Prawo kanoniczne, pojęcie przestępstwa w Kościele i kary kościelne.
Pojęcie przestępstwa i kary kościelne.
W nowym Kodeksie Prawa Kanonicznego nie ma definicji przestępstwa, ale pewne ogólne cechy określające te pojęcie można jednak znaleźć w kanonach 1321 1, 1399. Sumując poglądy doktryny kościelnej i ogólne założenia wypływające z Kodeksu można stwierdzić, że „przestępstwo jest to zewnętrzne i moralnie poczytalne przekroczenie ustawy, do której jest dołączona sankcja kanoniczna przynajmniej nieokreślona. Przestępstwem jest również podobne przekroczenie nakazu karnego, wydanego w zakresie zewnętrznym na mocy władzy rządzenia”*
Na wyżej wymienioną definicję składają się elementy obiektywny i subiektywny.
Obiektywny element to zewnętrzne przekroczenie ustawy karnej lub nakazu karnego. Uzewnętrznienie polega na tym, że osoba musi okazać swoją wolę w sposób zauważalny przez innych (cogitationis penam nemo patitur). Istnieje jednak jeden wyjątek, który mówi, że przestępstwo polegające na oświadczeniu lub innym ujawnieniu woli, doktryny lub wiedzy, należy uważać za niedokonane, jeśli tego oświadczenia lub ujawnienia nikt nie odebrał.
Zewnętrznego naruszenia ustawy lub nakazu można dokonać przez działanie lub zaniechanie działania, do którego osoba była zobowiązana ustawą bądź nakazem.
Element obiektywny obejmuje także zagrożenie karą za przekroczenie ustawy lub nakazu. Sankcja ta zgodnie z powyższą definicją może być określona lub nieokreślona. Sankcja określona istnieje wówczas, gdy ustawa zawiera rodzaj kary i czas jej trwania. Natomiast sankcja nieokreślona polega na tym, że to sędzia decyduje o jej rodzaju i czasie trwania. Przekroczenie ustawy nie obwarowanej sankcją nie jest przestępstwem, ale nie znaczy to, że osoba nie ponosi odpowiedzialności moralnej.
W prawie kanonicznym jest jednak wyjątek o którym mówi kanon 1399 wg którego może być ukarane zewnętrzne przekroczenie prawa Bożego i każdej ustawy kanonicznej, jeśli ukarania domaga się specjalna ciężkość przekroczenia oraz nagli konieczność zapobieżenia zgorszeniu lub naprawienia go.
Ustawodawca kościelny jako dobro chronione ustawą karną nie przyjął dobra jednostki, która swoim czynem wypełnia znamiona przestępstwa, czy też poszkodowanej osoby prywatnej lecz dobro pośrednio poszkodowanej wspólnoty Kościoła.
Elementem subiektywnym przestępstwa jest moralnie poczytalne przekroczenie ustawy karnej lub nakazu karnego. Moralna poczytalność czynu oznacza nie tylko winę sprawcy (osobista zarzucalność czynu), ale także posiadanie zdolności do rozpoznania swojego czynu i kierowania swoim postępowaniem. Przestępstwo może być umyślne bądź nieumyślne (kanon 1321.).
Poczytalność przekraczającego ustawę może mieć różny stopień. Liczą się tu istotność przekroczonej ustawy, złośliwość woli, stopień poczytalności sprawcy, jak też wielkość szkody jaka powstała. Kanon 1321 mówi o tym, że do popełnienia przestępstwa potrzebne jest ciężkie zawinienie osoby przekraczającej ustawę lub nakaz karny.
Klasyfikacja przestępstw :
Ze względu na skutki przekroczenia ustawy karnej:
1. Usiłowanie, gdzie skutek przestępstwa nie nastąpił.
2. Chybione, gdzie sprawca mimo swojej woli i działań skutku nie osiągnął.
3. Dokonane, gdzie sprawca wyczerpał wszystkie znamiona ustawy karnej i osiągnął swój cel w postaci skutku przestępstwa.
Ze względu na autorstwo przestępstwa dzielimy na: powszechne, przestępstwa właściwe pewnej kategorii osób.
