Wyżyna Krakowsko–Częstochowska - opis regionu

Położenie
Wyżyna Krakowsko – Częstochowska rozciąga się ponad 100 km łukiem, pomiędzy Krakowem a Częstochową. Szerokość waha się od kilku kilometrów na północy do blisko 40 km w częśi południowej, średnio wynosi około 200 km. Obejmuje ona obszar w przybliżeniu 2615 km kwadratowych, a około 246,5 tys. ha jest objęte ochroną krajobrazu.

Najwyższe miejsce znajduje się na terenie Ogrodzieńca – Góra Janowskego (515, 6 m n.p.m.). drugi rejon gdzie wyżyna przekracza 500 m n.p.m., to wzgórze Skałka (Grodzisko) – 512,8 m n.p.m. w Jerzmanowicach. Pod względem ukształtowania terenu Wyżyna Krakowsko-Częstochowska podzielona została
na dwie części: północną i południową.

Graniczy:
- od północy z Niziną Wielkopolską
- od zachodu z Wyżyną Śląską i Niziną Śląską
- od południa z Kotliną Sandomierską
- od wschodu z Wyżyną Małopolską.

Klimat
Klimat wyżyny jest nieco odmienny od otaczających ją obszarów. Pokrywa śnieżna zalega tu przez 80 dni w roku, a od kwietnia do września trwają okresu burzowe. Roczne sumy opadów mieszczą się w granicach 650 -700 mm i są nieco wyższe niż w rejonach przyległych, a średnie temperatury niższe o od 0,5 do 1,0°C. Średnia temperatura latem wynosi 19°C, zaś zimą -3°C.

Gleby
Gleby Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej są stosunkowo ubogie. Blisko 60 % wszystkich gleb wyżyny to bielice, które porastają bory sosnowe. Trochę bardziej zasobne gleby
w postaci gleb brunatnych występują na znacznym obszarze Wyżyny Olkuskiej.

Rzeki
Na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej swój początek biorą rzeki i potoki: Warta, Biała Przemsza, Czarna Przemsza, Pilica, Dłubnia, Szreniawa, Czarka (Żarki-Letnisko), Prądnik, Wiercica, Rudawa, Chechło, Dulówka, Kluczwoda, Sanka, Rudno, Będkówka, Kozi Bród.

Geologia
Obszar Jury ma bardzo ciekawą przeszłość geologiczną. Stanowił niejednokrotnie w swojej historii dno morza, przez co powstało wiele warstw skał (dolomity, margle, wapienie). Dominującymi skałami są jednak wapienie górnojurajskie. Charakterystyczne są skały wapienne pocięte dolinami erozyjnymi, a także zjawiska krasowe m.in. jaskinie
ze stalaktytami, stalagmitami oraz stalagnatami. W kierunku Obniżenia Górnej Warty występuje strome obniżenie o wysokości ok. 100 m. Od południa uskok tektoniczny Rów Krzeszowicki oddziela Wyżynę Olkuską. Rejon na południowy wschód od Częstochowy jest miejscem, gdzie znajduje się najwięcej jaskiń w Polsce. Możemy zobaczyć skamieniałe organizmy, które przywędrowały z obszaru równikowego (m.in. amonit), powstałą poprzez wyżłobienie Dolinę Prądnika, ostańce czyli twardsze fragmenty skał, które nie podlegają rozpuszczaniu (m.in. Maczugę Herkulesa). Jej strome zbocza SA zalesione, a równie, płaskie dno pokrywają łąki. Zachodziły tu także ruchy górotwórcze, co również dało ciekawy efekt. Najwięcej wzniesień jest w okolicach Krakowa. Dzięki różnorodności skał występują tu specyficzne gatunki roślin.

