Niewolnictwo w antycznym świecie - charakterystyka i ocena zjawiska

I – Wstęp
1. Cele pracy i jej budowa
2. Niewolnictwo – definicja
3. Antyk – definicja

II – Niewolnictwo w antycznej Grecji
1. Uwarunkowania polityczne
2. Postrzeganie filozoficzne niewolnictwa
3. Struktura społeczna antycznej Grecji i skala zjawiska niewolnictwa
4. Pochodzenie i źródła niewolników
5. Powinności i los niewolników
6. Porównanie niewolnictwa ateńskiego i spartańskiego

III – Niewolnictwo w antycznym Rzymie
1. Periodyzacja
2. Ogólna historia niewolnictwa w starożytnym Rzymie
3. Społeczeństwo rzymskie
4. Prawo rzymskie a niewolnictwo
5. Los niewolników

IV – Podsumowanie
1. Porównanie niewolnictwa w Grecji i Rzymie
2. Wnioski i ocena zjawiskaV – Bibliografia

I – Wstęp

1. Cele pracy i jej budowa
Celem niniejszej pracy jest scharakteryzowanie i ocenienie zjawiska niewolnictwa w antycznym świecie. Praca ta dzieli się na rozdziały i podrozdziały, które mają nadać pracy lepszą przejrzystość. Scharakteryzowanie będzie polegać głównie na opisaniu zjawiska niewolnictwa antycznego w rozdziałach II i III, a ocena będzie polegać na wyciąganiu wniosków w rozdziale IV oraz na określaniu skali zjawiska przez cały tekst. Ze względu na ograniczenie możliwej ilości znaków praca ma charakter skrótowy i opisuje tylko najważniejsze zagadnienia związane z tematem.

2. Niewolnictwo - definicja
Według słownika PWN niewolnictwo to „zjawisko społeczne polegające na tym, że pewna grupa ludzi stanowi własność innych ludzi”, oraz znaczy „całkowite podporządkowanie się komuś lub czemuś.

3. Antyk – definicja
Według encyklopedii PWN antyk to „świat starożytny, głównie kultura grecka i rzymska rozwijająca się w basenie Morza Śródziemnego od końca I tysiąclecia p.n.e. do V w. n.e.
II – Niewolnictwo w antycznej Grecji

1. Uwarunkowania polityczne
Starożytny świat grecki nie był jednolity politycznie. Podzielony był na rozliczne miasta-państwa zwane poleis. Każde z nich posiadało swój system prawny, inne stosunki społeczne i uwarunkowania polityczne. Platon - jeden z głównych ówczesnych myślicieli opisał w swoim dialogu pt. „Państwo” cztery rodzaje ustrojów: timokrację, oligarchię, demokrację oraz tyranię.

Timokracja była proponowanym przez Platona ustrojem bliskim, według niego, ideałowi. Miała być ona ustrojem, gdzie władzę sprawują wojownicy. Jej wadą miało być prowadzenie poleis na drogę systemu oligarchicznego, czyli władzy niewielkiej liczby ludzi o pochodzeniu arystokratycznym bądź/i o wysokim statusie majątkowym. Przykładem takiego ustroju miała być Sparta, miasto położone na Lacedemonie słynące z surowego wychowania młodzieży i kierowanie życia obywateli ku sukcesom wojennym.

Tyrania, w znaczeniu starożytnym, to system polityczny w antycznej Grecji przejawiający się we władzy jednostki opierający się często na biedniejszych obywatelach konfrontujących się z oligarchami. Tyran nie posiadał legitymizacji władzy w swoim pochodzeniu. Często w okresie rządów tyranów poleis przeżywało swój okres rozkwitu. Przykładem sztandarowym są rządy Pizystrata w Atenach. Także w Atenach, po wyganianiu Pizystratydów i reformach Klejstenesa ostatecznie uformował się ustrój nazywany demokracją. System ten charakteryzował się równym głosem w zgromadzeniu ludowym każdego obywatela.
Na podstawie przykładów Aten i Sparty można, w przybliżony sposób, opisać antyczny świat grecki, ponieważ wpływy obu poleis rozciągały się na tereny całej starożytnej Grecji. 

