czynniki rzeźbotwórcze w Ameryce Północnej- referat

Krople deszczu, spadające na grunt, przekazują swoją energię i powodują wybijanie drobnych ziaren. Gdy powierzchnia gruntu zbudowana jest ze skał mało zwięzłych, wśród których występują głazy i inne więk-sze okruchy skalne, może wtedy dochodzić do kształtowania specyficznej rzeźby terenu. Osady o zróżnicowa-nej wielkości, zawierające większe fragmenty skał, bombardowane są przez krople deszczu i rozmywane przez wodę. Woda wymywa drobne cząstki, z wyjątkiem tych obszarów, które są chronione przez większe okruchy skalne. Pod głazem zachowane zostają kolumny zbudowane z drobnych osadów. Tworzą się tzw. piramidy ziemne. Mogą one osiągać wysokość nawet 3 - 4 metrów, ale są to formy bardzo nietrwałe. Ziemny słup pod-pierający głaz staje się stopniowo za cienki, aby udźwigać kamienną czapę i przewraca się. Piramidy ziemne można spotkać na Płaskowyżu Renon w dolinie Adygi we Włoszech. Szczególnie obfite deszcze dostarczają na 1km2 powierzchni tysiące ton wody. Woda ta szybko tworzy liniowe spływy, żłobiąc przy tym teren. Pojawiają się różnych rozmiarów bruzdy i rozcięcia, bądź nawet doli-ny, kończące się w strefach utraty siły nośnej wody stożkami napływowymi. Na obszarach półsuchych, o ubo-giej roślinności występuje krajobraz badlandów. Są to obszary gęsto rozcięte siecią rozdołów i wąwozów, po-wstałe w wyniku znacznej siły erozyjnej wody deszczowej. Tego typu krajobraz można spotkać w Dakocie Południowej w USA. W wyniku gwałtownych deszczy na suchych i lessowych obszarach tworzą się wąwozy. W Afryce Północnej w wąwozach, położonych na obszarach suchych, płyną cienkie strugi wody. Często jednak jest tak, że dno wąwozu pozostaje suche. Kiedy w pobliskich górach spadnie deszcz, zwykle jest to gwałtowna ulewa, wówczas w korytach pojawia się ogromna ilość masy wodnej. Pogłębianie wąwozu - przerwane na czas suszy - zaczyna się na nowo. W wyniku kolejnego suchego okresu, doliny wody opadowej wysychają, zamieniając się w tzw. uedy. Na terenie Polski można spotkać wąwozy lessowe, występujące na Wyżynie Sandomierskiej i w okolicach Hrubieszowa. Less zaliczany jest do skał osadowych, drobnopiaszczystych, które powstały w klima-cie peryglacjalnym na przedpolu lodowca. Podczas gwałtownych opadów na ziemiach lessowych zachodzi su-fozja, czyli proces wypłukiwania minerałów od spodniej strony lessu przez wodę opadową. Ponieważ na lessach tworzą się jedne z najżyźniejszych gleb, a mianowicie czarnoziemy, i nie rosną tu żadne lasy - gdyż takie gleby wykorzystuje się raczej w rolnictwie - nie ma nic, co by mogło retencjonować wodę deszczową, więc spływa ona gwałtownie pod powierzchnię, rzeźbiąc wąwozy. Wpływ wody płynącej na rzeźbę terenu najlepiej zauważany jest w obrębie dolin rzecznych. Na ruch wody wpływa jej przelew i temperatura, spadek terenu, właściwości podłoża oraz ilość niesionego materiału. Erozja zaczyna się już na obszarze źródłowym rzeki. Spadek terenu jest tu największy, w związku z czym na-stępuje tu erozja wgłębna. Rzeka bardzo silnie żłobi skały, tworząc doliny w kształcie litery V. Istnieje jednak pewna głębokość, do której rzeki wcinają swe doliny - podstawa erozyjna. Głębokość ta zależy od ro-dzaju podłoża, zmian klimatu oraz wahań poziomu wody, bądź ruchów powierzchni terenu w zbiorniku wod-nym, do którego uchodzi rzeka. W najogólniejszym ujęciu, bazą erozji dla przeważającej liczby rzek na Ziemi jest poziom wszechoceanu. Formowanie i przekształcanie dolin rzecznych najczęściej przejawia się półkami teras. Wzdłuż niemal każdej doliny rzecznej ciągną się zespoły półek stanowiących kronikę życia rzeki. Wyróżnia