Pojęcia z geografii - zlodowacenia, wiatr, wydmy, erozje, wybrzeża, skały, ruchy górotwórcze

Zlodowacenie prekambryjskie, objęło część globu i należało do największych. Z. paleozoiczne, objęły Afrykę i Amerykę Pd. A Z. kenozoiczne (plejstoceńskie) Amerykę PN. i Europę. Centrum tego zlodowacenia stanowiła Skandynawia, zgromadziły się tam ogromne masy lodu. Ochłodzenie i duże opady śniegu w wilgotnym klimacie sprzyjały tworzeniu się lodu, później lądolód rozpływał się, następowało zlodowacenie (środ. Europa).
Moreny Czołowe – wysokie ciągi wzniesień o dużych nachyleniach stoków, tworzących ciągłą linię.

Charakterystyczną dla Polski rzeźbę polodowcową cechuje: obecność jezior polodowcowych, duże wysokości npm, bardzo urozmaicona rzeźba, pagórki o dużym nachyleniu stoków i wysokościach względnych, występowania licznych zagłębień bezodpływowych.

Wielokrotne zlodowacenie Polski przyczyniło się do:
-przekształcenia trzeciorzędnej rzeźby Polski
-powstanie rzeźby polodowcowej
-przeniesienia skał przez lądolód ze Skand. i pozostawienia ich w płn. i śr. Europie. Najbardziej charak. SA głazy narzutowe, ogromne bloki skalne, niektóre z nich zbudowane z czerwonego granitu, rapakiwi (buduje tarczę fennoskandzką)
-wytworzenia grubej serii osadów polodowcowych.
Zlodowaceniom zawdzięczamy:
-powstaniu złóż surowców skalnych: gliny, piasku i żwirów,
-utworzeniu pojezierzu- licznych mis jezior polodowcowych (rynnowych i morenowych), uformowaniu rzeźby polodowcowej

Okresy zlodowaceń:
-najstarsze zlodowacenie było prekambr/kambr.
-w paleozoiku zlod. wystąpiły ordowik/sylur oraz karbon/perm.
-najmłodsze zlod. Era kenozoiczna
-prawie w każdym podokresie dochodziło do ochłodzenia klimatu (rozw. lądolodu), zlodowacenia(glacjałów), było kilka podokresów gdzie klimat się ocieplał (interglacjał)
- w ok. zlot. poziom morza obniżał się, ponieważ ogromne ilości wody były w lądolodach.


STOK DOWIETRZNY WYDMY jest łagodny, długi, o małym nachyleniu. Piasek zostaje wtoczony przez wiatr po stoku dowietrznym i osypuje się pod wpływem siły grawitacyjnej po stoku zawietrznym.

Siła transportowa wiatru zależy od
- prędkości i porywistości
- wielkości unoszonych cząsteczek
- wilgotności piasku
- roślinności (pokrycia terenu)- największą siłe ma wiatr na obszarach bez roślinności

WYDMY W POLSCE:
Wydmy paraboliczne (na pustyni barchany)- najszybciej przemieszają się w środ. części, ich ramiona są zatrzymywane przez roślinność i wilgoć. Barchany najszybciej poruszają się na ramionach, tam piasku jest najmniej, dlatego jest on szybciej transportowany. W. paraboliczne są inaczej ustawione w stosunku do wiatru niż barchany. W.parab (w Polsce wysok. kilkunastu metrów) są mniejsze niż barch(ok 30m), W.parab. występują w dolinach rzecznych i równinach sandrowych oraz na wybrzeżach, są pokryte roślinnością. Barch. występują na pustyniach, w regionach o suchym klimacie. W miejscach akumulacji dużej ilości piasku powstają piaszczyste ERGI (np. Wielka Pustynia Piaszczysta w Australii, Kara-Kum, Kyzył-Kum w Azji, Wielki Erg Wschodni i Zachodni na Saharze.

Erozja EOLICZNA (korozja) – ziarenko piasku trafiając w skałę, wykrusza ją, efektem tego są GRZYBY SKALNE.

W Polsce można znaleźć ślady erozyjnej działalności wiatru z minionych okresów geologicznych w postaci GRANIAKÓW, czyli kamieni o wypolerowanej powierzchni i wyszlifowanych przez wiatr krawędziach.

DEFLACJA – niszcząca dział. wiatru, polega na wywiewaniu drobnego materiały skalnego, formy powstałe w wyniku DEFLACJI: -misy deflacyjne- obniżenia powstałe z wywiewania piasku, jeśli misa osiągnie niski poziom to wokół wydm mogą powstać jeziora albo bagna, natomiast na pustyniach mogą wytworzyć się jeziora i oazy; -ostańce deflacyjne- formy wypukłe o stromych stokach i płaskich wierzchołkach, są efektem nierównomiernego wywiewania materiały skalnego; -bruk deflacyjny- większe okruchy skalne, pozostają one po wywianiu piasku.

