Wychowawcza rola turystyki szkolnej Krajoznawstwo i turystyka, a w ich obrębie ruch szkolny krajoznawczo-turystyczny, należą do tych sfer działania nauczycieli, które posiadają duże możliwości autentycznego kształcenia i oddziaływania na dzieci i młodzież. Wykorzystanie tych możliwości znajduje się in statu nascendi. Poznawanie swojego kraju, począwszy od najbliższej okolicy poprzez swoje wielokierunkowe oddziaływanie może wyjść naprzeciw oczekiwaniom młodzieży, rozwijając ich osobowość, pozwalając na przeżywanie radości, poprawę zdrowia, wyżycia się emocjonalnego i intelektualnego. Turystyka może oddziaływać na wszystkie sfery zachowania dzieci. To poszukiwanie autentyzmu, życzliwe kontaktowanie się z ludźmi, poszukiwanie estetycznych, kulturalnych przeżyć, nieschematycznych form wypoczynku i kontaktu z przyrodą. Turystyka to nie tylko świat rzeczy i zjawisk ale również doznania i przeżycia emocjonalne, towarzyszące procesom poznawania i odkrywania, które przyczyniają się do utrwalenia wiedzy i kształtowania osobowości dziecka, wychowanka. Śmiało można powiedzieć, że turystykę można wykorzystać w wychowaniu, ponieważ: 1. Zaspakaja potrzeby poznawcze i intelektualne dziecka, zwłaszcza małego, w myśl zasady poznawania kraju, które zaczynamy od własnego podwórka. 2. Dzięki niej w szkole nauczyciel kształtuje pożądane postawy wobec świata i otoczenia (wychowanie moralne, ideowe, patriotyczne). 3. Doskonali sprawność fizyczną, może pobudzić stałe zainteresowanie turystyką. 4. Pomaga kontaktować się z dobrami kultury, poznawać różne zjawiska życia kulturalnego, wartości kulturowe, przyrody, a także uczestniczyć w kulturze. 5. Budzi zainteresowania i pasje poznawcze przez wielokierunkowe i aktywne, emocjonalne zaangażowanie. 6. Kształtuje postawy społeczne przez kontakty z ludźmi i efektami ich pracy wywierającymi wpływ na środowisko i warunki życia. 7. Wdraża do przestrzegania zasad ochrony przyrody przez poczucie piękna i kształtuje umiejętności obcowania z przyrodą. Pojęcie turystyki wg Tadeusza Łoboziewicza oznacza "zaangażowany ruch społeczny, stosowany jako czynnik terapii. Służy zaspakajaniu zdrowotnych i rekreacyjnych potrzeb młodzieży, ich aspiracji i zainteresowań". (T. Łoboziewicz, 1990, s.7). Wielka Encyklopedia Powszechna podaje, iż "turystyka obejmuje wszelkie formy ruchu podróżniczego, jeśli nie jest on związany z wykorzystywaniem pracy zarobkowej, lub osiedlaniem się w nowym miejscu zamieszkania" (Wielka Encyklopedia Powszechna, t. IV, 1989, s.561). Najwybitniejsi znawcy zagadnień wychowywania fizycznego uważają turystykę za najpotężniejszy filar kultury fizycznej. "W istocie turystyki tkwi ruch, przemieszczanie się, stąd przez turystykę rozumie się ogół zjawisk związanych z czasową zmiana środowiska, wynikającą z motywów poznawczych, rekreacyjnych lub ludycznych, dokonywanych w czasie wolnym." (K. Rogaliński, 1975, s.15) Powiązanie turystyki z czasem wolnym wprowadza nas w problematykę rozbudzenia i kształtowania potrzeb młodzieży, np: kulturalnych, wyrabianie aktywnych i twórczych postaw. Dlatego określenie jest to najbardziej przydatne dla potrzeb pracy dydaktyczno-wychowawczej prowadzonej w aspekcie turystyki. Turystyka jak żadna inna dziedzina łączy w sobie pracę nad rozwojem psychofizycznym dziecka z działalnością poznawczą. Turystyka nie jest nauką, nie ma też własnych metod, ale stosuje metody znane w dydaktyce — szczególnie bezpośrednią obserwacje, metody słowne. Sposoby poznawania wiedzy opierają się na metodach bezpośredniego i pośredniego poznawania rzeczywistości. Obydwie te metody się uzupełniają. Turystyka korzysta z metod, którymi posługuje się pedagogika i nauki z nią współpracujące. Z jakich metod można korzystać w tej dziedzinie? Na pewno z metody wpływu osobistego i sytuacyjnego, przekonywania, tworzenia sytuacji wychowawczych, dyskusji, racjonalnych wymagań, aktywności własnej wychowanka, współzawodnictwa, współpracy i systemu kar i nagród. Nasi wychowankowie obserwują i poznają aktywnie swoje środowisko, doświadczają zmysłami, ogarniają intelektem, przeżywają. Między zasadami a metodami działalności turystycznej istnieje ścisły związek. Więź miedzy zasadami i metodami można ukazać przez analogię między szlakiem turystycznym a drogowskazem. Nie wystarczy wybrać właściwy szlak turystyczny, trzeba jeszcze wiedzieć