się terasy pocho-dzenia erozyjnego, akumulacyjnego oraz mieszanego, tj. erozyjno - akumulacyjnego. Terasy erozyjne (rzeczne) to pozostałości dawnego dna, gdyż rzeka wcięła się głębiej w dno doliny. Natomiast terasy akumulacyjne po-wstają, gdy rzeka wcina się w swoją warstwę akumulacyjną. Formowanie teras wynika z tendencji rzek do krętego biegu i poszerzania dolin wskutek erozji bocznej. Stopień krętości rzeki ma różne uwarunkowania. W obszarach górskich, a także na innych terenach o podłożu zbudowanym ze skał litych – o zmienności kierun-ku spływu wód decyduje tektonika i zróżnicowana odporność skał na erozję. Różnice te powodują powstawanie progów, bystrzy i wodospadów. Przykładem mogą być Wodogrzmoty Mickiewicza w Tatrach Polskich, bądź wodospad Niagara, znajdujący się na amerykańsko-kanadyjskiej granicy w Ameryce Północnej. W środkowym biegu rzeki spadek maleje. Nad erozją wgłębną zaczyna przeważać transport drobniej-szego materiału skalnego. Zaczynają się powolne procesy akumulacyjne. Charakterystyczne dla tego biegu rze-ki meandry, rozwijają się przekształcając i przesuwając zgodnie z kierunkiem płynięcia wód rzecznych, for-mują dolinę przede wszystkim dzięki erozji bocznej. Meandrowanie jest tym intensywniejsze, im rzeka ma mniejszy spadek, prowadzi mniej wody i gdy niesie mniej materiału. W dolinie rzecznej dominuje wówczas erozja boczna, przy stosunkowo słabej erozji wgłębnej. Nieodłączną cechą meandrowania jest podcinanie brze-gów o dłuższym łuku oraz odkładanie materiału na brzegach o krótszym łuku. Proces ten prowadzi w rezultacie do przerwania tzw. szyi meandru, wyprostowania układu koryta, jego skrócenia i zwiększenia spadku. W miej-scu pętli meandrowej powstaje martwy odcinek koryta wypełniony wodą stojącą, tzw. starorzecze. System me-andrów i odciętych od nurtu rzeki jezior zakolowych jest charakterystyczną cechą równin zalewowych. Mean-drującą i tworzącą starorzecza rzeką jest np. Drawa w Wielkopolsce czy San na Podkarpaciu. Charakterystyczne dla środkowego biegu rzeki jest występowanie kanionów i przełomów rzecznych. Najpiękniejszym kanionem jest Wielki Kanion Kolorado w Arizonie w USA. Żadne inne miejsce na świecie nie obrazuje lepiej dziejów planety i historii życia. Kanion zaczął być rzeźbiony około 10mln lat temu, kiedy to pojedyncze strumienie połączyły się tworząc potężną rzekę Kolorado. Wypiętrzenie się płaskowyżu, rosnąca siła bystrego nurtu rzeki i inne czynniki erozyjne stopniowo ukształtowały Wielki Kanion. Występują tu liczne pieczary, utworzone przez rzekę, oraz wodospady, które nadal rzeźbią kanion. Przełom rzeczny to miejsce, gdzie rzeka wcina się w skałę tworząc dolinę o wąskim dnie i stro-mych, często wręcz urwistych brzegach. Przełomy tworzą się w miejscach, gdzie rzeka przedziera się przez pasmo górskie lub jakąś wzniosłość terenu. Ze względu na rodzaj podłoża, na jakim tworzy się przełom, wy-różniamy dwa rodzaje przełomów : antecedentny i epigenetyczny. Przełom antecedentny powstaje wówczas, gdy w poprzek biegu rzeki wypiętrza się powoli wzniesienie. To wypiętrzanie musi być na tyle powolne, aby rzeka mogła rozciąć je na dwie części. Przykładem takiego przełomu jest przełom Dunaju między Karpatami a Górami Wschodniosyberyjskimi, zwany Żelazną Bramą. Natomiast przełom epigenetyczny powstaje wtedy, gdy rzeka płynąca po płaskim terenie, zbudowanym z osadów mało odpornych na erozję, dotrze w wyniku ero-zji gruntu do skał twardych, a następnie wyrzeźbi w nich dolinę. Przykładem może być przełom Bobru poniżej Jeleniej Góry. Wyróżniamy także przełomy przelewowe, powstające wskutek rozcięcia wzniesienia stanowią-cego przeszkodę