Pomorze – kraina historyczna na terenie Polski i Niemiec, u ujścia Reknicy, Odry i Wisły do Morza Bałtyckiego.Trwający prawie dwa wieki okres tzw. rozbicia dzielnicowego, przedstawiany niejednokrotnie w ciemnych barwach, w rzeczywistości charakteryzował się dalszym, znacznym przyśpieszeniem przemian i to nie tylko w zakresie gospodarki, społeczeństwa i kultury, lecz również w sferze życia politycznego , bowiem rozczłonkowanie władzy państwowej szła w parze ze wzrostem udziału społeczeństwa w rządzeniu i administrowaniu państwem. Rozbicie dzielnicowe było nieuchronną konsekwencją wzrostu znaczenia możnych, przede wszystkim zaś najwyższej ic warstwy, tzw. bezpośredniej rodziny książęcej. Coraz większa grupa osób dążyła do władzy i znaczenia chcąc swój rosnący wraz ze wzrostem gospodarczym potencjał majątkowy powiązać z odpowiedni prestiżem społecznym i politycznym. dotyczyło to również kościoła. Oznaczało to pogłębienie się stosunków feudalnych, dla których w sferze politycznej charakterystyczna jest właśnie decentralizacja władzy. System feudalny ogarniał wszakże również inne sfery życia. Przede wszystkim wzmocniła się własność feudalna. Była ona odrębnym typem własności tak w porównaniu z rozpowszechnioną poprzednio na terenach Europy zachodniej własnością typu rzymskiego , jak i stosunkami własnościowymi , jakie ukształtowały się na ziemiach słowiańskich, dla których charakterystyczna była z jednej strony dominująca własność państwa, a z drugiej własność indywidualna rolników powstała w wyniku rozkładu wspólnot, nad którą państwo spowodowało swojego rodzaju zwierzchność. Wywoływane przez potrzeby życia szukanie opieki potężniejszych nowe formy własności zwane od słowa feudum oznaczającego prawo na rzeczy cudzej feudalnymi charakteryzowały się na zachodzie Europy podziałem prywatnego i niepodzielnego stosunku własnościowego na własność zwierzchnią i na własność podległą. Ta ostatnia obciążona była różnego usługami i świadczeniami w zależności od tego, na jakim szczeblu drabiny feudalnej był wytworzony dany właściciel podległy od służby, militarnej członków warstwy rycerskiej do tzw. renty feudalnej świadczonej przez chłopów. W krajach słowiańskich , w tym także na ziemiach polskich, proces kształtowania się własności feudalnej polegał na prywatyzacji własności kosztem zmniejszenia zwierzchności państwa uważającego się za właściciela wszystkich ziem, co w praktyce oznaczało z jednej strony uformowanie się indywidualnej i pełnej własności szlacheckiej w postaci mniejszych czy większych dóbr ziemskich,a z drugiej wyłącznie w jej ramy indywidualnej własności drobnych rolników, którzy stawali się poddanymi. Własność szlachecka nie była obciążona żadnymi świadczeniami czy posługami na rzecz państwa bądź feudałów wypływającymi z hierarchii feudalnej, szlachta polska bowiem wykształciła się jako klasa ludzi formalnie równych. Jedynie uzależnieni chłopi , stojący na dole drabiny feudalnej, która w Polsce miała formalnie tylko dwa szczeble , obowiązani byli w zamian za dzierżenie ziemi do wspomnianej renty feudalnej na rzecz właścicieli szlacheckich. Tylko zatem ich własność była ograniczona, przybierając niekiedy postać zwykłego , nie gwarantującego im żadnych praw użytkownika. W sumie więc procesy zachodzące na wielu terenach słowiańskich, w tym także w Polsce, były w pewnym sensie odwrotne aniżeli te, które miały miejsce w Europie zachodniej, lecz jeżeli chodzi o wykształcenie się klasy właścicieli szlacheckich i klasy zależnych drobnych rolników świadczących rentę feudalną, spotkały się tu i tam w podobnym punkcie. W Europie zachodniej własność feudalna wykształciła się na bazie rozkładu niepodzielnej własności typu rzymskiego, na ziemiach polskich ewolucja dotyczyła własności państwowej oraz indywidualnych własności drobnych rolników, obu form powstałych w efekcie rozkładu wspólnoty władania ziemia społeczeństwa przedpaństwowego i przedklasowego. Rozkład własności państwowej postępował w miarę wyodrębniania się z niej drogą nadań własności