Jaskinie
- Jaskinia Wierzchowska Górna - 950 m dł.
- Smocza Jama - 230 m dł.
- Jaskinia Ciemna - 230 m dł.
- Jaskinia Łokietka - 270 m dł.
- Jaskinia Mamutowa (Jaskinia Wierzchowska Dolna) - 100 m dł.
- Jaskinia Nietoperzowa (Jaskinia Jerzmanowicka) - 306 m dł.
- Jaskinia Studnisko - 212 m dł. i 68 m gł.
- Jaskinia Mąciwody - 185 m dł. i 22 m gł.

Surowce mineralne
1. Rudy cynku i ołowiu(sfalerytu i galeny) – Olkusz, Sławków, Bolesławiec, Chrzanów,Jaworzno Ostrężnica, Nowa Góra Siewierz, Przeczyce, Brudzowiec, Mierzęcice;
2. Ruda żelaza (syderytu i limonitu) – obszar rudonośny ma powierzchnię ok. 850 km2 i ciągnie się pomiędzy Zawierciem a Wieluniem, Ogrodzeniec;
3.Wapienie jurajskie- wydobywane w Działoszynie, Rudnikach, Zabierzowie, Czatkowicach, Niegowonicach, Ogrodzieńcu; nieduże kamieniołomy występują na terenie całej wyżyny np. Bydlin, Olsztyn, Potok Złoty
4. Wapienie marmurowe – Dębnik i Paczółtowice,
5. Porfiry permskie – wydobywane w Miękini, Sance, Zalasie, Ostrej Górze w okolicy Myślachowic
6. Melafiry – Alwernia, Regulice, Rudno, Poręba w okolicach Alwerni;
7. Diabazy – Niedźwiedzia Góra w okolicach Tenczynka;
8. Węgiel kamienny – Tenczynek, Chrzanów, Trzebinia, Libiąż, Jaworzno, Sosnowiec;
9. Dolomity – Siewierz, Chrzanów, Stare Gliny w okolicy Kluczy, Bukowno;
10. Piasek – w Jaworznie, Kryspinowie, Ogrodzieńcu, Dąbrowie Górniczej, Lutowcu, Gężynie, Siewierzu, Mierzęcicach Piasku w okolicy Olsztyna;
11. Węgiel brunatny – Myszków, Siedlce, Kamienica Polska, Poręba, Siewierz, Będzin, Wysoka, Zawiercie, Mierzęcice, Gężyno, Łazy i Niegowonice
12. Trawertyn – Karniowicach;
13. Rudy wolframu – okolice Myszkowa’
14. Gliny – Siewierz, Ogrodzieniec, Łazy, Rudniki, Jaworzno, Sosnowiec, Grójec;

Przemysł
Początek przemysłu na tym obszarze to wiek XIX. Przyczyniło się do tego głównie dogodne położenie w pobliżu bazy surowcowej (najważniejszą rolę odegrały węgiel kamienny i ruda żelaza) oraz przebiegająca przez ten teren linia Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, która znacznie ułatwiała transport. Kolejny ważny okres w przemyśle tego regionu to lata powojenne, kiedy państwo sprzyjało rozwojowi Śląska i jego okolic. W dużych ośrodkach kulturalnych zaczęto budować wielkie zakłady przemysłowe, co było spowodowane względami politycznymi. Taka jest właśnie geneza powstania Nowej Huty w Krakowie, która miała przyciągnąć do miasta niewykształconą siłę roboczą, a tym samym zmniejszyć znaczenie inteligencji nieprzychylnej ówczesnym władzom.

Najważniejsze gałęzie przemysłu:
1. Huty żelaza
3. Przemysł maszynowy i metalowy
4. Przemysł środków transportu
5. Przemysł elektrotechniczny
6. Przemysł gumowy
7. Przemysł chemiczny
8. Przemysł petrochemiczny
9. Przemysł materiałów budowlanych i wydobywczy
10. Przemysł szklarski
11. Przemysł drzewny
12. Przemysł papierniczy
13. Przemysł włókienniczy
14. Przemysł odzieżowy
15. Przemysł skórzano-obuwniczy
16. Przemysł energetyczny
17. Przemysł spożywczy
18. Przemysł tytoniowy

