Jak szukać? Fragment [z:] Laurence Rees, "Naziści, ostrzeżenie historii", Prószyński i S-ka Naziści. Ostrzeżenie historii Wstęp Ostatniego lata przebywałem w wojskowym forcie na Litwie i słuchałem, jak masowy zabójca wyjaśnia, w jaki sposób mordował na zlecenie nazistów bezbronnych mężczyzn i kobiety. Dopiero teraz, po upadku komunizmu i wprowadzeniu demokracji w tym kraju, mógł ujawnić swoją historię. To, co człowiek ów powiedział – w czasie minionych trzech lat z wieloma osobami przeprowadzaliśmy wywiady, utrwalając je na taśmie filmowej – było odrażające, ale ważne. Musieliśmy słuchać, co mówią tego rodzaju ludzie, próbując zrozumieć, w jaki sposób nazizm w ogóle mógł się narodzić. Jak mówi urodzony w Niemczech filozof Karl Jaspers: „To, co się stało, jest ostrzeżeniem. Grzechem byłoby zapomnieć minione wydarzenia, ponieważ stale powinny żyć w naszej pamięci. To się zdarzyło i w każdej chwili może się powtórzyć. Tylko wiedza może temu zapobiec”. Teraz, gdy wiek dwudziesty dobiega końca, pamiętanie o nazizmie i wysłuchanie wspomnień ludzi, którzy go przeżyli, jest szczególnie ważne. Niemal przez pięćdziesiąt lat Europa żyła obciążona spuścizną nazistowskich rządów – podziałem Niemiec, zimną wojną i komunistycznym uciskiem we wschodniej Europie. Obecnie to również jest już historią. Jedną z najbardziej przerażających wypowiedzi, którą usłyszałem od byłego nazisty, było stwierdzenie sformułowane już po zakończeniu naszego oficjalnego wywiadu, iż wstydził się, że jest Niemcem, zdawał sobie bowiem sprawę ze szkód wyrządzonych światu przez nazizm, „ale teraz, gdy Niemcy zjednoczyły się ponownie, to poczucie wstydu się zmniejsza”. Zapis naszych wywiadów obejmuje ponad milion słów. Większość naszych rozmówców nigdy przedtem nie miała tego rodzaju kontaktu z dziennikarzami. Wiele osób początkowo przejawiało opór przed pojawieniem się na wizji, ale dawało się przekonać. Z niektórymi poszło łatwo, ponieważ poważali BBC, inni – w państwach byłego bloku wschodniego – ponieważ upadek komunizmu umożliwiał im wreszcie swobodę wypowiedzi, większością jednak kierowały o wiele prostsze motywy. Pewien niemiecki rozmówca, gdy mu zwróciłem uwagę, że w swoim wywiadzie mówi prowokacyjne rzeczy, które mogą się nie spodobać jego rodakom, odpowiedział w następujący sposób: „Nic mnie to nie obchodzi... Wkrótce nie będzie mnie na tym świecie. Pora wyjawić całą prawdę”. Ale nie jest to jedynie historia mówiona. Najważniejszym powodem powstania tej książki i serialu telewizyjnego, na którym jest oparta, było pragnienie opowiedzenia historii nazistów poprzez opis funkcjonowania państwa narodowosocjalistycznego. Przez wiele lat, zwłaszcza w zakresie historii „popularnej”, koncentrowano się na osobowości Hitlera – istnieje więcej biografii Hitlera niż jakiegokolwiek innego człowieka – i na interpretacji historii tego okresu przez pryzmat jego charakterystyki psychologicznej. Dla wielu oznacza to jednak, że okres nazizmu łatwo jest potraktować lekceważąco. Twierdzą oni, że skoro nigdy więcej nie narodzi się inna istota ludzka o takim samym genotypie co Hitler, jesteśmy bezpieczni. W rezultacie wielu Niemców mogło powiedzieć: „Znaleźliśmy się pod urokiem Hitlera”, a tym samym uwolnić się od odpowiedzialności. Jeżeli skupimy się na obserwowaniu działalności państwa nazistowskiego i będziemy odwoływali się do postaci Hitlera jedynie wówczas, gdy będzie to miało związek z tym zagadnieniem, pojawi się całkowicie odmienny i bardziej niepokojący obraz. Obraz, w którym można ujrzeć masową, dobrowolną współpracę z reżymem, wielu Niemców zadowolonych i szczęśliwych pod panowaniem nazistów w latach trzydziestych, członków nazistowskiej elity kłamiących po wojnie, że „działali na rozkaz”, tysiące tych, którzy z radością skorzystali z pogromu Żydów, większość Niemców w 1932 z pełną świadomością głosujących na partie dążące do obalenia niemieckiej demokracji. Poszczególni Niemcy i ich sojusznicy muszą przyjąć odpowiedzialność za minione wydarzenia. W czasie naszych wywiadów wielu tak uczyniło. Historia, którą opowiedzieli, nie jest łatwa do przyjęcia i nie można jej zlekceważyć. Ostatecznie bowiem nazizm, ideologia zrodzona w Niemczech, uświadomił światu, jak nisko może upaść istota ludzka. Hitler nie popełnił wszystkich zbrodni sam jeden. Czy coś podobnego może się zdarzyć znowu gdzieś na świecie? Powtórzę za Karlem Jaspersem: „to w każdej chwili może się powtórzyć”.