2. Postrzeganie filozoficzne niewolnictwa
W kulturze antycznej Grecji niewolnictwo było postrzegane jak coś naturalnego i oczywistego. Arystoteles, ateński filozof pisał w swoim dziele pt. „Polityka”: „Państwo ponadto składa się z nierównych części, tak jak istota żyjąca składa się przede wszystkim z duszy i ciała, dusza z rozumu i woli, rodzina z męża i żony, posiadłość z pana i niewolnika; […]”. Niewolnictwo, w jego filozofii, wynikało z prawa naturalnego. Według niego zgodne z naturą jest, aby jednostki obdarzone większym rozumem i mniejszą siłą fizyczną, władali nad jednostkami o większej sile i mniejszym rozumie. Pan jako rozumniejszy miał decydować o jego losie. Dla Arystotelesa niewolnictwo i wolność wynika z natury. Akceptacja niewolnictwa przejawiała się także u innych filozofów. Wyjątkiem byli stoicy – głosili oni zasadę równości społecznej, uważali że niewolnictwo jest – w przeciwieństwie do poglądów Arystotelesa - niezgodne z naturą.

3. Struktura społeczna antycznej Grecji i skala zjawiska niewolnictwa
Struktura społeczna w poleis składała się z obywateli i ludności zależnej. Obywatele byli równi między sobą w prawie. Ludność zależna dzieliła się na wolną i niewolną. Niewolnicy zaś dzielili się przede wszystkim na niewolników prywatnych i państwowych.
W Atenach do ludności niezależnej należeli metojkowie i wyzwoleńcy. Zajmowali się oni głównie handlem i rzemiosłem. Musieli mieć patrona wśród obywateli i płacić podatek oraz być wyciągniętym na odpowiednią listę – nie spełnienie jakiegoś z warunków prowadziło do popadnięcia w niewolę.
W celu zbadania skali zjawiska niewolnictwa trzeba sięgnąć po źródła pisane – spisy ludności oraz dowody sprzedaży i zakupu niewolników. W spisie zarządzonym przez Demetriosa z Daleronu można odczytać liczbę 21 tys. Ateńczyków, 10 tys. metojków i 400 tys. niewolników. Wbrew pozorom nie była to jednak procentowo spora liczba w porównaniu do innych poleis. W Koryncie znajdowało się 460 tys., na Eginie 470 tys. niewolników, a były to mniejsze miasta niż Ateny. Liczba niewolników mogła przewyższać ilość obywateli biorąc pod uwagę, że według „Państwa” Platona bogaci obywatele mogli mieć nawet po 50 niewolników.
W Sparcie obywatelami byli Spartiaci, którzy zajmowali się rzemiosłem wojennym. Do ludności zależnej tejże poleis należeli periojkowie i heloci. Periojkowie byli ludnością wolną, zajmującą się rzemieślnictwem oraz handlem. Byli oni objęci także obowiązkiem służby wojskowej. Heloci byli specyficzną grupą ludności, charakterystyczną dla Sparty. Stanowili oni własność państwa przez co można uznać ich za rodzaj niewolników.
Spartiaci stanowili mniejszość w swoim państwie. U szczytu swej potęgi było ich 25 tysięcy wobec pół miliona niewolników. Ciężki los helotów i ich traktowanie przez Spartan prowadziło do wybuchów powstań. Przykładem na takie działanie były krypteje – ekspedycje karne przeciw helotom. Były to polowania, w czasie których młodzież spartańska napadała najsilniejszych i najniebezpieczniejszych z nich. Kolejnym przykładem na to było wydarzenie opisane przez Tukidydesa – po nagradzaniu helotów, którzy odznaczyli się odwagą w czasie wojen peloponeskich a potajemnie ich zgładzili.

4. Pochodzenie i źródła niewolników
Geneza niewolnictwa był zwyczaj brania jeńców wojennych przez zwycięzców. Najwięcej niewolników pochodziło z Tracji i Azji mniejszej. W przypadku np. spartańskich helotów było to właśnie źródło wojenne, głównie z Mesenii i Lacedemonu. Helleni dzielili ludzi na dwie kategorie: Greków i barbarzyńców. Niewolnicy pochodzili z obu grup ludzi, choć wielu uważało, że niewolnictwo jest niegodne Hellena. Niewolnictwu Greków sprzeciwiali się m.in. Platon i Solon. Wielu mieszkańców Aten popadało w niewolę za długi i było sprzedawanych za granicę. Dopiero Solon zatrzymał tą praktykę wprowadzając sejsachteję, czyli „strząśnięcie długów”. Zostały darowane wszystkie długi, a obywatele Aten, którzy popadli w ten sposób, w niewolę zostali odkupieni na koszt państwa. Kolejnym źródłem niewolników było porzucanie dzieci na ulicach przez matki. Osoba jaka znalazła porzucone dziecko stawało się jego właścicielem. Niewolników dostarczało także korsarstwo. Kwitł też obrót nimi - w każdym większym mieście znajdowało się targowisko, gdzie można było zakupić niewolników. W okresie klasycznym (czyli w V w. p.n.e.) głównymi ośrodkami handlu nimi były Chios, Efez i Delos. 

