Twórcy i ich dzieła.
Sofokles (496-406 p.n.e.), tragediopisarz grecki, jeden z trzech wielkich tragików starożytnych (obok Ajschylosa i Eurypidesa). Brał udział w życiu politycznym Aten (był skarbnikiem Związku Ateńskiego, strategiem, kapłanem herosa-lekarza Amynosa).Autor ok. 120 sztuk (90 tragedii, 30 dramatów satyrowych). Zachowało się tylko 7 tragedii: Ajas, Antygona, Edyp król, Trachinki, Elektra, Filoktet, Edyp w Kolonie. W papirusach z Oksyrynchos w Egipcie odkryto 400 wierszy dramatu satyrowego Tropiciele.
Adam Mickiewicz (1798 – 1855) – poeta i dramatopisarz uważany za najznakomitszego twórcę w dziejach polskiego pisarstwa. Dzieciństwo spędził w Zaosiu i Nowogrudku. Studiował na Uniwersytecie Wileńskim, a następnie został nauczycielem w Kownie. Należał do towarzystwa „Filomatów”. Jego najważniejsze utwory to: Oda do młodości, Ballady, romanse, Grażyna, Dziady, Reduta Ordona, Pan Tadeusz. Zmarł najprawdopodobniej na cholerę w Stambule. Został pochowany we Francji, a w roku 1890 przeniesiono ciało Mickiewicza do katedry wawelskiej.
Czesław Miłosz (1911 – 2004 ) – najbardziej znany, obok Szymborskiej, poeta polski XX wieku. Pisze również prozą, tłumaczy. Zajmuje się historią literatury polskiej, a na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkley jest profesorem literatur słowiańskich. W 1980 roku otrzymał Literacką Nagrodę Nobla. Mieszka w Berkley i w Krakowie. Pisał już w gimnazjum, a na studiach publikował. Jego największe utwory to: Dolina Issy, Umysł Zniewolony, Historia literatury polskiej do roku 1939 i wiele tomów wierszy.
Mrożek Sławomir (1930-) - pseudonim Damian Prutus polski dramatopisarz, satyryk, prozaik, rysownik. Studiował architekturę, filozofię orientalną i sztukę. 1950 debiutował jako dziennikarz reportażem w Przekroju. 1950-1954 w redakcji krakowskiego Dziennika Polskiego, 1956-1958 w tygodniku Życie Literackie. 1959 przeniósł się do Warszawy. W 1963 osiadł we Włoszech, w 1968 zamieszkał w Paryżu, następnie w 1989 przeniósł się do Meksyku, od 1996 w Krakowie. Jako prozaik opublikował: Opowiadania z Trzmielowej Góry , opowiadania satyryczne: Półpancerze praktyczne, Słoń, Wesele w Atomicach, a także Monizę Clavier, Dwa listy i inne opowiadania. W swoich utworach łączy absurdalny komizm i parodystyczną stylizację językową z wieloznaczną metaforyką i akcentami polemiki z tradycją literacką zwłaszcza romantyczną: Maleńkie lato, Ucieczka na południe. Ukazuje świat zniekształcony, podlegający schematyzacji, w którym przewagę zyskuje frazes nad znaczeniem, tworzy modele schematów ludzkich; groteskowo-satyryczne farsy i komedie; melofarsa Indyk, Zabawa, farsa Męczeństwo Piotra Oheya
Kochanowski Jan (1530-1584) - jeden z najwybitniejszych poetów polskich oraz europejskich. Od 1544 studia w Akademii Krakowskiej, później w Padwie. Liczne podróże po Europie, m.in. do Francji, Królewca, w których trakcie nawiązał kontakty z przedstawicielami europejskiej literatury i humanistyki. Po powrocie związany z dworami magnackimi. Od ok. 1563 został dworzaninem i sekretarzem Zygmunta II Augusta. Po śmierci króla mieszkał w Czarnolesie, biorąc okazjonalnie udział w życiu publicznym. Śmierć ukochanej córeczki Orszulki, której poświęcił Treny, a następnie drugiej córki Hanny przyczyniły się do pogorszenia jego stanu zdrowia. Zmarł nagle w Lublinie, w uroczystościach pogrzebowych uczestniczył dwór z królem Stefanem Batorym, pochowany został w Zwoleniu. Jego najważniejsze utwory to: Pieśni i Fraszki, Odprawa Posłów Greckich, Treny, Psałterz Dawidów.
Potocki Wacław (1621-1696) - poeta. Wywodził się z ziemiańskiej rodziny ariańskiej. Był m.in. podstarościm w Bieczu (1667-1674). Po wydaniu dekretu o banicji arian (1658) przeszedł na katolicyzm, by nie opuścić kraju.