Flora
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska tworzy odrębną krainę geobotaniczną. Dominują tu ciepłolubne rośliny charakterystyczne dla Europy Zachodniej. Stwierdzono występowanie ok. 1600 gatunków roślin naczyniowych, co stanowi 60% całej liczby gat. tych roślin w Polsce. Osobliwości flory Jury.
Endemity i gatunki rzadkie: brzoza ojcowska (w Dolinie Bolechowickiej i Kobylańskiej), warzucha polska znaleziona w Olkuszu, warzucha tatrzańska (endemit tatrzański), ostróżka tatrzańska (subendemit tatrzański), przytulia krakowska, modrzew polski. Z rzadszych roślin wymienić należy także gatunki: ostnica Jana, ostnica włosowata, goździk siny, aster gawędka, wisienka stepowa, kruszczyk drobnolistny, szałwia łąkowa, rojnik górski, macierzanka pospolita, kłokoczka południowa, kwitnące okazy bluszczu, 10 gatunków storczyków, fiołek bagienny.

Lasy
W zbiorowiskach leśnych występują głównie grądy, mieszane bory sosnowo-dębowe z domieszką jodły lub buka, świetliste dąbrowy. W okolicach Ojcowa i Olkusza występują reliktowe lasy górskie -jaworzyna górska zjęzycznikiem zwyczajnym. Wśród drzew dominują: grab, sosna, buk, brzoza, dąb, jodła. Spotkać można też śnieżyczkę przebiśnieg, wawrzynka wilczełyko, konwalię majową. Często występuje kopytnik pospolity, pomocnik baldaszkowy, borówka czarna i brusznica. W podszycie często występuje dzika
porzeczka.

Inne zbiorowiska
Ciepłolubne zbiorowiska murawy kserotermicznej reprezentowane są aż przez ok. 300 lat. Są to m. in: aster gawędka, czosnek skalny (poza Jurą niewystępujący na niżu), dziewanna austriacka, ostnica Jana, kostrzewbruzdkowana, oman wąskolistny, przetacznik wczesny, rumian żółty, róża francuska, turzyca niska i turzyca Michela, wiśnia karłowata. Występuje tu pewna ilość gatunków roślin typowo górskich (szczególnie w południowej części wyżyny). Są one reliktami glacjalnymi, które przetrwały tutaj po ostatnim zlodowaceniu. Należy tu wymienić takie gatunki, jak: ciemiężyca zielonai chaber miękkowłosy ( w Dolinie Prądnika), omieg górski (przy źródłach Białej Przemszy), skalnica gronkowa, kozłek trójlistny, zanokcica zielona, zachyłka Roberta (na skałach i piargach). Jeszcze starszymi reliktami, bo pochodzącymi z okresu trzeciorzędu są bardzo rzadko spotykane: ostróżka tatrzańska, wierzba lapońska, reliktami jest również brzoza karłowata, dębik ośmiopłatkowy i znaleziony tylko na dwóch stanowiskach paprotnikpstry. Na nieużytkach i suchych wapiennych zboczach występują krzaczastezarośla leszczyny, tarniny, dzikiej róży, a wśród skał wapiennychlicznie występuje jałowiec pospolity. Jednym z poważniejszych zagrożeń dla flory Jury jest duże skażeniepowietrza spowodowane bliskim sąsiedztwem dużych zakładów przemysłowych orazzmiany środowiska spowodowane osuszaniem bagien i torfowisk.

Fauna
Ze stosunkowo rzadkich zwierząt występują tu: padalec zwyczajny, w tym ównież jego rzadka odmiana turkusowa, gniewosz plamisty, zaskroniec, żmija zygzakowata, ropucha paskówka. Z owadów największy europejski chrząszcz jelonek rogacz, największy polski motyl zmierzchnica trupia główka oraz
paź żeglarz. Obszar Wyżyny stanowi podobnie jak w przypadku flory odrębną krainę zoogeograficzną pod nazwą Jura Krakowska .Obecnie na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej występują zwierzęta typowe dla bardzo ciepłych i silnie zagospodarowanych obszarów chociaż można tu spotkać również wiele rzadkich gatunków zwierząt.

