Wojny Polski XVII - wiecznej wyrazem słabości czy mocarstwowości państwa?

XVII wiek w dziejach Rzeczypospolitej to czas ciągłych wojen. W początkach stulecia były one raczej korzystne dla Polski . Jednak w miarę upływu czasu przeciwnicy stawali się coraz silniejsi, a wojny przestały być jedynie pogranicznymi.

WOJNY POLSKO-ROSYJSKIE W XVII WIEKU.

Na przełomie XVI i XVII wieku Rosja przeżywała głęboki kryzys wewnętrzny, który nastąpił po śmierci cara Iwana IV Groźnego, który nie zapewnił następstwa tronu. Tym samym Rosja znalazła się w okresie kryzysu dynastycznego, który był pogłębiony tajemniczymi okolicznościami śmierci carewicza Dymitra. Poza tym w Rosji wzrastał ucisk feudalny, tym samym wzrastało niezadowolenie chłopów, a wreszcie doszło do wybuchu powstania chłopskiego - powstania Iwana Bołotnikowa. W tej sytuacji nowo wybrany car Wasyl Szujski zdecydował się na sojusz Rosji ze Szwecją. W następstwie czego dochodzi do interwencji Szwecji w sprawy wewnętrzne Rosji. Szwedzi przyczynili się do opanowania powstania chłopskiego w Rosji.

Po 1569r. Rzeczpospolita była nastawiona na wschodni kierunek polityki zewnętrznej, na wschodzie dopatrywano się polskiej racji stanu, a taka sytuacja znajdowała poparcie u polskiej magnaterii i częściowo szlachty polskiej. Zygmunt III Waza był nastawiony na prowadzenie polityki dynastycznej.

Wojna z Rosją rozpoczęła się w 1604r. interwencją polskiej magnaterii popierającej Dymitra Samozwańca, tzw. ,,dymitriadą” pierwszą, potem drugą kończącą się krótkotrwałym sukcesem, dojściem Polaków do Moskwy, przejęciem tronu carskiego przez Dymitra i ostatecznym niepowodzeniem. Ten pierwszy okres wojem polsko-rosyjskich w XVII wieku miał charakter wojen prywatnych. Dopiero w następstwie sojuszu rosyjsko-szwedzkiego i interwencji Szwecji w sprawy Rosji. Wojny polsko-rosyjskie w 1609 roku oficjalnie były prowadzone za zgodą Zygmunta III Wazy. Polacy przystąpili do oblężenia Smoleńska, z pomocą wyruszyły wojska rosyjsko - szwedzkie. W następstwie czego doszło do ważnej bitwy pod Kłuszynem w lipcu 1610r., gdzie wojska polskie odniosły zwycięstwo pod dowodzeniem hetmana Stefana Żółkiewskiego, w następstwie czego dotarł do Moskwy, gdzie doprowadził do ugody z magnaterią rosyjską. Ugoda mówiła o obietnicy przejęcia tronu carskiego przez królewicza Władysława, syna Zygmunta III Wazy, pod warunkiem, że Władysław przejdzie na prawosławie. Na tę propozycję nie zgodził się Zygmunt III Waza, żądając osobiście tronu carskiego dla siebie. Z kolei na tę propozycję nie zgodziła się magnateria rosyjska. W następstwie wkrótce w 1611r. wybucha powstanie w Rosji przeciwko Polakom. Dwa lata później w 1613r. w Rosji wprowadza się warunki przejęcia władzy carskiej, tron przejmuje Michał Fiodorowicz - Romanow, za jego rządów w Rosji będą ,,wielkie czasy" a dynastia Romanowów będzie ostatnią dynastią carów w Rosji rządzących do pierwszej wojny światowej, do rewolucji w 1917r. Kolejne najazdy Polaków na Moskwę zakończyły się niepowodzeniem.

Wojny polsko-rosyjskie zakończyły się rozejmem w Dywilinie w 1619r.. Na jego podstawie Polska uzyskała Smoleńszczyznę, a także ziemię czernihowską i siewierską. Rozejm został potwierdzony pokojem w Polanowie 1634r. Przy Polsce pozostały uzyskane ziemie, poza tym król Władysław IV zrzekł się roszczeń do tronu carskiego.

WOJNY POLSKO-SZWEDZKIE W XVII WIEKU.

