Systemy totalitarne - nazizm

1.Faszyzm


Faszyzm to nazwa masowych ruchów politycznych. i ideologii o skrajnie nacjonalistycznym charakterze, zmierzających do zdobycia władzy i stworzenia totalitarnego państwa. Jako ruch i ideologia faszyzm ukształtował się we Włoszech; 1919 B. Mussolini zał. Fasci di Combattimento, związki kombatanckie, nawiązujące do tradycji staroż. Rzymu (łac. fasces ‘rózgi liktorskie’, unoszenie prawej ręki w geście pozdrowienia jako symbol ruchu), przekształcone 1921 w Il Partito Nazionale Fascista (Narodowa Partia Faszystowska), na czele której zdobył 1922 władzę i utworzył faszystowskie państwo. Z czasem nazwa faszyzm nabrała wymiaru międzynarodowego.
O zakres terminu i istotę faszyzmu toczą się od początku spory wśród uczonych i polityków, nacechowane emocjami i niewolne od politycznych implikacji. Przeważa opinia, że skrajną wersją faszyzmu był niemiecki nazizm, który dystansował się od faszyzmu włoskiego, choć w pierwszych latach sympatyzował z nim, a po 1935 wywierał nań znaczny wpływ. Ruchy i partie faszystowskie istniały w W. Brytanii (Czarne Koszule), Francji (Croix de Feu), Austrii, Finlandii, w niektórych krajach Ameryki Łac., a także w Polsce (ONR, Falanga); w latach II wojny świat. faszyzm był reżimem państw. w Chorwacji (ustasze), Słowacji, Rumunii (Żelazna Gwardia) i na Węgrzech (Strzałokrzyżowcy). Elementy pokrewne faszyzmowi wykazywał autorytarny ustrój Portugalii po 1932 i Hiszpanii po 1939.
Faszyzm powstał i rozwinął się jako protest przeciwko rezultatom I wojny świat. i był wyznaniem wiary ludzi pokonanych, rozczarowanych, spragnionych odwetu; wyrażał niezadowolenie szerokich kręgów społeczeństwa wywołane kryzysami ekonomicznymi i postępami komunizmu. Głosił, zwłaszcza we Włoszech i w Niemczech, przepełniony nienawiścią program negacji wersalskiego ładu politycznego w Europie; zwracał się przeciwko liberalizmowi i demokracji, pluralizmowi partyjnemu i parlamentaryzmowi, a także przeciwko kapitalizmowi i bolszewizmowi. Był wrogo nastawiony do indywidualizmu, humanitaryzmu i racjonalizmu. Żądając dla siebie „całego człowieka” i uznając się za system charyzmatyczny, tj. za światopogląd, którego zasady nie poddają się weryfikacji i w które należy wierzyć, faszyzm z nienawiścią traktował zarówno chrześcijaństwo, jak i komunizm (zresztą nawzajem). Prezentując się jako filozofia, której dane było „przezwyciężyć” cały dorobek europejskiej tradycji myślowej, faszyzm we Włoszech woluntarystycznie nawiązywał do poglądów N. Machiavellego, V. Parety, G. Sorela, czerpał z nacjonalistycznych tradycji XIX w., opierał się na ideologii imperializmu włoskiego stworzonej przez F. Crispiego, szukał powiązań z doktryną G.W.F. Hegla. W Niemczech chętnie powoływał się na teorie J.A. Gobineau i H.S. Chamberlaina, F. Nietzschego, R. Wagnera. W innych faszystowskich ruchach wzorem były najczęściej nacjonalistyczne i antydemokratyczne tradycje rodzime. Pozytywny program faszyzmu rozwinął Mussolini w La dottrina del fascismo (1932).
Ideologia faszyzmu nie stanowiła zwartego systemu światopoglądowego, lecz była eklektycznym połączeniem różnych elementów, m.in.darwinizmu społecznego, etnocentryzmu, elitaryzmu, rasizmu, antysemityzmu. Faszyzm jest ideologią skrajnie nacjonalistyczną. Jej podstawę stanowiła koncepcja „misji dziejowej” własnego narodu i jego wyższości nad innymi, oraz zasada wroga — sprawcy wszelkiego zła społecznego, którego upatrywał z reguły w liberałach, demokratach, komunistach i Żydach; antysemityzm najwcześniej zrodził się w niemieckim nazizmie (norymberskie ustawy, uchwalone 1935 przez III Rzeszę); potem do głosu doszły tendencje antysemickie, które uzewnętrzniły się również w faszyzmie włoskim. Ideologia wroga prowadziła do pochwały wojny, która miała wieńczyć hegemonialne ambicje faszyzmu. Program społeczny faszyzmu przejął wiele haseł socjalistycznych: zapowiadał likwidację kapitalizmu przez zniesienie podziałów klasowych i wprowadzenie (we Włoszech) korporacji; obiecywał zniesienie bezrobocia przez roboty publiczne., ośmiogodzinny dzień pracy, godziwe płace, tworzenie sportowo-rekreacyjnych organizacji. Dzięki rozwijaniu programu socjalnego faszyzm pozyskiwał masy zwolenników dla polityki państwa.