Pustynie kamieniste- HAMADA (charakterystyczne: bloki skalne oraz brak piasku i pyły pustynie: Ahaggar, Tibesti, część pust. Libii, wsch część Tien-szanu); pust. żwirowe- SERIR (pust: Gobi, Ałaszan(Azja), Pustynia Simpsona (Australia) i Sahara).

Pokrywy lessowe – utworzone przez drobne cząsteczki pyłu kwarcowego z węglanem wapnia wywiewane przez wiatr z obszarów piaszczystych.

ABRAZJA – (działalność niszcząca morza)- fala, która z ogromną siłą uderza o brzeg podczas sztormów, powoduje rozbicie, rozdrobnienie, oderwanie i rozmywanie skał budujących brzeg. W wyniku wielu uderzeń fali nisza abrazyjna się powiększa. Gdy jest już głęboka, zalegające nad nią utwory skalne ulegają obrywaniu i brzeg się cofa. Najmniej odporne na niszczenie są gliny morenowe, piaski, iły, margle, bardziej odporne-skały krystaliczne.

Wybrzeże riasowe – powstało w wyniku zalania pasm górskich położonych ukośnie do linii brzegowej. Dawne doliny górskie stanowią teraz zatoki morskie. Np. PN-zach Hiszpania, Grecja, pd-zach Irlandia
Wyb. dalmatyńskie – tworzy się, gdy zostały zalane pasma górskie ułożone równolegle do linii wybrzeża. Chorwacja, Kalifornia.
Wyb. fiordowe – jest skutkiem zalania dolin polodowcowych, fiordy SA głębokie i bardzo długie. Norwegia,płn Kanada.
Mierzeja Wiślana jest efektem budującej działalności morza. Powstała z osadów przyniesionych przez prądy przybrzeżne, które, wpływając do zatok, usypały piaszczysty wał, zwany KOSĄ lub MIERZEJĄ. Gdy mierzeja całkowicie odetnie zatokę od morza, powstanie jezioro nadbrzeżne np. Gardno i Jamno.
Wyb. mierzejowo-zalewowe – wybrzeże niskie, na którym morze akumuluje osady, czyli jest wybrzeżem akumulacyjnym.
Wyb. lagunowe - wyróżnia się piaszczystym wałem – LIDO, nadbudowanym od strony morza przez fale. Lido wynurzając się z morza odcina część zatoki, powstaje płytka i słabo zasolona laguna (Zatoka Wenecka). Później laguna wypłaca się i tworzą się na niej wyspy (WENECJA).
Wyb. wyrównane – powstaje gdy na wybrzeżu działalność morza doprowadzi do cofnięcia się wybrzeża wysokiego i nadbudowa niskiego.
Wyspy koralowe (atole) – (Bermudy, Bahama, Tahiti, Fidżi)- SA wynikiem działalności koralowców, organizmów żyjących w ciepłych , czystych i zasolonych wodach, które z wapiennych pancerzy budują rafę. Tworzą się wokół wysp stopniowo się zanurzających, Efektem narastania rafy koralowej na powierzchni jest pierścień lądu z wewnętrzną płytką lagunową.

Skały magmowe jawnokrystaliczne głębinowe świadczą o zjawiskach plutonicznych.
Granit – skała kwaśna, o dużej zawartości kwarcu, jasnej barwie. Wyraźne kryształy świadczą o powolnej, odbywającej się pod powierzchnią ziemi krystalizacji.
Sjenit – skała obojętna p różowej lub czerwonej barwie, cechuje się mniejszą zawartością kwarcu, a większą skaleni.
Gabro – skała zasadowa o ciemnej, prawie czarnej budowie.

Skały magmowe skrytokrystaliczne wylewne powstały w wyniku gwałtownego zastygania magmy na powierzchni ziemi są dowodem zjawisk wulkanicznych.
Bazalt – skała o ciemnej barwie, odcień niewielkiej ilości kwarcu o minerałów ciemnych.

Skały magmowe o strukturze porfirowej świadczą o dawnych wylewach wulkanu.
Struktura porfirowa skały polega na tym, że w masie skalnej skrytokrystalicznej tkwią rozwinięte kryształy. Skała rozpoczęła proces krystalizacji pod powierzchnią ziemi, po czym wylała się na powierzchnię ziemi i zastygła w postaci ciała skalnego. Typowymi skałami są: andezyt, jest on skałą obojętną pod względem chemicznych, oraz porfiry, które mogą być kwaśne oraz obojętne.

Żwiry zlepione spoiwem określamy jako zlepieniec(okruchy są obtoczone) lub brekcji(nie są obtoczone). Piaski-piaskowce, Muły-mułowce, Iły-iłowce (łupki iłowcowi).