Konflikt miedzy Rzeczpospolitą a Szwecją rozpoczął się w II połowie XVI w. Główną jego przyczyną była rywalizacja obu państw o wpływy nad Bałtykiem, walka o tzw. Dominium Maris Baltici. Ponadto pojawiły się konflikty miedzy polska a szwedzka gałęzią dynastii Wazów. Zygmunt III Waza na wolnej elekcji mimo trzech kontrkandydatów został wybrany królem Polski w 1587r.. Sytuacja była dość trudna, doszło nawet do wojny domowej, ale w czasie jej trwania Zygmunt III Waza zdołał dotrzeć do Polski do Krakowa i koronował się. W ten sposób doszło do połączenia dwóch zupełnie obcych sobie państw pod względem narodowościowym, religijnym i ustrojowym. Szwedzi kilka lat po elekcji króla Zygmunta III Wazy obawiali się rekatolizacji kraju i ogłosili detronizację Zygmunta III Wazy, jednocześnie powołując na tron szwedzki jego stryja Karola IX Sudermańskiego. Zygmunt III Waza zupełnie nie chciał się na ten fakt zgodzić, tym bardziej, że skupiał się na myśli prowadzenia polityki dynastycznej. I Zygmunt i jego synowie nie zrzekli się prawa do tronu szwedzkiego. Aż do 1660r. była to stała przyczyna konfliktów polsko-szwedzkich.

Poza tym zrealizowanie pacta- conventa dawało Polsce Estonię. Z kolei na ten fakt nie chcieli zgodzić się Szwedzi. Główną przyczyną był wyjątkowy wzrost ekspansywności międzynarodowej Szwecji, która dążyła do przekształcenia Bałtyku w swoje wewnętrzne morze. Wojna polsko-szwedzka rozpoczęła się atakiem Szwedów na Inflanty w 1600r. Początkowo Szwedzi mieli przewagę. Sytuacja odwróciła się w bitwie pod Kircholmem w 1605r. W bitwie zwycięstwo odniosły wojska polskie dowodzone przez hetmana Karola Chodkiewicza. Zwycięstwo polskie nie zostało wykorzystane ze względu na problem wewnętrzny, przez rokosz sandomierski oraz wojnę Polski z Rosją. W następstwie ataku Szwedów na Polskę miało miejsce w 1621r. zakończenie konfliktu układem w Mitawie
w 1622r. Według tego układu Szwedzi otrzymali większość Inflant, Polska zatrzymała jedynie tzw. Inflanty polskie, Kurlandię jako lenno. W 1626r. Szwedzi znowu napadli na Polskę, tym razem wkroczyli na Pomorze Gdańskie i Prusy Książęce zarządzając blokadę Gdańska. Wtedy to Rzeczpospolita zdobyła się na ogromny wysiłek militarny, wojska polskie były dowodzone osobiście przez króla Zygmunta III Wazę i hetmana Stanisława Koniecpolskiego i wojska polskie odniosły kilka zwycięstw, największą przełomową bitwą była bitwa morska pod Oliwą w 1627r. Dwa lata później w 1629r. zostało ono utrwalone zwycięstwem na lądzie w bitwie pod Trzcianą. W tym samym roku podpisano rozejm polsko-szwedzki w Starym Targu.

Wojny polsko-szwedzkie zostały zakończone rozejmem w Sztumskiej Wsi w 1635r. Według niego Polska obroniła swój stan posiadania nad Bałtykiem, Szwedzi wycofali się z miast pruskich, zrezygnowali też z ceł gdańskich, lecz nadal utrzymywali większość Inflant. Król polski zobowiązał się nie zabiegać o tron szwedzki podczas trwania rozejmu. Omawiana wojna jest nazywana drugim frontem wojny trzydziestoletniej , gdyż jej działania miały ścisły związek z wydarzeniami na terenie Niemiec.

W latach 1655 – 1660 doszło do największego konfliktu ze Szwecją, nazwanego później mianem „Potopu”. Król szwedzki Karol X Gustaw, wykorzystując wewnętrzne konflikty Rzeczypospolitej, próbował opanować całe państwo. Polska znajdowała się w tym czasie w bardzo trudnym położeniu. Trwała wojna na wschodzie z Kozakami i z Rosją. Rosła w siłę opozycja antykrólewska. Wiadomości o stanie państwa dostarczył królowi Karolowi Gustawowi podkanclerzy Hieronim Radziejowski, który w związku z konfliktem z królem zbiegł do Szwecji. Oficjalnym pretekstem do wojny była chęć zlikwidowania pretensji Jana Kazimierz do tronu szwedzkiego.

