Innocentego - Honoriusz III patrzył przez palce na swego wychowanka. Król Rzeszy objął zwierzchnictwo nad Sycylią, mimo to w 1220 roku otrzymał koronę cesarską. Sytuacja uległa zmianie
z chwilą wstąpienia na tron papieski Grzegorza IX. Papież rzucił na Fryderyka II klątwę, kiedy ten nie dotrzymał terminu krucjaty. Nie zwracając na to uwagi cesarz podjął wyprawę. W tym czasie Grzegorz IX zajął Królestwo Sycylii. Jednak nie na długo, bo w 1230 roku w San Germano Fryderyk II zmusił papieża do zawarcia pokoju, na mocy, którego zdjęto klątwę z cesarza i nadano mu zwierzchnictwo nad Sycylią. Monarcha Rzeszy rozpoczął reorganizację terytorium sycylijskiego, której przeświecał cel stworzenia monarchii uniwersalistycznej. Próby zapewnienia dziedziczności tronu niemieckiego doprowadziły do następnego konfliktu z Papiestwem.
W 1239 roku ponownie nałożono klątwę na cesarza. Aby postawić przeciwko Fryderykowi cały świat chrześcijański zwołano w 1241 roku sobór powszechny w Rzymie. Cesarz nie dopuścił do miasta delegatów. Śmierć Grzegorza IX rozpoczęła długotrwały wakans. Władca Rzeszy okazał się zwycięzcą i po dwudziestu miesiącach zarządził elekcję nowego papieża. Został nim Innocenty IV, przychylny cesarzowi, ale nie doszedł z nim do porozumienia, dlatego ukrył się we Francji.
W 1245 roku zwołano w Lyonie sobór powszechny, skutkiem, którego była detronizacja Fryderyka II i powołanie na tron niemiecki Henryka Raspe. Nastąpił okres walk zarówno
w Rzeszy jak i we Włoszech. Po śmierci Fryderyka na tronie zasiadł jego syn Konrad II, który wkrótce potem umarł. W Niemczech przeprowadzano jeszcze elekcje, jednak od 1256 do 1273 roku panowało tam Wielkie Bezkrólewie.
W drugiej połowie XIII wieku idea stworzenia monarchii uniwersalistycznej czy narzucenie zwierzchnictwa jednego ośrodka stały się przeżytkiem. Państwa europejskie przechodziły procesy centralizacyjne, władca był jedynym panem w sprawach wewnętrznych, często zamierzał podporządkować sobie Kościół, ale tylko we własnym państwie.
Wieloletnie spory o „Dominum Mundi” doprowadziły do upadku budowy cesarskiej monarchii uniwersalistycznej. Rzesza pogrążona w wielkim chaosie, rozbita wewnętrznie nie mogła pretendować do przewodnictwa w chrześcijańskiej Europie. Utracony wskutek ciągłych walk autorytet Papiestwa nie mógł być w pełni odbudowany. Jego prestiż umarł, chociaż Kuria rzymska nie zamierzała rezygnować z władzy kościelnej, co zaowocowało konfliktami z wielkimi monarchiami europejskimi.
Nowo powstałe, silne kraje przezwyciężały okres rozbicia dzielnicowego, wkraczały
w nowy okres, jakim była stabilizacja polityczna. Co prawda istniały jeszcze cechy wspólne, ale coraz częściej były wypierane przez nowo tworzące się kultury poszczególnych państw. Idea połączenia Wschodu z Zachodem i stworzenia wielkiej monarchii opartej na systemie Imperium Romanum na zawsze została porzucona.
Próba zaprowadzenia w Europie uniwersalizmu od początku była skazana na niepowodzenie. Przyczyna tkwiła w zaciętej rywalizacji między Papiestwem i Cesarstwem. Żadna ze stron nie chciała uznać niczyjej zwierzchności, przez co powrót do Imperium Romanum stał się niemal niemożliwy. Każdy spór, konflikt wybuchający pomiędzy dwoma ośrodkami pretendującymi do władzy w całym świecie chrześcijańskim budziły niepokoje
i spadek zaufania ludzi. W walce Papiestwa z Cesarstwem można upatrywać dzisiejszy ustrój świata. Zarówno kiedyś jak i dziś najwyższą wartością nie jest dobro ludzi, a jedynie władza, pieniądze i jak największy autorytet.
Średniowiecze to okres, w którym przenikały się nawzajem uniwersalizm papieski
z uniwersalizmem cesarskim. Kiedy pozycja cesarza słabła, wzrastała pozycja papieża i na odwrót. Ustrój, który chcieli zaprowadzić miał na celu wzmocnienie Europy, przywrócenie jej dawnej potęgi, połączenie Wschodu z Zachodem. Monarchie stanowe wykształcone dzięki próbom wprowadzenia uniwersalizmu dalej kształtowały Stary Kontynent. Stworzyły Europę, w której mieszkamy, żyjemy, pracujemy, która jest naszym domem. Pomimo tego zła, które zrodziło się podczas walki o prymat w świecie chrześcijańskim, wszelkich wojen, konfliktów i sporów, narodziło się coś, co było przełomem w europie. A mianowicie państwa nie były już jedyną własnością władcy, ale wszystkich ich mieszkańców.