jak się w nim poruszać. Dopiero umiejętne posługiwanie się metodami i zasadami postępowania zapewnia efektywne działanie wychowawcze w toku działalności turystycznej. Pedagogika oraz działalność praktyczna dostarcza nam informacji, że wraz z rozwojem dziecka wzrasta jego zainteresowanie otaczającym go światem. Jan A. Komeński porównał działalność poznawczą dziecka do lotu ptaka, który opuścił swoje gniazdo i poznaje otoczenie. W warunkach współczesnej cywilizacji, w życiu dziecka, dorosłego, turystyka spełnia wielorakie funkcje: – rekreacyjno-zdrowotne (pokazuje zdrowy sposób spędzania czasu) – wychowania społeczno-moralnego (kształtuje charakter, uspołecznia) – informacyjno-poznawczą (edukuje) – rozwoju kulturalno-estetycznego – poszanowania i ochrony środowiska Na poszczególnych etapach działalności turystycznej występuje określona gradacja celów. Są one określone ze względu na następujące zróżnicowanie wiekiem: 1. Turystyka dzieci do lat 5. 2. Turystyka dzieci w wieku przedszkolnym. 3. Turystyka uczniów klasy I-III i IV-VI. 4. Turystyka uczniów gimnazjum. 5. Turystyka uczniów szkół ponadgimnazjalnych. 6. Turystyka młodzieży pracującej. 7. Turystyka młodzieży studiującej. Podział ten określa wiek i naukę, co w formułowaniu celów jest niezbędne. Turystyka więc jest częścią procesu dydaktycznego i wychowawczego szkoły. Jak turystyka pomaga w wychowaniu i kształtowaniu młodego człowieka? Najpełniej określił funkcje pedagogiczno-wychowawcze turystyki w szkole Kazimierz Denek, które jego zdaniem posiadają ścisły związek z pedagogiką czasu wolnego, dydaktyką, teorią wychowania i metodyka nauczania.. Turystyka jako forma wychowania przyczynia się w dużej mierze do realizacji zasad nauczania poglądowego, będąc jednym ze sposobów poznania świata przez młodzież. Trudno poza turystyką znaleźć inną dziedzinę, która otwierałaby takie szerokie możliwości badań, twórczości i wyzwalała taką aktywność, inicjatywę i samodzielność uczniów. Uczy "prawidłowego obserwowania faktów i zjawisk, ich analizowania, wyszukiwania zależności miedzy nimi, ustalania przyczyn, wpływa na odwerbalizowanie zdobytej wiedzy." (G. Wuttke, 1960, s.23) O stopniu rozwoju kultury społeczeństwa, jak i każdej jednostki — pisze Tadeusz Kowalik- można mówić przyjmując za miernik stopień znajomości własnego otoczenia, a więc tradycji jak i współczesności. Wiedza ta warunkuje identyfikację ze swoim krajem, współrodakami. Dlatego tak ważna jest turystyka w procesie wychowania. Rozwija życie uczuciowe wyczulając jej wrażliwość na przejawy piękna, gospodarności i marnotrawstwa, prawości i nieprawości w zachowaniu. Uczy postępować szlachetnie, przeciwstawić się złu. Uczy poświęcenia i wytrwałości w dążeniu do celu, realizowania swych zamiarów z uporem lecz nie za wszelka cenę. Cel wychowawczy w kształceniu młodych, osiąga się na drodze pomocy i współpracy koleżeńskiej. Młody turysta posiada wiele okazji do hartowania silnej woli, uodparniania się na trudy, kształtowania poczucia odpowiedzialności. Szkoła powinna uczyć samodzielnego myślenia. Musi więc korzystać z metod uczących samodzielności. Doskonałe formy osiągania tych celów wypracowała sobie turystyka. Stosowanie ich w nauczaniu zmusza młodzież do nieustannego ćwiczenia zdolności spostrzegania, analizowania, wnioskowania. Uczy odpowiedniego podejścia do każdego zajęcia bez oglądania się na "odpowiedzialnego". Podstawowym celem wychowawczym turystyki jest kształtowanie osobowości, a w zakresie charakterotwórczym, powinna wyrabiać takie cechy jak: zaradność, samodzielność, silną wolę, przedsiębiorczość, wytrwałość, umiejętność pokonywania trudności, solidarność grupową, gospodarność, samodyscyplinę, odpowiedzialność, sumienność, otwartość, optymizm, odwagę, dzielność, obowiązkowość. A także życzliwość, przyjazny stosunek do bliźnich, tolerancję dla cudzych przyzwyczajeń, umiejętność wyrzeczeń, punktualność, uprzejmość i uznawania woli większości. Życzeniem teoretyków i praktyków jest aby turystyka spełniała zadania dydaktyczne i wychowawcze oraz rozwijała uczniów: * zaspakajała i kształtowała potrzeby poznawcze * sprzyjała rozwojowi zainteresowań, uzdolnień * była elementem pracy dydaktyczno-wychowawczej * była formą zdobywania umiejętności i nawyków * wiązała naukę szkolną z życiem * wzbogacała umiejętności * umożliwiała korelację wiedzy