Wojska szwedzkie wkroczyły do Polski z dwóch stron: z Pomorza Zachodniego i z Inflant. Początkowo odnosiły one błyskawiczne sukcesy. Szlacheckie pospolite ruszenie skapitulowało pod ujściem, a na stronę szwedzką przeszli Janusz i Bogusław Radziwiłłowie, poddając Litwę (ugoda w Kiejdanach). Szwedzi zajęli większe miasta polskie (m.in. Kraków i Warszawę). Król polski Jan Kazimierz opuścił kraj i schronił się na Śląsku. Rozmiary i tempo zwycięstw szwedzkich były zadziwiające, ale wywołały wybuch żywiołowego powstania. Wzięły w nim udział wszystkie warstwy społeczne. W grudniu 1655r. została zawarta konfederacja tyszowiecka, której celem było wypędzenie najeźdźców z Polski. Działania partyzantów doprowadziły do wyparcia wojsk szwedzkich z części ziem polskich. Wrócił do kraju Jan Kazimierz. Działania wojenne przybrały charakter międzynarodowy. W 1656r. w Radnocie Karol Gustaw zawarł układ z elektorem brandenburskim Fryderykiem Wilhelmem i księciem siedmiogrodzkim Jerzym II Rakoczym w sprawie podziału Rzeczypospolitej. Wojska Jerzego Rakoczego dotarły pod Warszawę i dokonały ogromnych spustoszeń, ale ostatecznie zostały otoczone i zniszczone. Natomiast Fryderyk Wilhelm zrezygnował z sojuszu ze Szwedami za cenę uzyskania pełnej suwerenności. Dostał od króla polskiego w lenno ziemię lęborsko - bytowska (traktaty welawsko - bydgoskie 1657r.). Sukcesy wojsk polskich w wojnie partyzanckiej miały duże znaczenie. Szwedzi zostali okrążeni i pobici w widłach Wisły i Sanu. W lipcu 1656r. została zdobyta Warszawa. Ostatecznie zostali wyparci z zim polskich.

Pokój zawarty w Oliwie w 1660r. zakończył konflikty polsko-szwedzkie na zasadzie status quo sprzed 1655r. rzeczpospolita wyszła z wojny bez uszczerbku, jeśli nie liczyć utraty kontroli nad Prusami książęcymi. Jednak konsekwencje wojny były tragiczne ze względu na wielkość zniszczeń. Nigdy wcześniej państwo nie doznało takich strat.

WOJNY POLSKO-TURECKIE W XVII WIEKU

Na genezę wojen polsko - tureckich złożyła się napięta sytuacja. Mimo że w następstwie wojen z I połowy XVII w. podpisano pokój w Chocimiu w 1621r. Poza tym w tym czasie wyraźnie wzrastała potęga militarna Turcji, a także zauważa się wzrost ekspansywności. Jest to szczególnie widoczne za Sułtana Mehmeta IV. Ówczesny Hetman kozacki Piotr Doroszenko wyrażał chęć współpracowania z Turcją, a nawet podporządkowania jej Ukrainy.

Wojny polsko - tureckie w II połowie XVII w. rozpoczął najazd wojsk tureckich w 1672r. za Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W tym czasie w Polsce trwały wewnętrzne walki polityczne, doszło nawet do rozbicia na dwa obozy, na dwie orientacje polityczne: proaustriacką (prohabsburską) i profrancuską. Polska nie była przygotowana na odparcie ataku, stąd w 1672r. Turcja zdobyła twierdzę Kamieniec Podolski i doprowadziła do układu w Buczaczu. Układ ten był bardzo niekorzystny dla Polski, która oddała na rzecz Turcji województwo podolskie, bracławskie i kijowskie. Została także zobowiązana do płacenie corocznego haraczu na rzecz Turcji co sprowadzało ją do roli państwa wasalnego. W tym czasie Sejm nie ratyfikował tego układu, a w dodatku podjął ustawę o nowych podatkach na rzecz wojska. W tej sytuacji w 1673r. doszło do bitwy pod Chocimiem, wojska polskie dowodzone przez Hetmana Jana Sobieskiego odniosły ważne zwycięstwo. W 1674r. Sobieski został królem Polski, jako Jan III Sobieski, ale zwycięstwo to nie zostało w pełni nie wykorzystane, ponieważ wojna polsko-turecka została zamknięta układem w Żurawnie