Romanse pisane wierszem: Syloret, albo Prawdziwy abrys po ciężkim straconym synów żalu... (1674-1691, wydanie 1764), Historia o Argenidzie, królewnie sycylijskiej (1697). Najważniejszym dziełem epickim Potockiego jest Transakcja wojny chocimskiej (1670, wydanie 1850). Popularność zyskał zbiór Iovialitates, albo Żarty i fraszki rozmaite (wydanie 1747). Także zbiory wierszy: Ogród... (wydanie całkowite Ogród fraszek tom 1-2, 1907), Moralia (wydane w całości 1915-1918). Wierszowany Poczet herbów szlachty Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego (wydanie 1696). Wiersze wybrane w serii Biblioteki Narodowej (1924), Pisma wybrane (tom 1-2, 1953), Wiersze (1966).
Cyprian Norwid (1821 – 1883) – twórca wszechstronny, poeta, dramatopisarz, prozaik, malarz, rzeźbiarz. Wyjechał z Polski w wieku 21 lat do Francji. Poznał Słowackiego, Chopina, Mickiewicza. Patriotyzm Pana Tadeusza nazwał kapuścianym. W swoich utworach posługiwał się alegoriami, symbolami, ironią. Pisał językiem oszczędnym i wieloznacznym.
Leśmian Bolesław - właściwie Bolesław Lesman (1877-1937), polski poeta, eseista, jeden z najwybitniejszych prozaików polskich XX w. Wczesną młodość spędził na Ukrainie. W Kijowie ukończył gimnazjum klasyczne i prawo 1910, następnie zamieszkał w Warszawie. 1903-1906 i 1912-1914 we Francji. 1911 współzałożyciel i reżyser nowatorskiego Teatru Artystycznego w Warszawie. Od 1918 notariusz i rejent w Hrubieszowie i Zamościu. 1933 członek Polskiej Akademii Literatury. Od 1935 ponownie w stolicy. Debiutował w prasie pod koniec XIX w. Od 1901 współpracownik czasopisma Chimera. Początkowo pisywał również wiersze w języku rosyjskim. Związany z modernizmem, już w pierwszym zbiorze Sad rozstajny (1912) zaprezentował własną oryginalną poetykę, filozoficzną i pełną niezwykłej wyobraźni, ze skłonnością do symbolizmu. Kolejne zbiory Łąka (1920), Napój cienisty (1936) i Dziejba leśna (1938) przyniosły mu dopiero pod koniec życia wielkie uznanie. Także proza baśniowa, jak orientalne Klechdy sezamowe (1913), Przygody Sindbada Żeglarza (1913) oraz związane z polskim folklorem Klechdy polskie (Londyn 1956, Warszawa 1959). Studia i szkice filozoficzne, estetyczne i literackie oraz przekłady nowel E.A. Poego i próby dramatyczne. Także m.in. Z pism Bolesława Leśmiana (tom 1-3, Szkice literackie, Utwory rozproszone - Listy, Poezje 1959-1965), Poezje wybrane w serii Biblioteki Narodowej (1974).
Stanisław Grochowiak (1934 – 1976) - polski poeta, dramatopisarz, prozaik i publicysta. Rozpoczęte i nie ukończone studia polonistyczne w Poznaniu. 1951 debiutował jako poeta. 1953-1955 członek redakcji WTK we Wrocławiu. Od 1955 w Warszawie, najpierw w Instytucie Wydawniczym PAX, później w zespole redakcyjnym Za i przeciw, 1958-1960 w dwutygodniku Współczesność (1959 redaktor naczelny), potem kolejno w redakcjach: Nowej Kultury, Kultury (Warszawa), Poezji, Miesięcznika Literackiego. Jego największe utwory: tomiki: Ballada Rycerska, Menuet z Pogrzebaczem, sztuka: Szachy.
Interpretacja – jest to odkrywanie tajemnic wiersza, jest świadomym poszukiwaniem znaczeń zawartych w budowie wiersza. Aby zacząć interpretować wiersz należy zauważyć coś charakterystycznego np. cechę utworu.
Istotą interpretacji jest sformułowanie własnej hipotezy wyjaśniającej cel ukształtowania utworu, musimy poddać się działaniu wiersza.
Parafraza – to swobodny poetycki przekład.
Beletrystyka – ogół utworów powieściowych, opowiadań, nowel
Realizm – prezentacja człowieka w utworze literackim, w jego codziennej egzystencji, zgodnie z przyjętymi wyobrażeniami o życiu i świecie, respektujący reguły antycznej antycznej estetyki mimesis (Prus-„lalka”).
Fantastyka – gatunek literacki w którym świat przedstawiony odbiega od obowiązujących norm i kryteriów realnej rzeczywistości. Fantastyka korzysta z mitu, baśni, folkloru, wierzeń religijnych.
Fikcja literacka – właściwość świata przedstawionego w utworze literackim; polega na zmyślaniu autora, które nie ma pokrycia w rzeczywistości. Istnieje niezależnie od światopoglądu autora; stanowi wyznaczniki literackości dzieła.
Alegoria – motyw zawarty w dziele literackim – np. postać, zdarzenie – który oprócz znaczenia dosłownego posiada sens dodatkowy, domyślny, czyli alegoryczny. Popularną alegorią literacką jest przedstawienie żeglugi lub podróży jako odpowiednika ludzkiego życia. W bajkach alegoriami ludzkich cech są postacie zwierzęcych bohaterów, w sztukach plastycznych sowa to alegoria mądrości, waga – sprawiedliwości. Od symbolu różni się tym, że wszyscy rozumieją ją jednakowo, zaś symbol – wielorako.
