U progu nowożytnego świata. Przyczyny i skutki przemian politycznych, gospodarczych, kulturowych i religijnych w XVI w.

Wiek XVI to wiek przemian. Przyniósł on wiele nowych myśli i rozwiązań, a także problemów. Początki zmian to koniec XV w. Zmiany gospodarcze zapoczątkowały odkrycia geograficzne, które dość mocno zmieniły gospodarkę. Dzięki nim rozwinął się handel, a wraz z nim bankowość i system płatniczy. Europa Zachodnia przechodziła od feudalizmu
do kapitalizmu. Pomocą w tym procesie było powstanie systemu nakładczego i manufaktur. Moralny upadek Kościoła spowodował niezadowolenie i chęć zmian. Tak wybuchła reformacja, będąca zarzewiem konfliktów religijnych w Niemczech, Szwajcarii, Niderlandach czy Anglii. Konflikty zbrojne były konsekwencją walki o hegemonię na kontynencie czy
w rejonie morza Bałtyckiego. Nastąpił powrót do myśli starożytnej, kultury i filozofii.
Renesans narodził się we Włoszech. Zmiany gospodarcze, polityczne i społeczne przebiegały tam w sposób odmienny niż w pozostałych krajach Europy. Przede wszystkim szybciej postępował proces emancypacji miast. Mieszczanie bogacili się, dzięki czemu mogli zajmować się sprawami nauki, literatury i sztuki zarówno na uniwersytetach, ale także i amatorsko. Także tu narodził się humanizm, który jest głębokim zainteresowaniem się człowiekiem, jego życie doczesnym i indywidualnością. Nastąpił powrót do wzorów ze starożytności: kultury Grecji i Rzymu, mniej hebrajskiej. Humanistyczne idee wywarły ogromny wpływ na rozwój myśli humanistycznej w europie szczególnie w Niemczech,
co będzie miało duże znaczenie w późniejszym okresie.
Kupczenie odpustami czy stanowiskami, nadawanie godności kościelnych i wysokich stanowisk członkom rodzin, łamanie celibatu było powszechne i doskonale widoczne przez wszystkich w XVI w. Pierwszym człowiekiem, który otwarcie krytykował zepsucie kleru był Czech – Jan Hus. To on rozpoczął w 1417 r. starania o wprowadzenie komunii pod dwoma postaciami, liturgii w języku narodowym czy sekularyzacji Kościoła. Jego wystąpienia spowodowały ostra reakcję Kościoła w postaci krucjat przeciwko husytom. Kolejną osobą, która odważyła się krytykować Kościół był Marcin Luter, który w 1517 r. w Wittenberdze na drzwiach jednego z kościołów wywiesił 95 tez. Lutra poparły wszystkie stany, choć każda rozumiała jego tezy inaczej. Książęta chcieli zagarnąć dobra kościelne,
aby podnieść swoje znaczenie w państwie. Mieszczanie również popierali reformację, gdyż pragnęli uwolnić się od płacenia Kościołowi wielkich danin. Najwięcej nadziei mieli jednak chłopi, którzy występowali przeciwko uciskowi ze strony posiadaczy ziemskich zarówno duchownych, jak i świeckich. Reformacja stała się przyczyną wojen religijno – społecznych w Niemczech rozpoczętych powstaniem chłopskim w 1524. Walki zakończono pokojem w Augsburgu w 1555r. Na mocy pokoju protestanci uzyskali wolność wyznania. Zaczęła działać zasada cuius regio eius religio (czyj kraj, tego religia), co wykluczało wolność religijną w państwie. W przypadku, gdy biskup zmieniał wiarę jego dobra nie przechodziły w ręce protestantów. Była to próba obrony pozycji ekonomicznej Kościoła w wypadku straty pozycji ideologicznej. Jednak pokój nie rozwiązał problemów, lecz tylko na chwilę uspokoił nastroje anty-protestanckie i anty-katolickie w kraju. Pozytywnym skutkiem reformacji był rozwój języka niemieckiego. Luter przełożył Biblię na język niemiecki (całość wydana w 1534). Kolejnym miejscem, gdzie poglądy reformacji padły na podatny grunt była Szwajcaria. Ulirich Zwingli był tym, który w Zurychu w 1522r. ogłosił 67 tez nowego wyznania. Był on