5. Powinności i los niewolników
Niewolnictwo w Atenach przejawiało się na dwojaki sposób. Występowało niewolnictwo państwowe i prywatne. Gorsze było położenie niewolników należących do osób prywatnych. Była to zwykle służba domowa, bądź rzemieślnictwo. W o wiele lepszej sytuacji byli niewolnicy państwowi – prowadzili oni gospodarstwa rolne, pracowali w urzędach państwowych oraz brali udział w wyprawach wojennych. Jednak w przeważnej liczbie byli oni zatrudniani w warsztatach i budownictwie. Najgorszy los spotkał niewolników pracujących w górach Laurion w kopalniach srebra i ołowiu. Za zasługi niewolnik mógł być wyzwolony przez pana, bądź państwo - w zależności od tego do kogo należał. Właściciel mógł zrobić z niewolnikiem co chciał, był on jego własnością. Mógł on karać niewolnika cieleśnie za przewinienia. W przypadku Aten o śmierci jednak zadecydować mógł tylko sąd, a zabicie niewolnika bez jego zgody było karalne. W prawie attyckim nie używano praktycznie kar mutylacyjnych (np. ucięcie ręki) a stosowano je czasem w celu ukarania niewolników.
W Sparcie znajdowała się specyficzna grupa nazywana helotami. Sytuacja ich przypominało zarówno niewolnictwo państwowe, ponieważ byli własnością państwa jak i poddaństwo chłopów – byli oni przywiązani do ziemi, a sami Spartiaci nie mogli nimi dowolnie dysponować. Mieli oni wyznaczoną określoną liczbę daniny na rzecz spartiaty – wynosiła ona ponad połowę dochodu z ziemi. W Sparcie występowało także niewolnictwo, znane z innych poleis, lecz było ono marginalne. Właściciel w przeciwieństwie do helotów mógł nim dowolnie rozporządzać – mógł go sprzedać, wykorzystać do pracy bądź nawet zabić.

6. Porównanie niewolnictwa ateńskiego i spartańskiego
Rozważając niewolnictwo w antycznej Grecji warto porównać niewolnictwo ateńskie oraz spartańskie. W Atenach mimo uznania niewolnictwa za coś hańbiącego, a osoba w niewoli była uznawana jako rzecz to jednak była chroniona przez prawo w minimalnym zakresie. Życie niewolnika nie było w rękach właściciela, a na śmierć mógł go skazać tylko sąd w przeciwieństwie do Sparty gdzie niewolnik nie miał żadnych praw. Jest możliwe, że wynikało to nie z wartości moralnych, a czystej pragmatyki – niewolnik miał znaczenie gospodarcze dla Aten, a w Sparcie nie miał żadnego. Dlaczego? Ponieważ heloci byli podstawą gospodarki i to oni byli chronieni prawem – posiadali oni o wiele więcej praw niż niewolnicy ateńscy, ponieważ mieli większy udział w gospodarce poleis. Prawdopodobnie głównym powodem dla którego heloci byli tak chronieni, była ich ogromna przewaga liczebna nad spartiatami. Bano się ich buntu, dlatego nie uciskano ich tak jak ateńczycy mogli uciskać swoich niewolników.

III - Niewolnictwo w antycznym Rzymie

1. Periodyzacja
Historię polityczną starożytnego Rzymu dzieli się przeważnie na 3 główne części: monarchię, republikę i cesarstwo. Czas władzy siedmiu legendarnych królów jest osnuty wieloma domysłami i nie jest on tak dobrze znany jak następujące okresy. Przypada on, według najbardziej upowszechnionej wiedzy, na okres trwający od założenia miasta Rzym przez pierwszego króla Romulusa w 753 r. p.n.e. do 509/508 r. p.n.e. – wygnania ostatniego Tarkwiniusza Pysznego. Następujący okres republiki był przepełniony wieloma wojnami i podbojami. Za ramy czasów cesarstwa przyjmuje się objęcie tytułu augustusa przez Gajusza Juliusza Cezara w 27 r. p.n.e. oraz upadek cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 n.e.