możnych, i rycerstwa. W parze z tym szło tworzenie się domeny państwowej,czyli ściśle określonych feudalnych dóbr panującego, a zatem dóbr państwa, gdyż te dwa pojęcia rozdzielano dopiero znacznie później. Etapem pośrednim rozkładu własności państwowej i tworzenia się własności feudalnej, charakterystycznym dla omawianego w tym rozdziale okresu rozbicia dzielnicowego,było ukształtowanie się prawa własności w stosunku do wszelkich ziem nie będących własnością możnych, kościoła czy drobnych wolnych rolników oraz nie wchodzących w skład wykształcającej się domeny państwowej. Słuszny wydaje się pogląd, że była to sprecyzowana w świadomości prawnej społeczeństwa owego dawniejszego powszechnego regule ziemi przypisywanego panującemu. Rozkład archaicznej własności patrymonialnej i rozwój wielkiej własności feudalnej dającej możnym i rycerstwu środki do życia godne ich stanu szedł a parze ze stopniowym traceniem na znaczeniu silnego przedtem państwowego sektora gospodarki oraz związanego z nim systemu fiskalnego, zorganizowanego dla zaspokojenia potrzeb państwa i powstających w jego służbie możnych i rycerzy w warunkach panującej gospodarki naturalnej. Stopniowy rozwój stosunków rynkowych towarzyszący wzrostowi gospodarczemu dawał nowe ramy pojawiającym się strukturom, a zarazem je dynamizował. Przyniósł on wspomniany rozkład dawnego systemu fiskalnego opartego na daninach w produktach i posługach na rzecz wzrastającej roli opłat pieniężnych, a równocześnie stworzył nowe warunki do ułożenia stosunków między feudalnymi właścicielami ziemi a chłopami, którzy mieli już coraz mniej możliwości swobodnej oraz indywidualnej działalności poza ramami systemu feudalnego. Sprzyjał zarazem rozwojowi miast niezbędnych dla nowych form życia społecznego, dynamizującego się rynku wewnętrznego i handlowych powiązań zagranicznych. W ewolucji ustroju skarbowego nie korzystano z przykładów obcych, jednakże dla organizacji wsi oraz organizacji życia miejskiego odwoływano się do wzorów wykształcających się na Zachodzie Europy, najwcześniej na północnych Włoszech. W krajach nadreńskich było to tym łatwiejsze, że aktywne zainteresowanie polskich właścicieli feudalnych dla wzrostu liczby przynoszących im dochody gospodarstw chłopskich, a także dla rozwoju miast sprzyjało napływowi na ziemie polskie osadników szukających nowych ziem dla uprawy, jak i warunków do działalności handlowej i rzemieślniczej w miastach. Była to przeważnie ludność niemiecka, dlatego też przynoszone przez nią nowe formy organizacyjne na wsi i w mieście określane były mianem prawa niemieckiego. Dla uzupełnienie można dodać , że w Hiszpanii owo nowe zjawisko osadnicze i prawne znane było pod nazwą kolonizacji na prawie francuskim. Wiążąca się z zapotrzebowaniem miejscowym i nowym osadnictwem reforma przyspieszyła wzrost gospodarczy , rozwój życia społecznego i kultury , przede wszystkim zaś poprawiły się warunki życia i gospodarowania chłopów oraz kształtowania się stanu mieszczańskiego. Ze względu na porównawczo niższy w Polsce i innych ziemiach na wschód od Laby aniżeli na zachodzie Europy stopień rozwoju miast i gospodarki towarowej nie nastąpił w ciągu średniowiecza zanik poddaństwa chłopów,co stało się w krajach na zachód od Łaby jakkolwiek w nowych warunkach przybrało ono formy łagodne. Na zachodzie Europy feudalizm pozbył się instytucji poddaństwa, ułatwiając przechodzenie wolnych odtąd chłopów do miast, które stały się czynnikiem jego późniejszego rozkładu, podczas gdy w Polsce i na wielu innych terenach panom feudalnym nie mającym konkurencji miast łatwiej było tę instytucję utrzymać. Zarysowała się więc dość istotna różnica między feudalizmem zachodnio i wschodnioeuropejskim. Tu i tam wszakże jego istotą było istnienie drobnej gospodarki chłopskiej obowiązanej do świadczeń na rzecz własności ziemskich. W czasie gdy w rozbitym na rosnącą liczbę księstw, a potem jednoczonym państwie dokonywały się wspomniane doniosłe procesy gospodarcze i społeczne upodabniające do pewnego stopnia ziemie