zwolennikiem łączenia antyku z chrześcijaństwem. Za potrzebne do rozwoju i zbawienia uważał nabożeństwo polegające na czytaniu Biblii jako jedynego źródła wiary i udzielanie komunii pod dwoma postaciami. Pod jego wpływem Rada Miejska skacowała celibat, wprowadziła język narodowy i zabroniła odprawiania mszy. Reformację poparły Kantony miejskie, w przeciwieństwie do leśnych, które zostały przy katolicyzmie. Powstawanie co raz większych rozdźwięków między Kantonami spowodowało wybuch wojny domowej. Trwała ona do 1531r., kiedy to podpisano pokój gwarantujący równouprawnienie religii katolickiej i protestantyzmu. Po śmierci Zwingliego w Szwajcarii pojawił się wybitny reformator – Jan Kalwin. W Genewie założył gminę ewangelicką. Jego poglądy były bardzo podobne do poglądów Lutra czy innych reformatorów. Jednak pojawił się u niego nowy element. Była to teoria o predestynacji czyli o ograniczeniu przez Boga ludzkiej woli. Według tej teorii ludzie grzeszą, ponieważ Bóg przeznaczył ich na potępienie. Z góry jest także określone czy człowiek będzie zbawiony czy nie. Kalwin jednak nie wyciągał z tej teorii praktycznych wniosków. Wręcz przeciwnie. Wyznawcom nakazywał pracę zgodna z powołaniem i wykonywaną najlepiej jak się potrafi. Wbrew poglądom humanistów głosił zasadę specjalizacji. Reformacja we Francji miała trochę inny przebieg. Filozofia Kalina trafiła tam na podatny grunt. Pod koniec panowania Franciszek I zaostrzył swoją politykę wobec heretyków. Ukoronowaniem anty-protestanckiej polityki Henryka II było wydanie edyktu w 1551 r., który zawierał 46 artykułów zawierających drakońskie prawo zwalczania herezji. Natomiast Katarzyna de Medici regentka Karola IX prowadziła politykę ugodową. W 1562 r. podpisała edykt o tolerancji wobec hugenotów (francuscy kalwini). Od tej pory mieli swobodę kultu publicznego za murami miast i w domach. Od 1562 do 1594 r. trwała wojna domowa między katolikami i hugenotami. Gwarancją pacyfikacji miał być ślub Małgorzaty Valois – córki Katarzyny i Henryka de Bourbon, królem Nawarry w 1572 r. Noc św. Bartłomieja wstrząsnęła całą Europą. W nocy z 23 na 24 sierpnia katolicy paryscy wymordowali hugenotów przybyłych na ślub z całej Francji. Od tamtego wydarzenia walki wybuchły ze zdwojoną siłą. Specyficzny był przebieg reformacji w Anglii. Przyczyny były w gruncie rzeczy takie same jak w innych krajach Europy: przemiany gospodarczo - społeczne, które doprowadziły do konfliktu i buntu przeciwko stałemu porządkowi, którego wyznacznikiem był Kościół, oraz prądy religijno - umysłowe. Gospodarka i rodzący się kapitalizm opierał się na hodowli owiec (sukiennictwo) i przemyśle węglowym. Cechą charakterystyczną było powiązanie obu tych gałęzi przemysłu z posiadaniem ziemi. Powiększanie pastwisk wiązało się z rugowaniem rolników z ziemi. Ludzie, którzy całe życie pracowali n polu i niczego innego nie potrafili robić, dołączali do grona żebraków i włóczęgów oraz rozbójników. Do tego doszedł rozwój myśli humanistycznej (Thomas Moore, Erazm z Rotterdamu, i John Colet). Na początku ze względu na sytuację polityczną Henryk VIII sprzeciwiał się reformacji, ponieważ chciał zachować przyjazne stosunki z papiestwem. Jednak mimo przeciwdziałania króla, myśl reformacyjna szerzyła się bardzo szybko. Henryk obawiając się potęgi Karola V postanowił przyłączyć się do obozu jego wrogów. Doszedł także problem dziedziczenia. Żona Henryka urodziła mu tylko dziewczynkę i nie było szansy na męskiego potomka. Na tronie angielskim jeszcze nie zdarzyło się, żeby kobieta zasiadała na tronie. Była to niekorzystna sytuacja dla panujących Tudorów. Henryk postanowił