2. Ogólna historia niewolnictwa w antycznym Rzymie
Za początki niewolnictwa w starożytnym Rzymie można uznać już okres monarchii na zasadzie analogii innych państw-miast oraz innych organizmów państwowych z tego okresu. Nie można jednak nic powiedzieć na ten temat ponieważ pierwsze znane źródła pisane dotyczące niewolnictwa pochodzą już z okresu republiki rzymskiej. Największe znaczenie niewolnictwo w państwie rzymskim uzyskało w okresie od III w. p.n.e. do II w. n.e. W wyniku ekspansywnej polityki republiki rzymskiej napływała do państwa ogromna liczba niewolników, wziętych do niewoli przez zwycięskie legiony. Stali się oni wtedy podstawą gospodarki rzymskiej. W tym okresie zanikły też wszelakie formy niewolnictwa patriarchalnego, w którym niewolnik był częścią rodziny. Od tego momentu postrzega się go jako instrumentum vocale – narzędzie mówiące. Wykształciły się miejsca handlu niewolnikami np. grecka wyspa Delos. Szacuje się, że przez pewien okres ok. 25 proc. całej populacji Imperium Rzymskiego stanowili niewolnicy, zaś na terenie samej Italii liczba ta sięgała 30, a nawet 40 proc.
Schyłek republiki rzymskiej to czas licznych powstań niewolniczych, które przybrały ogromną skalę i potrafiły zachwiać instytucją państwa rzymskiego opartego na pracy niewolnych. Pierwsze z nich miało miejsce na początku II w. p.n.e. Powstanie wybuchło na Sycylii w roku 137 p.n.e. w posiadłościach znanego z okrucieństwa Damofilosa. Przywódcą został Eunus, który po ogłoszeniu królem przyjął imię Antiocha. Powstanie upadło w 132 r. p.n.e. Kolejne walki wybuchły w latach 132–129 p.n.e. Na czele buntu stał Arystonikos, syn króla Eumenesa II. Kolejne zryw na Sycylii trwał w latach 104-101 p.n.e. Najgroźniejszym było jednak powstanie Spartakusa, który został obrany na przywódcę powstania podczas spotkania na Wezuwiuszu. Trwało ono w latach 74-71 p.n.e. Spartakus potrafił wygrywać w otwartym polu. Jego armia liczyła co najmniej 60 000 i była dobrze zdyscyplinowana oraz wyćwiczona. Pomimo zdławienia powstania przez rzymskiego dowódcę Krassusa, wstrząsnęło one podstawami państwa, którego gospodarka opierała się na niewolnictwie.
Po zakończeniu okresu wielkich podbojów w 117 r. n.e. zmieniło się nastawienie do niewolników. Dzięki sumiennej pracy niewolnicy mieli możliwość zarobienia i wykupienia się na wolność. Było to opłacalne dla pana, ponieważ niewolnik taki pracował bardziej wydajniej. Od ostatniego wieku republiki uznano, że niewolnik ma duszę i może praktykować swoje kulty. Na początku okresu cesarstwa zabroniono wydawania niewolnika dzikim zwierzętom bez zezwolenia sądu. W połowie I w. n.e. cesarz Klaudiusz wprowadził obowiązek wyzwalania niewolników chorych lub słabych, porzuconych przez ich panów. Neron prawdopodobnie za namową Seneki domagał się dla niewolników praw oraz nakazał prefektowi Rzymu na przyjmowanie skarg niewolników. W kolejnych latach senat i cesarz Hadrian zakazali trzebienia niewolników.
Okres od II w. n.e. charakteryzuje się podniesieniem stopy życiowej niewolników, łagodnieniem prawodawstwa i wykupywania się bądź wyzwalania coraz większej ich liczby. Przyczyniła się do tego dynastia Antoninów. Niewolnicy byli coraz bardziej traktowani z szacunkiem, a kary cielesne powoli znikały. Zaczęło się pielęgnowanie niewolników, opłakiwanie ich nieszczęść, śmierci. Rozwijało się chrześcijaństwo i stoicyzm, które wpływają na poglądy obywateli. Pojawiła się moda mnożenia wyzwoleńców wśród panów. Augustus by powstrzymać ten proces ustala ramy wiekowe tych co mogą być wyzwoleni – od 18 do 30 lat. Wprowadził on też ograniczenia ilościowe przy wyzwalaniu. Stworzył on kategorię pół-obywateli, zwanych Latynami Junijskimi. Po czasie status majątkowy chłopów i niewolników zrównał się. 

