„Jam jest dwór polski” - przedstaw obraz dworu polskiego, analizując opisy dworu i życia w nim, w ujęciu różnych pisarzy, np. Mickiewicza, Orzeszkowej, Żeromskiego, Konwickiego i innych

Dwór szlachecki w literaturze polskiej jest stałym motywem, ale sposób jego prezentacji jest zróżnicowany i zależy od celu, w jakim powstaje dany utwór. Tak zdefiniowany problem rozwinę w dalszej części mojej prezentacji. W mojej wypowiedzi będę porównywał trzy dwory opisane w literaturze Polskiej:
Pierwszym Dworem jest Soplicowo opisane w Panu Tadeuszu – Adama Mickiewicza.
Drugim Dworem jest Korczyn opisany w Nad Niemnem – Elizy Orzeszkowej.
Trzecim Dworem jest Nawłoć z Przedwiośnia – Stefana Żeromskiego.

Przybliżę ogólne pojęcie dworu zaczerpnięte z Encyklopedii Staropolskiej:
DWÓR – Jak mówi „Encyklopedia Staropolska” dwory były to budowle podmiejskie najczęściej drewniane choć bardziej zamożna Szlachta budowała je podmurowane lub murowane. Dwory najczęściej miały podstawę kwadratową lub prostokątną i były jedno lub dwupiętrowe aczkolwiek zdarzały się budowle wyższe. Wokół domostwa często stał murowany mielcach czyli browar a także różnego rodzaju budowle gospodarcze m.in. stajnie dla koni, stodoły. Przy rezydencji rozpościerały się także piękne ogrody oraz sady.

Pierwszym dworem jaki przedstawię jest Soplicowo opisane w „Panu Tadeuszu”. Praca nad utworem była dla Mickiewicza ucieczką od intryg i waśni polskiej emigracji w Paryżu. Poeta przytacza obrazy rodzinnej tradycji szlacheckiej, tym samym odwołuje się do wspólnoty wspomnień rodaków, która może przyczynić się do pogodzenia skłóconej emigracji.

Otwierając „Pana Tadeusza” już na pierwszych stronach możemy przeczytać arkadyjski opis dworu szlacheckiego w Soplicowie:

„Wśród takich pól przed laty nad brzegiem ruczaju
Na pagórku niewielkim , we brzozowym gaju
Stał dwór szlachecki , z drzewa, lecz podmurowany
Świeciły się z daleka pobielane ściany
Tym bielsze, że odbite od ciemnej zieleni
Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni
Dom mieszkalny niewielki, lecz zewsząd chędogi,
I stodołę miał wielką, i przy niej trzy stogi
Użytku co pod strzechą zmieścić się nie może
Widać że okolica obfita we zborze,”

Można także zaryzykować twierdzenie iż dworek w Soplicowie odcisnął się w literaturze jako symbol Polski Szlacheckiej otóż w małym majątku ziemskim możemy obejrzeć „odbicie całego kraju”. O takiej posiadłości możemy mówić swobodnie „Oto miniatura kraju”.
Wnętrze Dworku wypełniają przedmioty patriotyczne:

obrazy przedstawiają narodowych bohaterów : Kościuszkę i Rejenta,
a stary zegar kurantowy wybija rytm Mazurka Dąbrowskiego,
rodowy serwis używany jest od święta i obrazuje historię sejmików
Już te kilka szczegółów charakteryzuje mieszkańców Soplicowa wskazując na ich przywiązanie do narodowej tradycji i patriotyzmu.

Świat „Pana Tadeusza” określa odwieczny ład i porządek, który nigdy nie ulega najmniejszym zachwianiom bowiem jest on wyznaczony przez rytm natury. Obok przyrody jest także ceremoniał towarzyski, który nie jest sztuczną formą artystyczną, lecz czymś zupełnie naturalnym. Mieszkańcy w odpowiednio ustalonym porządku chodzą na spacer, zasiadają przy stole, o tej samej porze spożywają śniadanie. Zwyczaje szlacheckie takie jak grzybobranie czy polowanie mają swój odwieczny scenariusz:

„Właśnie z lasu wracało towarzystwo całe,
Wesoło, lecz w porządku; naprzód dzieci małe
Z dozorcą, potem Sędzia szedł z Podkomorzyną.
Obok pan podkomorzy otoczony rodziną;
Panny tuż za starszymi, a młodzież na boku:
Panny szły za młodzieżą o jakie pół kroku.”