Faszyzm głosił kult państwa totalitarnego, tj. monopartyjnego i policyjnego, przenikającego nie tylko wszystkie sfery publ., ale i prywatnego życia jednostek, ingerującego arbitralnie w naukę, kulturę, będącego jedynym prawotwórcą; nad całokształtem życia publicznego i prywatnego panowała policja polityczna, system bezpieczeństwa był oparty na kilku rodzajach policji mundurowej i tajnej (np. wł. OVRA). Faszyzm zahamował rozwój kultury i dokonał niebywałego poniżenia prawa. Kult państwa łączył się z zasadą wodzostwa; wódz (wł. duce) był utożsamiany z państwem i narodem, był najwyższym przywódcą partyjnym, najwyższym dowódcą wojskowym i najwyższym sędzią; „miał zawsze rację”, „stał na straży prawa”; jego wola wyznaczała ramy obowiązujących norm moralnych, uruchamiała terror, wojnę i masowe zbrodnie, których ofiarą padały miliony ludzi. W okresie powojennym faszyzm, pokonany i skompromitowany w II wojnie świat., nie odrodził się w dawnych formach i rozmiarach. W wielu jednak krajach działały partie bezpośrednio nawiązujące do tradycji włoskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu. Należały do nich m.in. Narodowodemokratyczna Partia Niemiec (NPD), działająca w Niemczech w latach 60., Ruch Społ. we Włoszech, Amer. Partia Nazistowska w USA, aktywna dziś w Niemczech Partia Republikanów, Front Ludowy we Francji. Podobne partie działają w W. Brytanii, Belgii, RPA, w niektórych krajach Ameryki Łacińskiej. Ich programy określa się jako neofaszyzm . Partie te imitują styl działania i wodzowski charakter partii faszystowskich, ale nie są masowe: ich klientelę stanowi przede wszystkim młodzież, rozczarowana bezrobociem i stagnacją, ożywiana ksenofobią.