Rezertaty przyrody
Już dawno temu dostrzeżono niezwykłe walory przyrodnicze Jury. Z upływem lat w związku z tym powstały przeróżne formy ochrony rzadko spotykanej w Polsce a występującej tu roślinności oraz zamieszkujących te tereny zwierząt.

Oprócz sztandarowego już Ojcowskiego Parku Narodowego na Wyżynie Krakowsko Częstochowskiej powstało wiele rezerwatów przyrody o różnym charakterze. Od stepowych poprzez krajobrazowe po przyrody nieożywionej.

Obecnie rezerwaty te są niesłychanie urokliwe i chętnie odwiedzane przez turystów, bowiem przy okazji doskonałego wypoczynku można poznać tu szereg niespotykanych nigdzie indziej gatunków fauny i flory a niejednokrotnie oryginalność i niepowtarzalność tych miejsc powodują że wraca się do nich jak bumerang. Miejsca doskonałe na krótkie wypady za miasto i spacery na łonie natury.

Doliny
Na południu Jury istnieje niezwykle malowniczy Ojcowski Park Narodowy, najmniejszy spośród polskich PN , ale przyciągający turystów jak magnes, gdyż na niewielkiej powierzchni zgromadziła się wszystko to, co tak urzeka na całej Jurze Krakowsko- Częstochowskiej. Istnieją tez plany utworzenia Jurajskiego Parku Narodowego , ale co przyniesie czas, niewiadomo. Ojcowski PN został utworzony 14 stycznia 1956 jako szósty w Polsce Park Narodowy. Od 1969 roku posiada on enklawę. Stanowi ją rezerwat brzozy ojcowskiej niedaleko Hamerni i Giebułtowa. Później do OPN przyłączono również dwie enklawy położone we wsi Smardzowice na wschód od właściwego Parku. Łącznie cały Ojcowski PN posiada powierzchnię 2.145,62 ha (+ powierzchnia otuliny 6.777 ha) z czego 12% powierzchni jest objęte ścisłą ochroną a 66% częściową. Pozostałe 23% chroni niepowtarzalny krajobraz. Ojcowski PN jest członkiem Federacja EUROPARC i został zaszeregowany jako V kategoria IUNC.
Aż 71% ( 1.528 ha) powierzchni Parku zajmują lasy, 22% ( 465 ha ) to grunty rolne. Wody stanowią zaledwie 1% (13 ha) powierzchni Parku co jest typowe dla jego wyżynnego charakteru. W parku wytyczono 23 km szlaków turystycznych i dwie ścieżki dydaktyczne. Rocznie odwiedza go 400 tys. turystów.

W Ojcowskim Parku Narodowym bardzo urozmaicona jest też rzeźba terenu. W swych granicach obejmuje on kilka dolin z czego największymi
i najbardziej znanymi są:
Dolina Prądnika – jest najdłuższą i najpiękniejszą spośród jurajskich dolinek podkrakowskich. Jej długość od źródeł do Hamerni , gdzie traci charakter jurajskiej dolinki , wynosiła około 15 km. Dnem płynie Prądnik , którego źródła znajdują się w Sułoszowej, a do Wisły wpływa na Dąbiu w Krakowie pod nazwą Białuchy.
Dolina Sąspówki- stanowi najdłuższą ( ok. 6 km ), prawoboczna dolinkę dol. do Prądnika, uchodząca do niej w centrum Ojcowa. Jest niezwykle malownicza. Zbocza pokryte są
w większości lasem grądowym, bukowym i bukowo-jodłowym. Na pn. stokach Góry Chełmowej można spotkać bardzo rzadkie w Polsce fragmenty lasów jaworowych. Wśród jaskiń tej doliny wyróżnia się Jaskinia Koziarnia.