w 1676r. Według tego układu przy Turcji nadal pozostawał Kamieniec Podolski również część Podola i Ukrainy. W Polsce nadal trwały walki polityczne, czego przejawem było podpisanie układu w Jaworowie w 1675r. Układ ten potwierdzał przewagę obozu profrancuskiego. Ludwik XIV zobowiązał się do pośredniczenia w konfliktach polsko-tureckich oraz do podjęcia starań o przywrócenie Prus Książęcych do Polski. Francja nie wywiązała się ze swych zobowiązań i wkrótce przewagę uzyskał obóz proaustriacki. W tym czasie w 1683r. w Warszawie został podpisany układ sojuszniczy polsko-austriacki, obydwa państwa zobowiązały się do wzajemnej pomocy w razie najazdu tureckiego. I tak w tym samym roku 1683 Wezyr turecki Kara Mustaffa przystąpił do oblegania Wiednia (odsiecz wiedeńska), wtedy ówczesny cesarz Leopold I zwrócił się o pomoc do króla polskiego Jana III Sobieskiego.

12 IX 1683 roku wojska tureckie zostały rozbite pod Wiedniem, szczególny udział miały w tym wojska polskie dowodzone przez króla Jana III Sobieskiego (głównie husaria). Wkrótce w 1684r. dochodzi do podpisania tzw. Ligi Świętej, zawiązanej przez takie kraje, jak: Austria, Polska, Wenecja i Papiestwo. Zmagania Ligi Świętej z Turcją trwały do podpisania pokoju w Karłowicach w 1699r. Według niego największe korzyści uzyskała Austria zdobywając większość Węgier, Wenecja uzyskała Peloponez, Polska odzyskała Kamieniec Podolski i ziemie nie odzyskane w układzie w Żurawie w 1676 roku.

WOJNY Z KOZAKAMI W XVII WIEKU.

Od końca XV i w I połowie XVI wieku na Ukrainie naddnieprzańskiej ukształtowały się specyficzne organizacje wojskowe grupujące zbiegłych chłopów, awanturników, ludzi wyjętych spod prawa. Przybrali oni miano Kozaków. Zamieszkiwali tereny za porohami na Dnieprze, czyli tzw. Zaporoże. Nikt nie maił nad nimi władzy. Kozacy rejestrowi tworzyli w wojskach polskich w XVI i XVII w. Formacje lekkiej jazdy i piechoty. Po unii lubelskiej ziemie zamieszkiwane przez Kozaków znalazły się w obrębie terytorium Korony, więc stały się terenem ekspansji szlachty i magnatów. Od końca XVI w. Wybuchło kilka powstań kozackich, np. powstanie Kosińskiego (1591-1593), Nalewajki (1595-1596), Fedorowicza (1630). Ich przyczyną było żądanie powiększenia rejestru i bezwzględność magnatów wobec ludności kozackiej.

W 1648r. doszło do największego powstania pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego. Jego przyczyną były zawiedzione nadzieje Kozaków na wojnę z turcją oraz nasilające się konflikty społeczne na Ukrainie. Chmielnickiemu udało się uzyskać poparcie Tatarów Połączone siły kozacko-tatarskie zadały wojskom polskim dotkliwe klęski w bitwach nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami. Do powstania przyłączyli się chłopi, napadając na dwory i miasta, mordując szlachtę, duchowieństwo katolickie i Żydów. Kiedy król Władysław IV zmarł, spory co do sposobu postępowania z powstańcami spowodowały brak przeciwdziałania wojsk polskich. Kozacy podeszli aż pod Lwów i Zamość. O przebiegu wydarzeń zadecydowała postawa chana tatarskiego, który odstąpił od Chmielnickiego za cenę olbrzymiego okupu. W takiej sytuacji została zawarta ugoda zborowska, w wyniku, której Chmielnicki został hetmanem Ukrainy, a rejestr powiększono do 40 tys Kozaków. Jednak postanowienia te nie zadowoliły obu stron. W 1651r. działania wojenne zostały wznowione. Wojska polskie odniosły zwycięstwo pod Beresteczkiem. Nowa ugoda zawarta w Białej Cerkwi ograniczyła wielkość rejestru. Ugoda została zerwana przez Kozaków którzy odnieśli zwycięstwo pod Batohem. Chmielnicki chcąc zerwać kontakty z niestałymi Tatarami zawarł sojusz z Rosją. W 1654r. Kozacy w ugodzie perjasławskiej uznali zwierzchnictwo Rosji i przyłączyli Ukrainę do Rosji.