3. Społeczeństwo rzymskie
Najważniejszym podziałem społeczeństwa, według jurysty rzymskiego Gajusa żyjącego w II w. n.e. było wyróżnienie mieszkańców na dwie grupy: wolnych i niewolników. Wolnych dzielono na obywateli Rzymu oraz sojuszników, czyli ludy podbite o zachowanym własnym prawie, sądownictwie i strukturach społecznych. Obywateli dzielono na patrycjuszy, czyli uprzywilejowanych oraz na plebejuszy, czyli wolnych bez dostępu do urzędów. Wraz z rozwojem kraju pojawiły się nowe warstwy: nobilitas i ekwici. Istniały też grupy społeczne takie jak chłopi i proletariusze. Bardzo ważnym stosunkiem był system patronatu. Była to sieć powiązań w społeczeństwie rzymskim. Patroni mieli otaczać opieką swoich klientów, ci zaś w zamian mieli być wierni i lojalni. System ten wynikał ze zróżnicowania majątkowego społeczeństwa. Także i wyzwoleni niewolnicy stawali się klientami swoich dawnych panów.

4. Prawo rzymskie a niewolnictwo
Według prawa rzymskiego niewolnik nie miał żadnych praw – był istotą ludzką, której status został zredukowany do kategorii rzeczy. Niewolnik był przedmiotem prawa w przeciwieństwie do wolnych ludzi, którzy byli podmiotami. Cyceron pisał – „nie osoba, ale rzecz”. Niewolnik był przedmiotem obrotu, mógł być zapisany w testamencie, być podarowany. Właściciel miał wobec niewolnika władzę życia i śmierci.
Stan niewoli powstawał z różnych przyczyn. Według prawa rzymskiego powstawał przede wszystkim poprzez popadnięcie w niewolę. Pojmani jeńcy byli sprzedawani w licytacji prowadzonej przez kwestorów. Stawali się wtedy niewolnikami osób prywatnych Stan niewoli w prawie rzymskim był przyrównany do śmierci osoby cywilnej. W prawie rzymskim. Wolność człowieka nie była traktowana jako prawo wrodzone – było one nadane przez społeczeństwo. W związku z tym niewola była stanem dziedzicznym. Obywatel rzymski jeśli był niewypłacalnym dłużnikiem, tracił wolność na skutek sprzedaży trans Tiberim tzn. za granice kraju. Niewolnicami stawały się kobiety żyjące w związku z niewolnikiem. Innym nadaniem statusu osoby niewolnej było skazanie jej na śmierć, pracę w kopalni bądź walkę ze zwierzętami.

5. Los niewolników
Niewolnicy w antycznym Rzymie dzielili się przede wszystkim na niewolników wiejskich i niewolników miejskich. Część niewolników pracowało także w kopalniach, bądź kamieniołomach choć często było to dla nich równoznaczne wyrokiem śmierci.
Wielcy właściciele wiejscy nie mieszkali w swoich posiadłościach, a większość czasu przebywali w Rzymie. Gospodarką więc kierowali niewolnicy. Na czele villi stał uprzywilejowany villicus zarządzający pracami. Niewolnicy pracowali od świtu do nocy, a otrzymywali racje, które były zmniejszane w okresie mniej intensywnej pracy. Los niewolników pracujących w gospodarstwach hodowlanych położonych na południu Italii był lepszy niż pracujący w villi. W miastach praca niewolników była o wiele lepsza niż praca na roli. Pracowali oni jako osoby wykwalifikowane bądź byli zatrudnieni w pracach umysłowych. Niewolnik mimo bezpośredniego narażenia na kaprysy pana, to jednak zyskiwał na tym możliwość wejścia w łaski i wyzwolenia.
Oddzielną kategorią niewolników byli gladiatorzy. Byli to niewolnicy szkoleni do walki na arenach w celu zapewnienia zabawy widzom. Gladiatorzy walczyli ze sobą lub ze zwierzętami. Gladiatorzy byli pozbawieni jakichkolwiek perspektyw polepszenia losu – stało się to przyczyną wydarzeń w roku 74 n.e. Szkoła gladiatorów w Kapui była miejscem, w którym rozpoczęło się powstanie Spartakusa – największe wystąpienie niewolnicze w starożytności.
IV – Podsumowanie