Skały organiczne: ropa naftowa(powstaje ze szczątków roślinnych i zwierzęcych przy udziale bakterii głownie w młodych skalach fałdowych Karpaty,Kaukaz), gaz i wosk ziemny.

Skały osadowe pochodzenia chemicznego powstają w wyniku wytrącenia z wody zawartych w niej związków.
Wytrącenie się osadów z wód morskich w suchym, gorącym klimacie. Skałą taką jest np.: wapień powstały w procesach krasowych.

Skały metamorficzne mówią o kontakcie skały z magmą lub przeobrażeniu skał w głębi Ziemi pod wpływem wysokiego ciśnienia i temp.
Z powodu wys. Temp. Intruzji magmowej skały przemianom ulegają wapienie- wapienie krystaliczne i marmury, piaskowce zmieniają się w kwarcyty, węgiel kamienny w antracyt. Granity – gnejsy, łupki krystaliczne, kwarcyty, wapienie krystaliczne.

Platforma wschodnioeuropejska (najstarsza część Europy)-występuje we Wschodniej Europie, zachodnia granica przebiega przez Polskę. Podłoże platformy stanowią skały prekambryjskie (granity, gnejsy), na których zalega pozioma pokrywa skał młodszych-aleozoicznych, mezozoicznych i kenozoicznych.
Obszar fałdowań paleozoicznych- rozciąga się na południowy zachód od platformy prekambryjskiej. Obejmuje płn-zach i środ Polskę, pas starych wyżyn i gór (Sudety, Góry Świętokrzyskie). Fałdowanie kaledońskie dało początek Górom Kaczawskim. Sudety i G. Świętokrzyskie objęte zostały ruchami fałdowanymi podczas orogenezy hercyńskiej (w Sudetach) były też liczne intruzje magmowe, w wyniku których powstały masywy granitowe Karkonoszy, Strzelina, Strzegomia oraz różne surowce mineralne. Między Sudetami a G. Święt. podczas orogenezy her. w karbonie powstało rozległe obniżenie- zapadlisko śląsko-krakowskie, oraz dolno-śląskie znajduje się w Sudetach, trzecie – na Wyżynie Lubelskiej.
Ze szczątków roślin powstały pokłady węgla kamiennego, rozdzielane seriami osadów morskich lub jeziornych – piaskowcami, zlepieńcami i łupkami. W karbonie powstał też trzon krystaliczny Tatr. Perm charakteryzował się zmieniającymi warunkami klimatycznymi i surowcami mineralnymi. Klimat początkowo ciepły i bardzo wilgotny – stopniowo stawał się bardziej suchy. W suchym klimacie w zatokach morza wysokie parowanie spowodowało wytrącenie z wód morskich osadów soli kamiennej i potasowej na obszarze Kujaw. Powstały też złoża miedzi w Sudetach i w rejonie Lubina, Głogowa oraz ropy naftowej na Ziemi Lubuskiej (Krosno Odrzańskie) i w rejonie Pobrzeża Południowobałtyckiego – Karlino, Wolin, Kamień Pomorski.

Obszar fałdowań alpejskich obejmuje Karpaty i Zapadlisko Przedkarpackie.

Karpaty stanowią model budowy pasma górskiego, które dzielimy na Wewnętrzne – Tatry, niecka Podhalańska, Pieniński Pas Skałkowy, cechuje się występowaniem osadów gromadzonych w zbiornikach głębokich, często zmetamorfizowanych, z intruzjami magmowymi. Tworzą ją też skały magmowe, masywy krystaliczne starsze od innych osadów budujących góry; Zewnętrzne – Beskidy, Pogórze Karpackie wyróżniają się występowaniem grubych formacji fliszowych, które SA sfałdowane lub tworzą płaszczowiny daleko nasunięte na przedpole. Część ta powstała w wyniku niszczenia wzniesionej wcześniej części wewnętrznej i osadów w zapadlisku położonym na przedpolu gór.

Ruchy alpejskie przyczyniły się do odmłodzenia Sudetów, które zostały pocięte uskokami na bloki (góry zębowe). Również wówczas powstał uskok brzeżny oddzielający Sudety od Pogórza Sudeckiego i nastąpiło wzniesienie. Na przedpolu Sudetów nasiliła się też działalność wulkaniczna, której pozostałością są pokrywy bazaltowe. Spośród skał przeobrażonych można spotkać łupki, gnejsy, zieleńce, kwarcyty. Skały magmowe reprezentowane SA przez granity i bazalty, osadowe zaś przez wapienie, piaskowce, węgiel kamienny i brunatny. W trzeciorzędzie powstało ogromne jeziorzysko w środkowej Polsce, w którym osadziły się pokłady iłów poznańskich oraz węgla brunatnego (Konin, urek, Bełchatów, Turoszów). Czwartorzęd cechował się gwałtownym oziębieniem klimatu i rozwojem zlodowaceń