Dwór w Soplicowie jest kojarzony także z bujnością natury, nawet z jej swoistym nadmiarem, na który składa się ogromna ilość drzew okalających budynek oraz duża ilość warzyw i owoców rosnących w sadzie i ogrodzie.

Kolejnym dworem był Korczyn opisany w „Nad Niemnem”, Orzeszkowa była pozytywistką, dlatego też hasła pozytywistyczne w „Nad Niemnem” są dość wyraźnie widoczne.

Korczyn był jednym „z tych starych, szlacheckich dworów w których niegdyś mieściły się znaczne dostatki i wrzało życie…” Dwór z pozoru niski i mały posiadał w swoim wnętrzu pomieszczenia duże i obszerne – jadalnie, salon z czterema oknami, a wchodząc po schodach ”niegdyś politurowanych i ozdobnych [a] dziś tylko czystych i całych” na obszernym strychu widać wąski korytarz z dwoma drzwiami do pokoi.

Majątek opisany przez Orzeszkową był otoczony równie wspaniale prze przyrodę jak ten z „Pana Tadeusza”:
„W Korczyńskim dworze na rozległym trawniku dziedzińca rosły wysokie i grube jawory otoczone […] gęstwiną koralowych bzów, akacji, buldeneżów i jeszcze niższą jaśminów, spirei i krzaczastych róż.”

Na zewnątrz jak i wewnątrz dworu widać było pozytywistyczny kult pracy pokolenia dla którego powstanie styczniowe stanowiło granicę "między dawnymi i nowymi laty". Domostwo było zadbane, lecz większość rzeczy znajdujących się w środku pochodziły z przed kilkudziesięciu lat i były często reperowane choć nie zawsze solidnie. Wszystkie przedmioty znajdujące się wewnątrz domostwa [kopie obrazów, dywany, krzesła stoliki, rogi jeleni i łosi…] były utrzymywane w czystości i dbałości co sprawiało wrażenie dostatku i wspaniałości.

Przestrzeń tego dworu wypełniają osobliwe postaci.

 Po pierwsze Emilia – żona Benedykta. Jest ona rozkapryszoną, wiecznie chorą romantyczką. Czyta sentymentalne romansidła i żyje w ich zamkniętym świecie, odcinając się od otoczenia.
 We wszystkim pomaga jej równie pusta i bezmyślna Tereska. Czeka ona na księcia z bajki, który przyjedzie i poprosi ją o rękę. Tak samo, jak Emilii ciągle coś jej dolega, ale nie może pozwolić sobie na narzekanie, bo nie stać jej na to.
 Wśród gości Korczyna należy wymienić Zygmunta Korczyńskiego, ukochanego syna Andrzejowej. Nieczułego, pustego i rozpuszczonego człowieka, „artystę” malarza bez talentu pogardliwie odnoszącego się do „prowincji”.

W Korczynie występują także postacie pozytywne takie jak Marta, Justyna i Witold

 Marta- kuzynka braci Korczyńskich, pracowita.
 Dumna Justyna z Orzelskich jest kuzynką Korczyńskich, opiekuje się zdziwaczałym ojcem.
 Witold – syn Benedykta, jest młodzieńcem przejętym ideą pracy i reformy społecznej- młody pozytywista.
 Benedykt. Jest godzien podziwu, ponieważ dba o swoje dziedzictwo mimo, iż wszystko sprzysięgło się przeciwko niemu. Ciągłe procesy z Bohatyrowiczami, kłopoty z synem, brak bliższego kontaktu z żoną, troska o przetrwanie majątku i wiele innych.

Życie w Korczynie to już nie same zabawy i przyjemności, jak w Soplicowie. Goście bywają tu znacznie rzadziej i jest ich znacznie mniej. A kiedy przyjadą, na przykład na imieniny pani Emilii, rozmawiają o trudnej rzeczywistości, panie noszą przerabiane suknie, zaś panowie rozmawiają o interesach.

Obraz dworu w “Nad Niemnem” posiada realistyczny wymiar. Realizm przeważa w prezentacji samego dworu, jego kondycji oraz realistycznej prezentacji postaci występujących w tym majątku.

Krytyczne i ironiczne ujęcie dworu szlacheckiego można odnaleźć w literaturze dwudziestolecia międzywojennego, między innymi w „Przedwiośniu”. Żeromski przedstawia „Przedwiośnie” jako obraz Polski współczesnej, a także jako swój stosunek do opisywanych problemów, takich jak: Wewnętrzne rozbicie polityczne, nieporadność zmieniających się rządów, stale pogarszające się położenie gospodarcze, bezrobocie i strajki. Tę trudną i zawikłaną problematykę pisarz przedstawił na przykładzie biografii Cezarego Baryki.