unieważnić swoje małżeństwo, jednak papież Klemens VII zależny od Karola V nie wyraził na to zgody. Wtedy to Henryk przeprowadził rozwód. Poparło go nie tylko społeczeństwo, ale także parlament. W 1534r. parlament ogłosił akt supremacji: oderwania od Kościoła i stworzenie Kościoła narodowego. Akt ten nie zmieniał nic w dziedzinie dogmatyczno - religijnej. Wystąpiono natomiast przeciwko organizacji kościelnej i jej podstawom ekonomicznym. Dalszy rozwój reformacji cechował terror ze strony króla. Jednak to nie był koniec problemów z wyznaniem w Anglii. Po Edwardzie VI (syn Henryka VIII) władzę w kraju przejęła Maria Tudor zwana dzięki swej krwawej polityce wobec protestantów Krwawą Mary. Jednak jej starania o powrót katolicyzmu były bezowocne. Jednak papiestwo wbrew pozorom nie zamierzało poddać się bez walki. Paweł II był papież na tyle niezależnym, że mógł podjąć kroki przeciwko reformacji. Pierwszym z nich było powołanie Najwyższego Trybunału Inkwizycyjnego tzw. Sacrum Officium w 1542 r. Bezwzględna działalność Inkwizycji zahamowała rozwój reformacji we Włoszech. Paweł III zatwierdził też nowy zakon – Towarzystwo Jezusowe w 1540 r. Kolejnym ważnym wydarzeniem było zwołanie Soboru w Trydencie. Uchwały soboru sprzeciwiały się stanowczo ruchom reformacyjnym w Europie, wprowadzały reformy Kościoła mające ograniczyć nadużycia i wzmocnienie organizacji. Uznano też nieomylność papieża w sprawach wiary, wprowadzono komisję zajmującą się Indeksem Ksiąg Zakazanych oraz ogłoszono trydenckie wyznanie wiary. Sobór trydencki wzmógł kontrreformację i spowodował wojny religijne w całej Europie. Nastąpił całkowity rozłam zachodniego chrześcijaństwa.
W gospodarce w XVI w. nastąpiło przejście od feudalizmu do kapitalizmu. Ważnym czynnikiem mającym wpływ na gospodarkę był społeczny podział pracy. I choć system nakładczy istniał już wcześniej, to jednak dopiero w XVI w. rozpowszechnił się na tyle, by było można mówić o nim jako o zjawisku powszechnym. System dał początek produkcji o typie kapitalistycznym. Już na samym początku występowały tarcia między pracownikami, a pracodawcami (bogatymi kupcami, którzy dostarczali materiał do pracy i czerpali z systemu zyski). Dalszy podział społeczny pracy doprowadził do powstania manufaktur. Zakłady produkcyjne skupiały ludzi, wobec których stosowano przymus pracy. W związku z odkryciami geograficznymi na rynku pojawiły się nowe, egzotyczne towary. To spowodowało rozwój gospodarki towarowo- pieniężnej. Obok średniowiecznych gildii kupieckich zaczęły się pojawiać towarzystwa handlowe, tzw. Kompanie zajmujące się monopolizacją handlu z dalekimi krajami. Należały do nich m.in. Kampania Afrykańska czy Lewantyńska. Rozwinęły się banki, które choć znane już w średniowieczu teraz nabrały nowego znaczenia. Zaczęły pojawiać się giełdy, najpierw wekslowe, później towarowe. Oprócz kampanii kupieckich rozkwit przeżywały domy kupiecko – bankierskie. Przedsiębiorstwa te przechodziły z pokolenia na pokolenie pozostając w tej samej rodzinie. Konsekwencją rozwijającej się stale gospodarki towarowo – pieniężnej był wzrost zapotrzebowania na metale szlachetne jako środek płatniczy. Po hiszpańskich podbojach Meksyku i Peru zwiększyła się gwałtownie ilość metali szlachetnych w Europie. Równolegle ze wzrostem ilości metali rosły ceny nie tylko w Hiszpanii, ale i w całej Europie. Przy czym trzeba zauważyć, że nie wszystko drożało równomiernie. To zjawisko nazywamy rewolucją cen. Trzeba jednak zauważyć, że tak było tylko za zachodzie Europy, choć elementy rozwoju możemy znaleźć także w Rosji. Wschód to nadal feudalizm i jego pogłębianie.