Ze względu na rozgłos:
1. Publiczne, jeśli jego zaistnienie zostało rozgłoszone, albo w najbliższym czasie zostanie rozgłoszone.
2. Notoryczne, jeżeli jest tak oczywiste, że nie da się go zataić i nie trzeba go udowadniać.
3. Tajne, jeśli nie jest publiczne i nie ma obawy o jego rozgłos. Tajne formalne – gdy nieznany jest sprawca, tajne materialne – jeśli sam czyn jest nieznany i nie można go ujawnić.
Ze względu na czas popełnienia przestępstwa:
1. Jednorazowe, może być popełnione jednym czynem sprawcy.
2. Ciągłe, gdzie dla osiągnięcia jednego skutku potrzebne jest zaistnienie wielu czynów do niego prowadzących.
3. Trwałe, kiedy skutek czynu przestępnego jest stały i utrzymuje się pomimo upływu czasu.
4. Nałogowe, kiedy ustawa łączy w jedno działanie kilka odrębnych czynów, spełnianych
z nawyku, i uważa za jedno przestępstwo.
Ze względu na sposób dokonania:
1. Materialne, do zaistnienia przestępstwa potrzebne jest wystąpienie skutku.
2. Formalne, do zaistnienia przestępstwa potrzebne jest tylko działanie lub zaniechanie, skutek natomiast nie jest wymagany.
Ze względu na przedmiot naruszonej ustawy:
1. Przestępstwa przeciwko religii i jedności Kościoła (kanony 1364-1369),
2. Przestępstwa przeciwko władzom kościelnym i wolności Kościoła (kanony 1370-1377),
3. Przestępstwa związane z uzurpacją zadań kościelnych i ich wykonywaniem
(kanony 1378-1389),
4. Przestępstwo fałszu (kanony 1390-1391),
5. Przestępstwa przeciwko specjalnym obowiązkom (1392-1396),
6. Przestępstwa przeciwko życiu i wolności człowieka (1397-1398).
Przestępstwo może być popełnione przez jedną osobę lub przez kilka osób (współsprawstwo).
Tak jak w przypadku przestępstwa Kodeks Prawa Kanonicznego nie zawierał definicji tak też jeżeli chodzi o definicję kary Kodeks milczy. Można jednak tu przytoczyć definicję ze starego Kodeksu z 1917r.która mówi – „kara polega na pozbawieniu jakiegoś dobra w celu poprawy przestępcy i ukaraniu go za popełnienie przestępstwa, dokonanym przez miarodajną władzę”. Dobro którego pozbawia się przestępcę może być dobrem duchowym lub doczesnym. Tak jak każda kara w cywilnym prawie karnym, tak również w karach kościelnych istnieje również stopniowalność dolegliwości sankcji. Wiąże się to ściśle z winą sprawcy i dolegliwością skutku przestępstwa.
Kanon 1341 szczegółowo określa cele kary którymi są : naprawienie zgorszenia, przywrócenie sprawiedliwości oraz poprawa winnego. Kara spełnia także inne cele (cele uboczne). Są nimi prewencja ogólna (kara ma odstraszać innych od popełnienia przestępstw)
i szczególna (kara jest czynnikiem odstraszającym przestępcę od ponownego łamania prawa).
Podział i rodzaje kar
Kary kościelne mogą być duchowe lub doczesne. Ze względu na podmiot wyróżnia się:
1. Kary powszechne – może nimi być ukarany każdy przestępca,
2. Kary właściwe tylko określonej grupie wiernych np: kary dla duchownych.
W zależności od ustawy karnej wyróżniamy:
1. Kary prawa powszechnego,
2. Kary prawa partykularnego.
Ze względu na sposób zaciągnięcia kary wyróżnia się:
1. Kary ferendae sententiae – wymierzane przez miarodajną władzę lub sąd,
2. Kary latae sententiae – osoba zaciąga karę w chwili popełnienia przestępstwa.
Kary mogą być sformułowane w ustawie, bądź w nakazie karnym.
