Scharakteryzuj źródła władzy polskich królów w epoce nowożytnej

„Scharakteryzuj źródła władzy polskich królów w epoce nowożytnej”

Początki polskiej monarchii sięgają IX, X wieku kiedy to na fundamentach części słowiańskich plemion uformowało się państwo biorące nazwę od plemienia Polan. Pierwszym polskim władcą, który uzyskał tytuł króla był Bolesław Śmiały w 1025 roku. Początkowo polska monarchia miała charakter patrymonialny czyli państwo było własnością panującego, a władza była dziedziczna. Jednakże w wyniku rozdrobnienia feudalnego, skrajnej decentralizacji władzy i innych czynników, XIV-wieczni monarchowie byli zmuzeni do poważnych ustępstw na rzecz stanu szlacheckiego. Wytworzyło to w następnych wiekach specyficzny system wyborczy, ponieważ monarcha był wybierany przez szlachtę. Ta metoda obierania króla przypada na okres nowożytny ( od wieku XVI do końca XVIII ).
Do roku 1572 na tronie polskim zasiadali monarchowie z dynastii Jagiellonów. Władza monarsza przechodziła z ojca na syna na zasadach elekcji w ramach dynastii czyli następcy tronu przyjmując na siebie pewne zobowiązania zyskiwali aprobatę szlachty. Monarchą, który wprowadził królestwo polskie w XVI wiek był Zygmunt I Stary. Popierał on ideę wzmocnienia władzy królewskiej, ponieważ uważał, że monarcha reprezentuje suwerenną władzę w państwie. Zraził tym do siebie szlachtę, która nigdy już nie chciała wzmacniać władzy monarchy. Dodatkowo działania powiększające sferę wpływów króla były impulsem do powstania szlacheckiego ruchu egzekucyjnego.
Coraz większa liczebność stanu szlacheckiego, zmarginalizowanie innych grup społecznych i uzyskanie znaczącej siły w kraju dzięki rewolucji cen w Europie i znaczącego wzrostu cen żywności, doprowadziło do uformowania się na przełomie XV i XVI wieku demokracji szlacheckiej jako swoistej formy monarchii stanowej. Miało to swoje konsekwencje po śmierci Zygmunta Augusta, ostatniego z Jagiellonów. Stan szlachecki był wtedy na tyle silny by przyjąć nową koncepcję wyboru króla zwaną wolną elekcją ( elekcja viritim ). Podług tej koncepcji prawo wyboru zyskiwał każdy szlachcic znajdujący się na polu elekcyjnym. Wybrany przez ogół szlachty król był zobowiązany do respektowania artykułów henrykowskich, które były niezmienialnymi prawami fundamentalnymi państwa. Musiał również poczynić osobiste zobowiązania wobec szlachty zwane pacta conventa. Nowa forma wyboru monarchy osłabiała jego pozycję na rzecz szlachty ( a zwłaszcza magnaterii ) i umożliwiała ingerencję innych państw w proces wyboru króla. Z drugiej strony była to próba uniemożliwienia wprowadzenia w przyszłości przez panującego króla rządów absolutystycznych na wzór większości monarchii europejskich.
Na tle innych państw Europy, Polska przedstawiała się jako pewien ustrojowy odmieniec. W czasie, gdy w pozostałych państwach widoczna była coraz większa centralizacja władzy, w Polsce działo się odwrotnie. W momencie, gdy kraj nad Wisłą był silny ekonomicznie i militarnie ( np. za rządów Stefana Batorego ) decentralizacja nie była szkodliwa. Z czasem jednakże grupy magnackie stawały się coraz potężniejsze, a rozproszenie władzy zaczynało być zagrożeniem – jako symboliczny przykład olbrzymiego problemu można podać pierwsze zerwanie przy użyciu liberum veto obrad sejmu w 1652 roku. Ukazało to, co złego niesie udostępnianie znaczącej władzy szerokim grupom szlacheckim. Dodatkowo władzę i autorytet monarchy nadwątliły czynniki zewnętrzne tj. potop szwedzki z lat 1655-60, który poważnie nadszarpuje potęge kraju czy wojna północna ( 1700-21 ) która straszliwie pustoszy tereny królestwa polskiego.
Warto zwrócić uwagę na próby poszerzenia władzy monarszej przez pochodzącego z dynastii Wazów Jana Kazimierza, który chciał zmienić elekcję powszechną ( viritim ) na elekcję za życia króla ( vivente rege ). Niestety próby te zostały uniemożliwione przez magnaterię ( rokosz Lubomirskiego ). Natomiast wyniesiony na tron w 1674 roku Jan III Sobieski chciał zlikwidowania wolnej elekcji na rzecz dziedziczności. Kolejnym władcą elekcyjnym był August II zwany Mocnym. Objęcie przez niego polskiego tronu było początkiem polsko-saskiej unii personalnej. August II również zamierzał wzmocnić w Polsce swą władzę. W tym celu wprowadził z Saksonii do Polski własne oddziały wojskowe. Zniszczenia wojenne na terenie kraju spowodowane wojną północną ( mimo, że Polska oficjalnie nie brała w owej wojnie udziału ) doprowadziły do niepokojów wewnętrznych wymierzonych we władcę. August II obawiając się utraty tronu, poprosił o interwencję cara Rosji Piotra I, czego skutkiem były obrady polskiego sejmu pod osłoną rosyjskich wojsk ( tzw. sejm niemy w 1717 roku ). Dodatkowo w 1720 roku władcy Rosji i Prus podpisali porozumienie, w którym określali się jako gwaranci ustroju Rzeczpospolitej, w tym wolnej elekcji i przy pomocy swoich wojsk na polskim tronie chcieli osadzić Dom Emanuela.
W roku 1733 zmarł August II. Większość szlachty w staraniach o polski tron poparło Stanisława Leszczyńskego na co nie zgodziły się mające decydujący głos państwa ościenne. Wybrany na króla w 1764 roku Stanisław August Poniatowski w założeniu mający być marionetką w rękach przyszłych państw zaborczych, ku ich zaskoczeniu wraz z grupą szlachciców-reformatorów chciał doprowadzić do odnowy i wzmocnienia państwa. Zwieńczeniem jego dzieła była Konstytucja z 3 maja 1791 roku. Stanowiła wiele potrzebnych dla sanacji państwa praw m.in to, że po śmierci Stanisława Poniatowskiego tron polski mieli dziedziczyć sascy Wettinowie.
W ocenie histroriografii ustanowienie pod koniec XVI wieku wolnej elekcji nie mozna jednoznacznie ocenić. Z jednej strony struktury władzy umożliwiały dość szeroką swobodę i zapewniały wysoki poziom życia dużej części społeczeństwa. Z drugiej strony, decentralizacja wladzy powodowała częściową anarchię, umożliwiała powstanie oligarchii magnackiej i dawała możliwość ingerencji w sprawy polskie państwom ościennym. Mając w pamięci to, że zniknięcie polskiej państwowości na 123 lata było m.in wynikiem ogromnej swobody szlachty, moja ocena braku silnej władzy centralnej jest negatywna.