Wojny włoskie (1492-1521) spowodowane były chęcią dominacji w Europie i zawładnięcia miastami włoskimi: Neapolem, Mediolanem, a później także Wenecją. Była to rozgrywka między Hiszpanią i Francją, w którą włączyli się także Habsburgowie i papiestwo oraz Anglia (Liga w Cambrai – 1508, Święta Liga – 1511. Od 1559 r. trwała wojna hiszpańsko-francuska. W wyniku tej wojny Francja zrzekła się na rzecz Hiszpanii Burgundii, posiadłości włoskich oraz uznaje prymat Karola V (władca Habsburski, cesarz Rzeszy) w Europie. Także na północy Europy nie obyło się bez walki o hegemonię, tym razem na morzu Bałtyckim. W konflikcie bierze udział Polska, Szwecja, Rosja i Dania oraz Hanza. W wyniku walk o Inflanty wybucha I wojna północna. W 1570 r. zostaje zawarty pokój w Szczecinie, ale tylko między Szwecją i Danią. Pokój jednak nie wnosi nic nowego. W wyniku wojny Hanza wypada z handlu na morzu Bałtyckim.
Natomiast Niderlandy stały się przedmiotem rozgrywek zarówno religijnych, jak
i politycznych. Sytuacja była tam specyficzna. Północ kraju – bogata i lepiej rozwinięta była protestancka, a południe było katolickie i opierało swoja gospodarkę na rolnictwie. Karol V chciał w Niderlandach wprowadzić katolicyzm. Namiestnikiem kraju ustanawia Małgorzatę – księżniczkę Parmy, która prowadzi ugodową politykę wobec protestantów. Jednak, gdy w 1564 r. wybucha powstanie protestanckie krwawo stłumione przez księcia Albę –nowego namiestnika. Książę Alba sprawuje krwawe rządy. Powołuje Radę Zaburzeń zajmująca się sądzeniem ludności. Książę Wilhelm Orański odsunięty od władzy za rządów Małgorzaty musi udać się na emigrację. W 1572 r. Wilhelm uderza na Niderlandy. Sukcesy mieszały się z porażkami, pomimo pomocy ze strony francuskich hugenotów. W Dortrechcie podpisana została unia protestancka, na mocy której namiestnikiem zostaje obrany Wilhelm Orański. Po krótkim czasie rozprężenia zmienia się namiestnik z ramienia Karola V, który pacyfikuje protestantów. Wilhelm doprowadza do tego, że katolicy i protestanci łączą się i zostają podpisane dwie unie: w Arras – katolicy w zamian za przywileje chcą poprzeć Filipa II (króla Hiszpanii) i w Utrechcie – unia protestancka, postanawiają walczyć z Hiszpanią, ustanawiają tolerancję wobec katolików, lecz nie wobec kalwinów. Ustalona stały podział Niderlandów
na część katolicką i protestancką.
Tak kończy się XVI w. Sytuacja jest w miarę ustabilizowana. Reformacja doprowadziła do trwałego podziału Kościoła. Po ruchu reformacyjnym czas na ruch ze strony Kościoła. Rozpoczęła się kontrreformacja, która pochłonęła wiele ofiar. W Europie zapanowała moda na palenie czarownic i prześladowanie tych, którzy parali się czarna magią. Sąsiad występował przeciwko sąsiadowi. Nawet jeśli ten nie wiedział nawet o co go oskarżają. Przykład pokoju Augsburskiego dał podstawy do myślenia, że protestanci mogą coś osiągnąć. Zmieniła się tez mapa wpływów w Europie. Prawie cały kontynent należał do Habsburgów, którzy wykorzystywali jak mogli swoją pozycje posuwając się do uzależniania od siebie kolejnych papieży. W Niderlandach zapanował względny spokój. Dzięki uniom sytuacja się wyklarowała. Natomiast walka o Morze Bałtyckie choć zakończona będzie odbijała się w przyszłości szerokim echem na stosunkach polsko- rosyjskich. Pod względem rozwoju gospodarczego, Europa Zachodnia zostawiła z tyłu rolniczy Wschód dla początków kapitalizmu i rozwoju miast. Kultura oparta na wzorach starożytnych przechodziła rozkwit, który na zawsze odcisnął piętno na artystach, a myśl humanistyczna wyznaczyła nowy sposób myślenia.


Źródła:
- Zbigniew Wójcik – Wiek XVI-XVII