2.Nazizm

Nazizm (hitleryzm) to narodowy socjalizm , ruch polityczny (od 1919), ideologia, od przejęcia władzy przez A. Hitlera 1933 reżim państwowy w Niemczech (tzw. III Rzesza). O istotę nazizmu toczą się spory: jest on traktowany jako niemiecki wariant faszyzmu lub jako jeden z podmiotów totalitaryzmu w Europie. Nazizm pojawił się i rozwinął jako protest przeciw klęsce Niemiec w I wojnie świat., kładącej kres ekspansjonizmowi cesarstwa, przeciw systemowi wersalskiemu oraz kryzysowi pierwszych lat powojennych. Nazizm był ruchem politycznym kierowanym przez Hitlera i jego partię NSDAP, od początku zmierzającym do obalenia Republiki Weimarskiej i ustanowienia „wielkogermańskiej Rzeszy”, mającej „wieńczyć” dzieje Niemiec. Program ruchu, opracowany 1920 przez G. Federa, rozwinęli Hitler w Mein Kampf (1925) i A. Rosenberg w Der Mythos des 20. Jahrhunderts (1930).
Nazizm jako ideologia pokonanych, rozczarowanych i spragnionych odwetu był przepełnionym nienawiścią programem negacji powojennego ładu; zwracał się przeciw liberalizmowi, systemowi wielopartyjnemu i parlamentaryzmowi, demokracji, marksizmowi, komunizmowi i pacyfizmowi, które uznawał za inspirowane i wspierane przez Żydów; występował przeciwko chrześcijaństwu i Kościołom, próbując stworzyć własną „religię germańską”. Nazizm głosił skrajny antyindywidualizm, dążąc do zawładnięcia „całym człowiekiem”, wymagał nie tylko lojalności i posłuszeństwa, ale i czynnego wspierania ruchu, m.in. przez doskonalenie „narodowosocjalistycznego instynktu”. Nawiązując do idei romantyzmu i rasizmu głosił skrajny nacjonalizm, uważając naród za wspólnotę krwi, zdeterminowaną biologicznie i rasowo. Opierając się na darwinizmie społecznym uznawał siłę i walkę za podstawowe prawo społeczne. Nacjonalizm w nazizmie znajdował wyraz w ideologii wroga, którego należy bezwzględnie zwalczać; wrogiem był Żyd, komunista, liberał, socjaldemokrata. Wyrazem nacjonalizmu były teorie „krwi i ziemi”, braku „przestrzeni życiowej” i pochwała wojny. Nazizm demagogicznie łączył ideę nacjonalizmu z elementami socjalizmu, stojąc na stanowisku, że każdy naród ma prawo do własnej wersji socjalizmu. Nacjonalistyczne i socjalistyczne hasła przyciągnęły do nazizmu przeważającą część niemieckiego społeczeństwa, które w decydującym momencie udzieliło poparcia polityce Hitlera. Syntezą ideologii nazizmu była zasada charyzmatycznej władzy wodza, którego uosabiał Hitler. Zasada wodzostwa (inspirowana poglądami F. Nietzschego) znalazła instytucjonalny wyraz w dyktaturze Hitlera, będącego najwyższym podmiotem władzy w III Rzeszy. W 1933–45 nazizm był w Niemczech ideologią państw. oraz czynnikiem integrującym społeczeństwo wokół hitlerowskiej polityki. Umożliwił ugruntowanie się totalitarnej dyktatury, podniósł bezprawie i terror — nie tylko wobec przeciwników politycznych — do rangi jednego z głównych działań państwa, uzasadnił wywołanie przez Niemcy II wojny światowej, stworzył teoretyczną i pseudonaukową podstawę dla wszystkich dokonanych przez hitlerowskie Niemcy zbrodni. Klęska Niemiec w 1945r. położyła kres panowaniu nazizmu. Ukarano głównych zbrodniarzy oraz podjęto decyzję o denazyfikacji, która jednak nie była pełna i została przeprowadzona niekonsekwentnie. Okresowo odradzający się w Niemczech skrajnie nacjonalistyczny ruch, nawiązujący do nazizmu, zwany jest neonazizmem.


3.Faszyzm a nazizm.


Niemiecki i włoski ruch faszystowski miały podobne korzenie ideowe i społeczne. Oba wyrastały z ruchów kombatanckich, z rozczarowania wynikami I wojny światowej oraz były ideologicznymi mieszaninami nacjonalizmu, socjalizmu i syndykalizmu. Podobne były założenia korporacyjnego ustroju gospodarczego (korporacjonim), hierarchiczna struktura władzy państwowej z zasadą wodzostwa, eliminacja opozycji i parlamentaryzmu, reglamentacja kultury oraz rola propagandy w mobilizowaniu energii mas. Na czele niemieckiego ruchu faszystowskiego stanął Adolf Hitler, włoskim kierował Benito Mussolini. Różna w dużej mierze okazała praktyka obu systemów. O ile realizując wspomniane założenia faszyzm włoski poprzestał na buńczucznych zapowiedziach stworzenia imperium włoskiego, o tyle hitleryzm przystąpił do brutalnej realizacji tych zapowiedzi wywołując II wojnę światową. Również antysemityzm faszystowski był bardziej werbalny, podczas gdy Niemcy hitlerowskie wymordowały większość ludności żydowskiej w państwach, które znalazły się podczas II wojny światowej pod ich kontrolą (holocaust).


Bibliografia:
Encyklopedia Multimedialna PWN Historia