Symbol – w dziele literackim, plastycznym, filmowym, a nawet muzycznym, znak sensów i treści ukrytych, niewypowiedzianych wprost. Symbolem może być postać, zdarzenie, przedmiot, miejsce, obraz poetycki.
Sacrum – jedno z najważniejszych pojęć religioznawstwa i antropologii kulturowej. Pochodzi od łacińskiego słowa sacer oznaczającego zarówno to co święte, jak i to, co przeklęte.
Profanum – rzecz nie poświęcona, świecka - w odróżnieniu od sacrum.
Fantasy, fantastyka baśniowa; odmiana współczesnej literatury fantastyczno-naukowej. Fantasy wywodzi się z baśni, mitologii, legend, poematów rycerskich, powieści przygodowej, awanturniczej. Dominują strukturalne i genetyczne związki z baśnią. Akcja fantasy rozgrywa się w świecie alternatywnym, w realiach cywilizacji rządzonej magią; reprezentuje świat magicznych przedmiotów, cudownych zdolności, niezwykłych postaci (elfy, smoki, krasnoludy, trolle), któremu brak optymistycznego morału; struktura postaci jest wielowymiarowa, komponowana w cykl, jak np. Hobbit J. Tolkiena, Trzy serca i trzy lwy P. Andersona; w obrębie fantasy istnieją gatunki heroic fantasy, fantasy miecza i czarów; nurt subkulturowy w grach planszowych, komputerowych.
Sonet (wł. sonetto) lit. utwór poetycki ukształtowany we Włoszech w XIII–XIV w., gł. w twórczości Dantego Alighieri i F. Petrarki; składa się z dwóch strof czterowersowych o charakterze opisowo-narracyjnym i dwóch trzywersowych liryczno-refleksyjnych.
Oksymoron, wyrażenie złożone z dwóch przeciwstawnych znaczeniowo składników, zwykle z rzeczownika i określającego go epitetu, a także rzeczownika lub czasownika, czasownika i przysłówka - ukazujące właściwości, stany, działania itp. o charakterze paradoksalnym, łączącym w jedną całość sprzeczności, stosując pozorną nielogiczność w celu podkreślenia złożoności obrazu lub pojęcia.
Oda - lit. patetyczny, uroczysty, wierszowany utwór poetycki opiewający wzniosłą ideę, wybitną postać, niezwykły czyn, pierwotnie przeznaczony do śpiewania, muz. forma wokalno-instrumentalna podobna do kantaty, zawierająca pewne elementy liryczne.
Kontaminacja - połączenie, pomieszanie dwóch lub więcej zdarzeń, wątków myślowych, zagadnień w jedną całość w wypowiedziach ustnych lub pisemnych.
Paronomazja - zestawienie podobnie brzmiących słów, bliskich sobie etymologicznie lub wzajemnie niezależnych, ujawniające bądź sugerujące więzi znaczeniowe pomiędzy nimi, zarówno w sensie żartobliwym, jak w warstwie głębszych więzi semantycznych.
Sentymentalizm - nadmierna uczuciowość, wrażliwość; sentymentalność; 2. lit. kierunek umysłowy i prąd literacki występujący w Europie pod koniec XVIII w.; opozycyjny w stosunku do klasycyzmu i racjonalizmu propagował uczuciowe nastawienie do rzeczywistości, uznając poznanie zmysłowe za najważniejsze źródło wiedzy o świecie; n.os. sentymentalista.
Ironia, - ukryte komiczne znaczenie negatywne, różniące się od dosłownego; pogarda wyrażona przy pomocy pozornej aprobaty. Czasami przybiera postać autoironii. Rozróżnia się różne rodzaje ironii, np. sokratyczną, tragiczną, romantyczną itp.
Puenta - krótkie trafne, często dowcipne i zaskakujące sformułowanie podsumowujące całość wcześniejszej wypowiedzi ustnej lub pisemnej; sentencja dobitnie podsumowująca i równocześnie zamykająca utwór literacki; pointa.
Elipsa – z greckiego brak, opuszczenie, konstrukcja składniowa niepełna gramatycznie, ale zamknięt znaczeniowo; sprzyja zwięzłości i skrótowości myśli
Mowa niezależna – to dosłowne przytoczenie czyjejś (lub własnej) wypowiedzi wydzielonej w tekście jako samodzielną całość.
Mowa zależna – przytoczenie czyjejś wypowiedzi (lub wypowiedzi własnej) nie w formie dosłownej, ale w formie zdania podrzędnego dopełnieniowego.
Rodzaje neologizmów: słowotwórcze, znaczeniowe, frazeologiczne, artystyczne.
Cytatów używamy, aby:
- uwierzytelnić opinię lub uwiarygodnić przedstawione fakty
- uwiarygodnić swoje stanowisko lub odeprzeć argumenty przeciwnika
- udokumentować treści
- poświadczyć prawdziwość własnych obserwacji