KSZTAŁTOWANIE SIĘ RZECZPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ – KULTURA SZLACHECKA W POLSCE W XV I XVI w. Szlachta to uprzywilejowana grupa społeczna, która wyodrębniła się ze średniowiecznego rycerstwa w zachodniej Europie XIII-XIV w., w Polsce zaś w XIV-XV w. Szlachta polska stanowiła dominującą siłę polityczną i gospodarczą w państwie do okresu rozbiorów. Proces kształtowania się stanu szlacheckiego i jego charakteru był długotrwały i wiązał się z uzyskaniem w XIV w. przez ogół rycerstwa immunitetu sądowego oraz stanowych przywilejów. Systematycznie wzrastało znaczenie rodów heraldycznych, tj. rodów mających wspólne herby i zwołania. Szlachcicem był ten, kto urodził się z rodziców szlacheckich (konstytucja z nihil novi z 1505 wymagała szlacheckiego pochodzenia również matki). Szlachectwo osobiste posiadali też profesorowie Akademii Krakowskiej (po 20 latach pracy – dziedzicznie). Osoby nie należące do szlachty mogły dostać się do tego stanu na podstawie nobilitacji lub w przypadku szlachty zagranicznej, nadania indygenatu. Na mocy przywilejów szlachta uzyskała nietykalność osobistą i majątkową. Większość przywilejów szlachta uzyskała od królów z dynastii Jagiellońskiej. Ważny przywilej nadał szlachcie Władysław Jagiełło. Aby zapewnić tron swoim potomkom król nadał szlachcie w 1422 r. w Czerwińsku przywilej, w którym przyrzekł, iż, odtąd bez zgody sądu nie uwięzi samowolnie żadnego szlachcica ani nie skonfiskuje jego majątku. Zarówno to prawo, jak i wcześniejsze przywileje szlachty i duchowieństwa władca ten potwierdził przywilejami wydanymi w Jedlni w 1422 r. i w Krakowie w 1433 r. Uzyskanie przez szlachtę prawa nietykalności osobistej i nietykalności majątkowej było ważnym etapem w drodze zyskiwania przez nią przywilejów, zapewniając jej wpływ na sprawy państwowe. Przywilejami stanowymi była objęta cała szlachta, bez względu na posiadany majątek „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”. W praktyce zakres uprawnień wynikający z przywilejów szlacheckich uzależniony był od pozycji majątkowej. W pełni korzystali z nich jedynie posesjonaci. W zależności od posiadanego majątku szlachta dzieliła się na: magnaterię, szlachtę średniozamożną, szlachtę zagrodową zwaną też szlachtą zaściankową (nie posiadającą poddanych chłopów), gołotę i brukowców (szlachciców mieszkających i zarabiających w miastach). Przywilej koszycki zwalniał szlachtę, a także duchowieństwo od płacenia podatków, z wyjątkiem 2 groszy z łanu chłopskiego. Gdy więc król chciał nałożyć podatki musiał zapytać o to szlachtę i uzyskać jej zgodę. W tym celu szlachta określonej ziemi czy województwa zbierała się na specjalnych zjazdach, zwanych sejmikami ziemskimi. Od chwili wydania statutów nieszawskich znaczenie sejmików wzrosło. Radzono na nich nad wysokością proponowanych przez króla podatków, a czasem nad innymi ważnymi sprawami państwa. Ponieważ porozumiewanie się władcy z licznymi sejmikami było niedogodne, u schyłku XV w. ustalił się zwyczaj, że król zwoływał ich przedstawicieli, zwanych posłami, do określonej miejscowości. Uczestniczyli wówczas, razem ze złożoną z dostojników państwowych radą królewską - senatem, w sejmie walnym, czy wielkim, powszechnym. Pierwszy sejm walny zabrał się w 1493 r za panowania Jana Olbrachta. Datę tę uważa się za początek dziejów polskiego sejmu. Wyłaniane przez szlachtę ciała reprezentacyjne – sejmy, sejmiki, trybunały miały olbrzymie uprawnienia. Sejmiki dawały szlachcie poczucie sprawowania władzy. Wzrost znaczenia politycznego szlachty szedł w parze ze wzrostem jej roli gospodarczej. Szlachta potrafiła zapewnić sobie przywileje gospodarcze kosztem chłopów i mieszczan (przywilej piotrkowski w 1496 r.) Odmawiała tym stanom samodzielnego wyrażania swojego stanowiska, uważając się za jedyny stan godny rządzenia państwem i brania odpowiedzialności za jego losy. Państwo uważała za wspólną rzecz szlachty, czyli Rzeczpospolitą szlachecką. W XV w. majątki ziemskie stały się podstawowym źródłem dochodów szlachty. Odzyskanie w 1466 Pomorza Gdańskiego i otwarcie rzeczno-pomorskiego szlaku handlowego do zachodniej i północnej Europy oraz rosnące ceny i popyt na artykuły rolne skłoniły szlachtę do zmiany dotychczasowego systemu gospodarowania. Miejsce gospodarki czynszowej zaczął zajmować rentowniejszy folwark pańszczyźniany. Wiek XVI był okresem największej dominacji szlachty w życiu politycznym Rzeczpospolitej, ukształtował się system rządów demokracji szlacheckiej. Szlachta była warstwą bardzo żywotną i zdolną do odgrywania kierowniczej roli w życiu kraju. Podobnie jak nie wahała się nadstawić ucha na nowinki religijne, tak interesowała się rozwojem ówczesnej wiedzy i kultury, w licznych podróżach zagranicznych nabywając ogładę i wykształcenie. Zatknięcie się z różnymi społecznościami i sposobami myślenia zarówno w kraju jak i zagranicą, wyrabiało w niej tolerancję, którą słusznie może się szczycić Polska tego okresu w porównaniu z wieloma innymi państwami. Budziło ono także pęd twórczy lub przynajmniej zamiłowanie do piękna i sztuki. Stąd też szlachta wycisnęła tak przemożne piętno na całości kulturalnego.