Nawłoć w „Przedwiośniu” jest przedstawiana jako biały dworek pradawny z łamanym dachem, wokół którego wybudowane były budynki folwarczne:

”Na przeciwległym brzegu wznosił się biały dworek osłoniony wieńcem gałęzi lip prastarych […] za tymi lipami stał dworek pradawny, z dachem czarnym, mocno powyginanym i schodzącym na ściany modrzewiowe niemal do samej ziemi. Dokoła stały zabudowania folwarczne nowe, z murowanymi słupami, porządne i solidne”

Dwór był ogromny i posiadał pomieszczenia takie jak pokój jadalny z wielkim kominem z zielonych kafli, pokoje były wysokie z bielonymi ścianami i drewnianymi sufitami, wysoki przedpokój posiadał kamienną podłogę a wychodząc do ogrodu ukazywał się wielki ogród rozciągający się w dół pagórka.

W majątku życie toczy się beztrosko, pełne przepychu dostatku i komfortu. W domu panowały wciąż te same nijakie rozrywki, takie jak:
- spacery
- przejażdżki konne
- bal, który okazał się największą rozrywką dla mieszkańców
- flirty

W dworku panowały standardowe obyczaje:
- poobiednie drzemki
- późne wstawanie domowników
- rytuał jedzenia, to właśnie posiłki wyznaczają pory dnia, właśnie od nich uwarunkowane
jest w dworze. Podczas posiłków stoły są zawsze syto zastawione, apetycznymi potrawami.
- panuje tam atmosfera spokoju, ciepła, serdeczności i grzeczności.

Sposób prezentowania posiłków i zabaw zdradza szyderczy stosunek autora – liczne zdrobnienia, a nawet spieszczenia („Maciejunio”, „kawusia”, „śmietaneczka”, masełko”), Żeromski podkreślał te słowa poprzez zapisanie ich w cudzysłowie.

Bezmyślny i leniwy tryb życia w Nawłoci stał się powodem oskarżeń o przesadny zbytek, podczas gdy wielu ludzi umierało z głodu i nędzy. Tę nędzę Cezary Baryka mógł zaobserwować w Chłodku, jednej z wsi należących do Wielosławskich. Baryka poznaje tam wielu bezrobotnych komorników, którzy nie posiadali własnej ziemi. Kiedyś wielu z tych ludzi walczyło i przelewało krew za ojczyznę, natomiast ciągle zmieniająca się i przekształcająca się ojczyzna nie zdołała im tego jeszcze wynagrodzić. Obserwował tez niedożywione, wychudłe dzieci, oraz chorych starców, którzy musieli nosić na plecach przygniatające ich suche gałęzie, aby móc się ogrzać przy ogniu.

Podsumowując Mickiewicz będąc na emigracji, ucieka do swoich lat dzieciństwa i opisuje Soplicowo jako miejsce cudowne, wspaniałe o stale określonych obrządkach i obyczajach. Tym samym odwołuje się do wspomnień rodaków, które mogą przyczynić się do pogodzenia skłóconej emigracji.
Orzeszkowa natomiast prezentuje Korczyn bardzo realistycznie, co jest związane z podstawami pozytywizmu. Dwór w którym nic nie zmieniano od kilkudziesięciu lat wygląda cały czas na zadbany i wspaniały.
Żeromski natomiast przedstawia Nawłocki dwór bardzo krytycznie i ironicznie. W dworze toczy się życie z pozoru wyniosłe i dostojne, natomiast w chłodku gdzie mieszkają zwykli ludzie oraz dawni bohaterowie walczący o wolność ojczyzny, panuje bieda, głód i choroby. Bogactwo i beztroska ziemiaństwa nie pozwala jej zauważyć, w jakich warunkach żyją warstwy najuboższe. Natomiast chłopi zajęci pracą nie myślą o niesprawiedliwości, jaka cechuje społeczeństwo polskie.