Miasta
Gęstość zaludniwenia na Wyżynir Krakowsko – Częstochowskiej jest zróżnicowana:
- Najmiejsza w śodkowej części,
- Na południu nieco większa,
- Najwięsza gęstością zaludnienia charakteryzują się obszary sąsiadujące z jedynym dużym obszarem sąsiadujące z dużymi miastami Częstochową i Kraków.

Sieć wsi rozwijała się wokół miast. Oprócz nielicznych wyjątków zabudowy o znaczeniu europejskim miasta te zwykle stanowiły ważne ośrodki rozwoju regionalnego posiadające zwykle również znaczenie strategiczne dla kraju.Spośród najpiękniejszych miast nie sposób nie wspomnieć w tym miejscu o Olkuszu, Będzinie, Częstochowie czy Wieluniu. Niejako uzupełnieniem struktur osadniczych Jury są malowniczo położone i niezwykle ciekawe
turystycznie skupiska o charakterze małomiasteczkowym: np. Skała, Chrzanów, Krzeszowice, Alwernia, Pilica, Wolbrom, Sławków, Ogrodzieniec, Zawiercie-Kromołów, Siewierz, Myszków-Mrzygłód, Włodowice, Żarki, Szczekociny, Janów, Mstów, Koniecpol, Olsztyn
a na Wyżynie Wieluńskiej Kłobuck, Działoszyn i Pajęczno.

Miejscowości
- Aleksandrowice
- Alwernia
- Babice
- Będkowice
- Błędów
- Bobolice
- Bogucin Duży
- Bogucin Mały
- Bolechowice
- Bolęcin
- Bronowice Małe
- Brzoskwinia
- Bukowno
- Bydlin
- Chechło
- Choroń
- Chrzanów
- Ciągowice
- Czerna
- Częstochowa
- Czyżówka
- Dłużec
- Dąbrowa Górnicza
- Dulowa
- Filipowice
- Giebło
- Giebułtów
- Glanów
- Góra Włodowska
- Grodzisko Skała
- Imbramowice
- Jerzmanowice
- Karniowice
- Karniowice
- Klucze
- Korzkiew
- Kostkowice
- Kraków
- Kroczyce
- Kryspinów
- Krzeszowice
- Lgota
- Liszki
- Lelów
- Łazy
- Łutowiec
- Masłońskie
- Mirów
- Mitręga
- Młoszowa
- Mników
- Modlnica
- Morawica
- Morsko
- Mstów
- Murownia
- Myszków
- Myślachowice
- Niegowa
- Niegowonice
- Nielepice
- Niegoszowice
- Nieporaz
- Niesułowice
- Ogrodzieniec
- Ojców
- Olkusz
- Olsztyn
- Paczółtowice
- Piekary
- Pieskowa Skała
- Pilica
- Płoki
- Podlesice
- Podzamcze
- Poraj
- Poręba Górna
- Prądnik Korzkiewski
- Przeginia
- Przewodziszowice
- Przybynów
- Rabsztyn
- Racławice
- Regulice
- Rodaki
- Rokitno Szlacheckie
- Rudawa
- Rudno
- Ryczów
- Rzędkowice
- Siedlec
- Siewierz
- Skała
- Sławków
- Smoleń
- Strzegowa
- Suliszowice
- Sułoszowa
- Tenczynek
- Trzyciąż
- Tyniec
- Trzebinia
- Wola Filipowska
- Wola Justowska
- Wolbrom
- Wygiełzów
- Zabierzów
- Zaborze
- Zawiercie
- Złoty Potok
- Żarki
- Żarki-Letnisko
- Żarnowiec
- Żelazko
- Żerkowice
- Żurada

Zamki i ruiny
Najbardziej charakterystyczne elementy krajobrazu Wyżyny to warownie, bądź ich ruiny przysiadłe na jurajskich wzgórzach niczym orle gniazda, stąd nazwa szlaku wiodącego wśród nich – Szlak Orlich Gniazd oraz sterczące, białe ostańce skalne.