Sankcjami karnymi w Kościele są:
- cenzury (kary poprawcze) kanony 1331-1333,
- kary ekspiacyjne , kanony 1336 i 1312 1.
W Kościele oprócz kar mają także zastosowanie: Karne środki zaradcze (celem zapobieganie przestępstwom) i pokuty (celem zastąpienie kary lub jej zwiększenie).
Do cenzur zaliczamy:
1. Ekskomunika - czyli wyłączenie z korzystania z dóbr wspólnoty Kościoła - to najwyższa kara kościelna. według Kodeksu Prawa Kanonicznego rozgrzeszyć z niej może tylko papież, miejscowy biskup lub upoważnieni przez niego prezbiterzy (KPK 976; KKK 1463).Karę tę można zaciągnąć ferendae sententiae jak też latae sententiae. Ekskomunika nie powoduje wykluczenia z Kościoła, gdyż każdy ochrzczony ma do tego niezbywalne prawo. Powoduje ona jedynie wyłączenie danej osoby z współuczestnictwa w określonych czynnościach zewnętrznych, które wywołują uświęcające skutki wewnętrzne, oraz udziału w wykonywaniu kościelnych posług, zadań i aktów rządzenia.
2. Interdykt - Rzadko stosowana kara kościelna, w Kodeksie Prawa Kanonicznego, która czasowo pozbawia przestępców pewnych uprawnień duchownych oraz pewnych funkcji, ale ich nie wyklucza ze wspólnoty Kościoła. Zazwyczaj interdykt zawiesza prawa do sprawowania sakramentów (jeżeli dotyczy duchowieństwa) i sakramentaliów, a także prawa przyjmowania sakramentów (w przypadku ludzi świeckich). Zakaz ten na mocy samego prawa traci ważność w niebezpieczeństwie śmierci. Interdykt może być nałożony na pojedyncze osoby, lub grupy ludzi, ale już nie na miejsca, miasta, a nawet całe kraje, tak jak to było w starym prawie kanonicznym.
3. Suspensa - (łac. suspensus ’zawieszony’) kara kościelna (cenzura) zabraniająca duchownemu na pewien określony okres czasu używania kościelnych upoważnień
i pełnomocnictw, które posiada na mocy święceń, piastowanego urzędu lub beneficjum. Zależnie od rodzaju suspensy kapłan suspendowany, czyli zawieszony w swych czynnościach, nie może wykonywać wszystkich lub niektórych tylko czynności.
Poprawa i zadośćuczynienie przestępcy prowadzi w przypadku cenzury do odpuszczenia kary. Jeśli cenzura zabrania sprawowania sakramentów lub sakramentaliów bądź podjęcia aktu rządzenia, zakaz zostaje zawieszony, w przypadku zaradzenia potrzebom wiernych znajdujących się w niebezpieczeństwie śmierci.
Kary ekspiacyjne są karami wymierzanymi w celu zadośćuczynienia za popełnione przestępstwo. Sankcje te niekoniecznie jak w przypadku cenzury mogą zostać darowane. Mogą one zostać nałożone na sprawcę na zawsze, na czas określony lub nieokreślony.
Do kar ekspiacyjnych należą:
1. zakaz lub nakaz przebywania w określonym miejscu lub na określonym terytorium,
2. pozbawienie władzy, urzędu, zadania, prawa, przywileju, uprawnienia, łaski, tytułu, odznaczenia, nawet czysto honorowego,
3. zakaz korzystania z tego, o czym jest mowa w kan. 1336 1 n.2, albo zakaz korzystania
z tego w określonym miejscu lub poza określonym miejscem; zakazy te nigdy nie obowiązują pod sankcją nieważności,
4. karne przeniesienie na inny urząd,
5. wydalenie ze stanu duchownego.
Bibliografia:
- Ks. Tadeusz Pawluk. Prawo kanoniczne według Kodeksu Jana Pawła II. Tom IV. Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne. Olsztyn 1990.
- strona internetowa http://www.katolik.pl
- Kodeks Prawa Kanonicznego.