> Plan Prezentacji:

I. Literatura podmiotu:
Mickiewicz Adam, Dzieła, tom IV (Pan Tadeusz) , Kraków 1949, Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”.
Żeromski Stefan, Przedwiośnie, Warszawa 1971, Biblioteka Klasyki Polskiej i Obcej Czytelnik.
Orzeszkowa Eliza, Nad Niemnem, Kraków 2001, Wydawnictwo Zielona Sowa.
II. Literatura przedmiotu:
Hasło: „Dwór” w: Trzeski, Everta i Miachalski, Encyklopedia Staropolska, tom I, Kraków 1939,
Drukarnia Narodowa w Krakowie, s. 264-280.
Witkowska Alina, Literatura romantyzmu, wyd. I, Warszawa 1986, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 127-133.
„Obraz Nawłoci” w: Lektury Polonistyczne (red. R. Nycz i J. Jarzębski), tom I, Kraków 1997, Universitas, s. 12-15.
„Dwory i dworki” w: Łoziński Władysław, Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków 1964,
Wydawnictwo Literackie, s. 59-98.
III. Ramowy Plan Wypowiedzi:
I. Określenie problemu

1. Dwór szlachecki w literaturze polskiej jest stałym motywem, ale sposób jego prezentacji jest zróżnicowany i zależy od celu, w jakim powstaje dany utwór.

II. Kolejność prezentowanych argumentów
a) Soplicowo – arkadyjski „kraj lat dziecinnych” przypominany polskim emigrantom

2. Arkadyjski opis dworu w Soplicowie.
3. Soplicowo jako symbol Polskości, ładu i porządku.
4. Naturalne zwyczaje szlacheckie.
5. Dwór w Soplicowie otoczony bujnością natury.

b) Korczyn – realistyczny opis dworu po powstaniu styczniowym

6. Korczyn jako staroszlachecki dwór.
7. Bujna przyroda w Korczynie.
8. Estetyczny i ładny wygląd zadbanego dworu i jego wnętrza.
9. Osobliwe postacie wypełniające przestrzeń dworu [Emilia, Tereska, Zygmunt Korczyński. Marta Justyna, Witold, Benedykt].
10. Realistyczny obraz dworu Korczyńskiego.

c) Nawłoć – obraz szlacheckiego życia u progu odrodzonej Polski w tonacji ironiczno – drwiącej

11. Nawłoć jako pradawny, biały dworek ukazywany w sposób ironiczny:
• Przestrzenne wnętrze domu i park na zewnątrz dworu.
• Beztroskie, pełne przepychu i komfortu życie w Nawłoci.
• Rytualne obyczaje panujące w dworze.
• Obraz nędzy w chłodku, wsi Wielosławskich
• Nawłoć – arkadia podszyta katastrofą.

III. Wnioski
12. Zmienność prezentacji obrazów dworów w zależności od danego utworu.

IV. Materiały pomocnicze:
1. cytaty z Pana Tadeusza, Adama Mickiewicza.
2. cytaty z Przedwiośnia, Stefana Żeromskiego.
3. cytaty z Nad Niemnem, Elizy Orzeszkowej.

> Materiały Pomocnicze:

„Pan Tadeusz” – Adam Mickiewicz

1) „Wśród takich pól przed laty nad brzegiem ruczaju
Na pagórku niewielkim , we brzozowym gaju
Stał dwór szlachecki , z drzewa, lecz podmurowany
Świeciły się z daleka pobielane ściany
Tym bielsze, że odbite od ciemnej zieleni
Topoli, co go bronią od wiatrów jesieni
Dom mieszkalny niewielki, lecz zewsząd chędogi,
I stodołę miał wielką, i przy niej trzy stogi
Użytku co pod strzechą zmieścić się nie może
Widać że okolica obfita we zborze,”


2) „Właśnie z lasu wracało towarzystwo całe,
Wesoło, lecz w porządku; naprzód dzieci małe
Z dozorcą, potem Sędzia szedł z Podkomorzyną.
Obok pan podkomorzy otoczony rodziną;
Panny tuż za starszymi, a młodzież na boku:
Panny szły za młodzieżą o jakie pół kroku.”


„Nad Niemnem” – Eliza Orzeszkowa

3) „z tych starych, szlacheckich dworów w których niegdyś mieściły się znaczne dostatki i wrzało życie…”

4) ”niegdyś politurowanych i ozdobnych [a] dziś tylko czystych i całych”

5) „W Korczyńskim dworze na rozległym trawniku dziedzińca rosły wysokie i grube jawory otoczone […] gęstwiną koralowych bzów, akacji, buldeneżów i jeszcze niższą jaśminów, spirei i krzaczastych róż.”


„Przedwiośnie” – Stanisław Żeromski

6) ”Na przeciwległym brzegu wznosił się biały dworek osłoniony wieńcem gałęzi lip prastarych […] za tymi lipami stał dworek pradawny, z dachem czarnym, mocno powyginanym i schodzącym na ściany modrzewiowe niemal do samej ziemi. Dokoła stały zabudowania folwarczne nowe, z murowanymi słupami, porządne i solidne”