Ugoda ta stała się powodem wybuchu wojny polsko-rosyjskiej o panowanie nad Ukrainą. Wojna ta trwała w dwóch etapach: 1654-1655 i 1659-1667. Wojska polskie odniosły kilka zwycięstw (np. pod Połonką i Cudnowem w 1660r.). Podczas jej trwania została podjęta próba uregulowania stosunków polsko-kozackich. W 1658r. hetman kozacki Jan Wyhowski zawarł z Rzeczpospolitą ugodę w Hadziaczu przewidującą utworzenie trzeciego, równouprawnionego członu Polski – Księstwa Ruskiego, którego elitę tworzyliby Kozacy. Ugoda nie weszła w życie. Wojnę zakończył rozejm w Andruszowie (1667r.) , potwierdzony w 1668r. tzw. Pokojem Grzymułtowskiego. Ukraina została podzielona wzdłuż Dniepru. Ukraina zadnieprzańska, Kijów oraz ziemie zamieszkałe przez Kozaków znalazły się pod panowaniem rosyjskim.

Wojny z Kozakami miały charakter wojen domowych. Skutki tych wojen były dla obu stron tragiczne. Oprócz strat materialnych, powiększyła się wrogość, która podzieliła Kozaków i Polaków.

Wiek XVII obfitował w wojny w Polsce. Polska była pod panowaniem Zygmunta III wazy (1587-1632), później Władysława IV Wazy(1632-1648), Jana Kazimierza Wazy(1648-1668), Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1668-1673), Jana III Sobieskiego (1674-1696). W pierwszej połowie XVI wieku, za panowania Zygmunta Starego i jego syna Zygmunta Augusta połączone państwo polsko-litewskie zaczęło aspirować do roli mocarstwa europejskiego. Pomimo problemu bałtyckiego, rosyjskiego i południowego (tureckiego) Polska była bardzo silnym państwem. Moim zdaniem w XVII w. w dalszym ciągu taka była, choć wojny (z Rosją, Turkami, Kozakami, Szwecją) bardzo osłabiły państwo. Im dalej patrzymy w XVII w. tym państwo polskie wydaje się coraz słabsze. Sama decyzja (a właściwie konieczność) podejmowania się działań wojennych jest wyrazem mocarstwowości Rzeczpospolitej.

Najtrudniejszy okres to lata od 1648 do 1667. Przypada na nie wojna domowa z Kozakami, „Potop” szwedzki i wojna z Rosją o Ukrainę. Powstanie Chmielnickiego obróciło w perzynę południowo - wschodnie obszary rzeczpospolitej, zaś Szwedzi podczas „potopu” zrujnowali północno-zachodni jej fragment. Straty jakie poniosła ludność polska, okazały się bardzo dotkliwe. Wojska szwedzkie obrabowały większość polskich miast poza Gdańskiem, Lwowem, Zamościem i jasna Górą. W trakcie działań wojennych i po ich zakończeniu dochodziło do wybuchu epidemii, dziesiątkujących ludność. Katastrofalne rozmiary przybrała epidemia w latach 1659-1663. W początkach lat 60-tych XVII w. ludność Rzeczypospolitej zmniejszyła się o około 1/3 i liczyła około 6 milionów. Po „Potopie” około 60% uprawianej ziemi leżało odłogiem.

Zubożenie dotknęło wszystkie warstwy społeczne, także szlachtę. Szczególnie uwidoczniła się różnica między szlachtą średnią a magnatami. Latyfundia magnackie również dotkliwie odczuły skutki zniszczeń. Jednak ich wielkość i siła była na tyle duża, że mogły one o wiele szybciej podnieść się z upadku niż pojedyncze folwarki szlacheckie. Dawało to faktyczną władzę w ręce magnaterii.

Podsumowując, wojny Rzeczypospolitej w XVII w. były wyrazem zarówno mocarstwowości państwa jak i jej słabości. Mocarstwowość bierze się moim zdaniem z tego, że Polska tak długo była silnym państwem i podejmowała się walki w swoich interesach. Słabość jednak, polegała na tym, że wojny te nie wyszły Jej na dobre. Wiele strat materialnych, przemiany ustroju politycznego(słabsza władza wykonawcza króla i jego urzędników) były bardzo dla polski złe w skutkach.