polskie do innych terenów Europy łacińskiej, na kształtowanie się jego granic, a także pozycji międzynarodowej i bezpieczeństwa, wpływ wywierały różne na ogół niepomyślne dla Polski zmiany zachodzące poza jej granicami, w szczególności zaś ekspansja polityczna Niemiec w kierunku wschodnim. Trzeba ją odróżnić dodajemy od wspomnianych poprzednio gospodarczych migracji ludności niemieckiej, hodowano obu zjawiskom przede wszystkim treści etniczno-polityczne. W tym czasie cesarstwo niemieckie zajęte było dalej trwającą lecz nieudaną w efekcie dla obu partnerów rywalizacją z papiestwem o pierwszeństwo w świecie chrześcijańskim oraz weszło w trwający odtąd przez wiele stuleci stan rozbicia politycznego na rosnącą liczbę samodzielnych księstw, miast czy biskupstw, natomiast znana nam, już Marchia Północna, od opanowanej w 1175r. słowiańskiej Brenny nazwana Brandenburską, w dalszym ciągu dążyła do rozszerzenia swych nabytków na wschodzie. Na rzecz Brandenburgii osłabiona rozbiciem dzielnicowym Polska utraciła do 1231r. Pomorze Zachodnie, mimo iż starali się o utrzymanie na nim swych wpływów Mieszko i Władysław Laskonogi. Pomorze Zachodnie było przedmiotem zainteresowań również Danii, która uzależniła je przejściowo. Późniejsze walki książąt zachodniopomorskich o uniezależnienie się od Brandenburgii i nie przyniosła rezultatów. Równie niepokojąco przedstawiły się sprawy granicy północnej, naruszanej przez Bałtyjskich Prusów i Jaćwingów mających siedziby na terenach Pojezierza Mazurskiego i północnej Białostoczyzny, a posuwających się ku dolnej Wiśle i sporadycznie ku zamieszkałemu przez ludność słowiańską Pomorze i sporadycznie ku zamieszkałemu przez ludność słowiańską Pomorzu gdańskiemu. liczne próby chrystianizacji podejmowane przez książąt, takich jk Konrad Mazowiecki , Władysław Odonic czy Leszek Biały, połączone z chęcią pozyskania tego terytorium nie przyniosły rezultatów. Utworzono nawet z pomocą opata klasztoru cystersów w Łeknie Chrystiana i biskupa płockiego zakon rycerski w Dobrzyniu mający wspomagać zbrojnie te plany. W ciągu półwiecza, a więc jeszcze długo przed końcem XIII w. Krzyżacy opanowali ziemie Prusów i Jaćwingów, po czym zaczęli kierować swój wzrok z jednej strony na litewską Żmudź, a z drugiej na pomorze Gdańskie. To ostatnie opanowali podstępem. Najpierw uzyskali przy pomocy papieża zapis na swoją rzecz ziemi gniewskiej, a następnie wezwali na pomoc przeciw atakowi Brandenburczyków na Gdańsk opanowali dla siebie to miasto i Pomorze Gdańskie. W rok później stolica zakony została przeniesiona z Wenecji do Malborka. Opanowanie Pomorza oznaczało wejście w bezpośredni konflikt z jednoczoną wówczas prze Władysława Łokietka Polską. Władysław łokietek usiłował najpierw odzyskać Pomorze drogą dyplomatyczną przy pomocy papieskiej , która nie okazała się jednak na tyle skuteczne, by skłócić krzyżaków do zwrotu zagarniętego terytorium. Z Rusią książęta polscy utrzymywały ścisłe kontakty. Często były związki małżeńskie między rodzinami książęcymi obu narodów i młodzi książęta ruscy przebywali na dworach polskich. Najbardziej aktywnie sprawami ruskimi interesowali się książęta władający Krakowem, a więc Kazimierz II Sprawiedliwy, syn pogrobowy Bolesława Krzywoustego, a potem syn Kazimierza, Leszek Biały. W efekcie okres rozbicia dzielnicowego w Polsce, z punktu widzenia jej granic co było związane w dużym stopniu z sytuacją w państwach , kończył się bilansem negatywnym. najbardziej niepokojąca była sytuacja na zachodzie i północy, tzw. ekspansja Brandenburgii z zakonu Krzyżackiego. Z chwilą gdy umarł Władysław Łokietek w obrębie państwa polskiego było zaledwie 100 tys km2 , czyli około 60% mniej aniżeli dwa wieki wcześniej , kiedy to polska liczyła około 7000tys. osób, podczas gdy na terenach które odpadły od państwa polskiego (Pomorze, Ziemia Lubelska, Śląsk) pozostało przynajmniej 1mln. osób, w większości narodowej polskiej. w porównaniu z czasmi Bolesława Chrobrego gęstość zaludnienia podniosła się okołp 4,2 na około 8,6 osób na 1km2.