Charakterystyczne ukształtowanie terenu Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej w historii niejednokrotnie było doceniane ze względu na swoje walory obronne. Proces budowy systemu fortyfikacji trwał już w czasach wczesnego średniowiecza. Wówczas na szczytach niedostępnych skalnych ostańców powstawały liczne drewniane grodziska, będące namiastką powstałego w średniowieczu systemu obrony zachodniej granicy Polski.

Główny rozkwit budowy warowni jurajskich przypadł na XVI wiek, na co bezpośredni lub pośredni wpływ miała aktywność w tej dziedzinie Kazimierza Wielkiego.

Obecnie ”Orle Gniazda” ze względu na trudne do zdobycia położenie, stanowią jeden z symboli Jury. Stopniowo zamki te są odbudowywane i udostępniane do zwiedzania.
Do czasów obecnych tylko jeden z zamków typowo jurajskich ocalał w całości. Zamek w Pieskowej Skale znany jest w całym kraju i z powodu swojej niepowtarzalnie malowniczej sylwetce zwany jest „perłą renesansu”.

Zamek królewski na Wawelu podobnie jak powyżej wymieniony zamek w Pieskowej skale jest on doskonale znany wszystkim Polakom oraz wielu gościom z poza granic kraju. Znane są jego największe zabytki oraz historia, mimo tego niewielu wie, że wzgórze wawelskie to jurajski ostaniec zbudowany z wapiennej skały.

Turystyka
Wyżyna Krakowsko – Częstochowska to jeden z najpiękniejszych i najbardzeij malowniczych regionów Polski. Wędrując miedzy Dolina Wisły, a przełomem Watry pod Mstowem, podziwia można bardzo zróżnicowanu przyrodniczo i antropogenicznie krajobraz.

Jura jest stolica wspinaczkowa Polski.
Na jurajskich skałach i w niezliczonych jaskiniach zaczynali najwybitniejsu polscy alpiniści i grotołazi.znajduje się tu dużo ścianek do tego przeznaczonych oznaczonych w skali od 1 do 6 co do stopnia trudności. Jedno z miejsc szczególnie upodobanych przez amatorów wspinaczki to Rzędkowice koło Zawiercia, gdzie jest cały kompleks ścianek wapiennych idealnie nadajacych się do uprawiania tego sportu o róznym stopniu trudności. Dzięki fantastycznie ukształtowanemu terenowi jest to również doskonałe miejsce do jazdy na rowerach górskich, jazd konnych oraz uprawiania narciarstwo biegowego.

Mniej widoczne, ale nie mniej liczne i atrakcyjne są jaskinie i groty eksoplorowane przez grotołazów i speleogów. Największe ich skupiska znajduja się w okolicach Ojcowa
i w Sokolich Górach około Olsztyna.
Dla plażowiczów też coś się znajdzie. Jest tutaj Jezioro Porajskie. Ostatnio zbudowano wyciągi narciarskie.

Szlaki turystyczne:

Piesze:
- Szlak im. Barbary Rychlik
- Szlak Dolinek Jurajskich
- Szlak Doliny Racławki
- Szlak Gór Gorzkowskich
- Szlak Kajasówki
- Szlak Orlich Gniazd
- Szlak Partyzantów Ziemi Olkuskiej
- Szlak Pustynny
- Szlak Szwajcarii Zagłębiowskiej
- Szlak Tenczyński
- Szlak Tysiąclecia
- Szlak Walk 7. Dywizji Piechoty
- Szlak Warowni Jurajskich
- Szlak Zamonitu
- Szlak Ziemi Chrzanowskiej

Inne atrakcje turystyczne:
- Pustynia Błędowska
- Pustynia Siedlecka
- Dolinki Krakowskie, najciekawsze z nich to: Dolina Kluczwody, Bolechowicka, Kobylańska, Będkowska, Szklarki, Racławki.