terenową i spiętrzającą wodę. Woda może się przelać na zewnątrz w najniższym miejscu przegrody, np. przełom Wisłoka. Przełomy mogą także powstać w wyniku erozji wstecznej rzeki. Rzeka o du-żym spadku może wcinać się szybciej i głębiej w grzbiet górski niż rzeka o mniejszej energii. W efekcie nastę-puje zjawisko kaptażu rzecznego, rzeka „silniejsza” przeciąga wody rzeki „słabszej”, tworząc przełom regre-syjny, taki jak przełom Lubrzanki w Górach Świętokrzyskich. Dolny bieg rzeki charakteryzuje się bardzo małym spadkiem i bardzo dużym przepływem wody. Rzeka coraz wolniej transportuje niesiony materiał, akumulując go na równinie zalewowej lub przy ujściu. Na rodzaj ujścia duży wpływ mają pływy morskie i głębokość zbiornika wodnego, do którego uchodzi rzeka. Wyróż-niamy dwa rodzaje ujścia: deltowe i estuaria. Ujście deltowe tworzy się, gdy dno zbiornika wodnego jest sto-sunkowo płytkie i nie występują w nim silne pływy. Rzeka płynie bardzo powoli, dzieląc się na szereg ramion i akumulując niesiony materiał w postaci stożka napływowego - delty. Największą deltę tworzy rzeka Amazon-ka w Brazylii - około 100tys km2. Ujście lejkowate (estuarium) tworzy się przy głębokim zbiorniku, gdzie wy-stępują duże amplitudy pływów, które niszczą i rozszerzają brzegi przy ujściu rzeki. Tworzy się charaktery-styczny lejek. Tego typu ujścia posiadają rzeki zachodniej Europy i wschodniego wybrzeża Ameryki Północ-nej, jak np. Gwadalkiwir na Półwyspie Iberyjskim czy Rzeka Św. Wawrzyńca lub Missisipi w Ameryce Pół-nocnej. Rzeki, płynąc przez dany teren, tworzą różnego rodzaju doliny rzeczne. Inaczej wygląda dolina w biegu gór-nym rzeki, a jeszcze inaczej w biegu środkowym i dolnym. Rzeki o dużej energii mas wodnych żłobią doliny o wąskim dnie i stromych skalistych zboczach. Takie doliny mniejszych rozmiarów nazywane są gardzielami, a większe - jarami. Są one kształtowane tylko przez potoki i rzeki. Natomiast najczęstszym rodzajem doliny, wy-stępującym w klimacie wilgotnym, jest dolina V-kształtna. Dno takiej doliny kształtowane jest przez rzekę, a zbocza przez wodę opadową i ruchy masowe. Dolina ta jest wąska, o niewyrównanym dnie, ze stromymi zbo-czami, nosząca nazwę doliny wciosowej i występująca głównie w górach i na wyżynach, w górnym biegu rzeki. W biegu środkowym i dolnym rzeka zaczyna akumulować osady. Wzdłuż koryta powstaje równina rzeczna, a dolina przyjmuje płaskodenny kształt o płaskich stokach i płaskim, wyrównanym dnie. Często pły-nącej wodzie w kształtowaniu dolin pomagał lądolód. Jęzory lodowców, wkraczając w dawne doliny rzeczne V-kształtne, w wyniku egzaracji nadały im kształt litery U. Lodowiec żłobił i zdzierał dno doliny, tworząc tzw. żłoby lodowcowe o wyrównanych i wygładzonych zboczach. Ze względu na siłę transportującą rzeki możemy wyróżnić następujące rodzaje koryt rzecznych: proste, meandrowe, roztokowe i anastomozujące. Korytem prostym nazywamy proste odcinki rzeczne z krętym prze-biegiem nurtu, co powoduje powstawanie przegłębień (plosa) i spłyceń (bystrza). Wzdłuż koryta występują łachy przybrzeżne. Charakterystyczną cechą koryt meandrowych są zakola (meandry). Takie koryta mają nie-wielki spadek, są wąskie i głębokie. Koryta roztokowe powstają na obszarze o dużej ilości luźnego materiału i przy braku roślinności. Przeciążenie rzeki roztokowej osadami prowadzi do powstawania licznych mielizn i wysp w korycie rzecznym. Koryta roztokowe są szerokie i płytkie, woda ma często zmienny przebieg. Ostatnim wymienionym rodzajem koryta jest koryto anastomozujące. Jest to sieć połączonych ze sobą krętych, wąskich i głębokich koryt o małych spadkach. czekam na naj!!!