Cywilizacja - definicja

CYWILIZACJA [łac.], poziom rozwoju osiągnięty przez społeczeństwo w danej epoce hist. ze szczególnym uwzględnieniem poziomu kultury materialnej (przede wszystkim wiedzy ścisłej i techniki), będącej wskaźnikiem opanowania przez ludzi sił przyrody i wykorzystywania jej bogactw na swoje potrzeby. Tak rozumianej cywilizacji przeciwstawia się czasem  kulturę, pojmowaną jako kultura duchowa, tj. sfera duchowej twórczości człowieka. Nie jest to jedyny sposób rozumienia terminu cywilizacja, używa się go jeszcze w co najmniej 3 znaczeniach: 1) jako hist. określenie najwyższego w systemie ewolucji ludzkości stadium rozwoju kultury po pierwotnym etapie dzikości (ludy zbieracko-łowieckie) i okresie barbarzyństwa (ludy pasterskie), które rozpoczynać się miało wg XIX-wiecznych etnologów (L.H. Morgan) od wynalezienia pisma; 2) współcześnie pod pojęciem cywilizacji rozumie się typ kultury zaawansowanej społecznie (m.in. hierarchiczna organizacja, system prawa, instytucja państwa, urbanizacja), materialnie (technika i wiedza prakt.) i ideologicznie (rozwinięta sztuka, literatura, zaawansowane systemy rel. z teologią i refleksją filoz.), charakterystyczny dla tzw. społeczeństw cywilizowanych (złożonych) przeciwstawianych społeczeństwom niecywilizowanym (prostym, przedpiśmiennym); 3) jako określenie zespołu kultur etnicznych, tworzących razem krąg kulturowy, tj. szerszą wspólnotę kulturowo-hist., odznaczającą się wspólnym dla niej zestawem elementów tradycji i wzorów życia. W kulturze eur. termin cywilizacja rozpowszechnił się w 2 poł. XVIII w.; społ. rozgłos i znaczenie nadali mu przede wszystkim pisarze oświecenia franc., wiążąc jego treść z nauk. i techn. postępami działalności ludzi w zakresie opanowania sił przyrody i stwarzania racjonalnych form życia społecznego. Cywilizację przeciwstawiano barbarzyństwu; łączyło się to z przekonaniem, że wszystkie ludy muszą wcześniej lub później przebyć podobne szczeble rozwoju od stanu dzikości, przez barbarzyństwo do cywilizacji i w niej dalej się doskonalić; z czasem dopiero pojęcie cywilizacji objęło dorobek materialny i kult. ludzkości. Wraz ze wzrostem eur. wiedzy etnologicznej i hist. dostrzeżono, iż istniało wiele cywilizacji różniących się systemami idei i wartości, obyczajów i instytucji (np. cywilizacja starożytnego Egiptu, chiń., arab. itd.); własną cywilizację zwano — zamiennie — chrześc., eur., zach. lub nowoż., rozmaicie przy tym datując jej początki i wytyczając granice. Podkreślono, że cywilizacja ta odznacza się wyjątkową wynalazczością i zmiennością, poza tym cechuje ją ogromna zdolność do ekspansji na obszary innych kultur i cywilizacji — w drodze podboju i kolonizacji, handlu albo samego tylko przenikania jej wzorów, dóbr i norm. Ten dynamizm, podważając uświęcony tradycją ład społ., wywoływał, obok entuzjazmu, także liczne ostrzeżenia krytyków. Cywilizację zachodnią oskarżono (zwł. w XIX w.) o prymat wartości ekon. nad duchowymi i o wykorzenienie jednostki ludzkiej ze wspólnoty. Uznając, że motorem rozwoju cywilizacji zachodniej jest ciągły przyrost wiedzy, innowacji techn. i potrzeb materialnych, często do tych dziedzin ograniczano pojęcie cywilizacji, przeciwstawiając mu pojęcie kultury, które miało silniej akcentować sferę wartości estet. i moralnych. W innych kontekstach ta sama para pojęć służyła raczej wydobyciu różnicy skali: do dziś wspólną kulturę przypisuje się raczej społeczeństwom stanowo-klasowym lub etniczno-nar., także wydzielonym okresom hist. (np. kultura oświecenia), natomiast cywilizacja oznacza częściej wielki krąg kulturowy o wspólnych ośr., podobnych wierzeniach, instytucjach i wielowiekowej trwałości. Cywilizacja europejska i kultura eur. (podobnie amer., chiń. itp.) są jednak pojęciami równoprawnymi i bliskoznacznymi, używa się natomiast takich terminów jak cywilizacja naukowo-techniczna, przem. lub postindustrialna, atlantycka (tj. euroamerykańska) itp. Pozostaje kwestią sporną, ile wielkich cywilizacji można wyróżnić w dziejach świata; nie wygasa również spór o to, czy nowocz. i ekspansywna cywilizacja, która wyrosła z pnia eur., zagłuszy lub wchłonie wszystkie inne cywilizacje na świecie, czy pozostawi miejsce dla wielości kultur.

Zdefiniowanie życia jest problemem towarzyszącym człowiekowi od zarania naszej myśli i ujmowane było w różnych formach przez wielkie religie i systemy filozoficzne. Fenomen życia dotyczy bowiem nas ludzi — my sami jesteśmy istotami ożywionymi i szukamy swojego miejsca w świecie; będąc cząstką życia, odbieramy jego istotę fenomenologicznie, rozumiemy — na różnych poziomach czym jest życie, ale i nie do końca umiemy ów fenomen zdefiniować.

Zagadnienie powstawania życia i jego rozwoju nie może być oderwane od kwestii pojawienia się świadomości. Nie do końca wiadomo dlaczego ewolucja doprowadziła do powstania obdarzonego świadomością swojej osoby człowieka. Jeżeli świadomość, a co za tym idzie cywilizacja jest bezpośrednim produktem ewolucji, to należy się zastanowić nad tzw. paradoksem Fermiego — jeśli ilość planet gdzie zaczęło się życie ma być praktycznie nieograniczona, to cywilizacje kosmiczne winny znajdować się na różnych poziomach rozwoju i powinniśmy z zaawansowanymi móc nawiązać kontakt; jak dotąd podejmowane przez nas próby nie przyniosły pozytywnego rezultatu.