1. Porównanie niewolnictwa w Grecji i Rzymie
Obie cywilizacje są do siebie bardzo podobne. Wynika to przede wszystkim z zapożyczeń kulturowych, wziętych przez Rzymian od Hellenów. Różni ich jednak bardzo podstawowa rzecz – Hellada pokryta była setkami samodzielnych poleis, a Rzym zaś utworzył wielkie imperium, które objęło we władanie wszystkie ziemie wokół akwenu Morza Śródziemnego. By to uczynić, musiał on – w większości przypadków - zbrojnie podporządkować te ziemie. Podboje te były źródłem niewolników, którzy podczas tego procesu historycznego stali się podstawą gospodarki. Podobnie było w przypadku Sparty – oparli oni swoją gospodarkę o jeńców wojennych. W obu przypadkach głównym sektorem prac ludności niewolnej było rolnictwo - w przeciwieństwie do Aten i podobnych mu poelis, gdzie niewolnicy trudnili się w rzemiośle. Zarówno niewolnicy rzymscy jak i heloci byli grupą, która wywoływała powstania mogące mieć druzgocące w skutkach konsekwencje. Niewolnicy ateńscy i rzymscy pracowali także w kopalniach.
W zakresie prawa ateńscy niewolnicy i spartańscy heloci mieli jakiekolwiek prawa. Antyczny Rzym w okresie republiki ograniczył rolę niewolnika do narzędzia i odebrał mu osobowość cywilną. Zarówno ateńskich niewolników jak i helotów nikt bez zgody sądu nie mógł zabić. Za to w okresie poprzedzającym okres podbojów Rzymu niewolnik cieszył się większymi prawami niż niewolnik z Hellady, ponieważ był uznawany za część rodziny.

2. Wnioski i ocena zjawiska
Zjawisko niewolnictwa ma swoje źródła w wojnach i chęci zysku. Niewolnictwo z urodzenia, ubóstwa oraz porwań i innych przyczyn jest tylko wtórne i polega na skutkach wyżej wymienionych dróg do niego.
Branie jeńców od przeciwnika jest dla zdobywców sukcesem. Wtedy w sercach właścicieli rodzi się poczucie wyższości nad swoimi pracownikami. Od tego momentu pojawia się usprawiedliwienie takiego stanu rzeczy, poprzez utrwalanie tego w kulturze, prawie i filozofii. Bez chciwości, nie byłoby mowy o niewolnictwu z ubóstw i długów. Chęć zysku może być motorem rozwoju gospodarczego ale i także hamować go.
Ocena etyczna tego zjawiska w starożytności nie jest jednoznaczna. Dziś oczywiście odrzucamy tę myśl i uważamy ją za amoralną, ale wtedy każde państwo miało niewolników. Patrząc na wspaniałe zabytki antyku często nie dostrzegamy cierpienia ludzi, którzy je wznieśli. Ale czy i my dostrzegamy, gdy obok nas dzieje się krzywda? Czy obok nas nie ma pracodawców wyzyskujących ludzi? A może są jakieś państwa i ich systemy przypominające niewolnictwo? 

V – Bibliografia

Arystoteles, Etyka nikomachejska (2000) tłum. Daniela Gromska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN
Carcopino, J Życie (1960). Życie codzienne w Rzymie w okresie rozkwitu cesarstwa Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy
Dębiński, A (2011). Rzymskie prawo prywatne Kompedium Warszawa: LexisNexis
Géza Alföldy (1998) Historia społeczna starożytnego Rzymu, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie
Pod red. Jaczynowskiej Marii (1969). Historia Starożytna Warszawa: Państwowe zakłady wydawnictw szkolnych
Martin, T. (2014). Starożytny Rzym (2014) tłum. Mateusz Fafiński Poznań: Wydawnictwo Poznańskie
Tadeusz Maciejewski (2011). Historia powszechna ustroju i prawa Warszawa: Wydawnictwo C.H. Beck
Warda, E (2004). Filozofia starożytna Repetytorium od A do Z Matura Warszawa: Wydawnictwo „Kram”
W. Witwicki (1948) Platona Państwo, Warszawa: Biblioteka Filozofii Klasycznej

Oraz dane statystyczne oparte na:
Andreau, J i Descat, R (2013) Δούλος στην Ελλάδα και τη Ρώμη, Grecja: ΕIΚΟΣΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ
Andreau, J i Descat (2011) The Slave in Greece and Rome, tłum. Marion Leopold, USA: Wisconsin Studies In Classics

Słowo od autora
Tekst z Olimpiady Historycznej, która zakwalifikowała mnie do etapu wojewódzkiego - może się komuś przyda jeszcze w celu pogłębienia wiedzy :) Praca jest podzielona na rozdziały by była przejrzysta.