Architektura starożytnego Rzymu

Architektura starożytnego Rzymu była początkowo związana tylko z Rzymem, później, co było efektem licznych podbojów, jej zasięg ogarnął prawie całą Europę Zachodnią, Bałkany, Grecję, Azję Mniejszą, Syrię, Palestyną i Afrykę Północną. Okres, w którym trwał stopniowy jej rozwój, rozkwit i okres schyłkowy to czas od VI wieku p.n.e. do V wieku. Okres ten można
podzielić na klika etapów:
• okres panowania królów (VI wiek p.n.e. - V wiek p.n.e.)
• okres republiki (V wiek p.n.e. - I wiek p.n.e.), a dokładniej 30 rok p.n.e.
• okres cesarstwa (od 30 p.n.e. - do połowy III wieku)
• okres późnego antyku (od połowy III wieku do końca V wieku)

Architektura rzymska ukształtowała się w znacznej mierze pod wpływem architektury hellenistycznej i architektury etruskiej lecz w architekturze rzymskiej dąży się do jeszcze większego monumentalizmu. W odróżnieniu od Grecji dekoracja skupia się raczej wewnątrz budynku Pierwsze rzymskie świątynie powstały podczas panowania etruskich królów, to wtedy Rzymianie nauczyli się odlewać brąz, wypalać terakotę, poznali konstrukcje łukowe i sklepienia. Wpływom greckim Rzymianie zawdzięczają zaś porządek koryncki, sami wykształcili porządek kompozytowy ,w którym głowica składa się z motywów jońskich i korynckich, a także będący odmianą porządku doryckiego porządek toskański – tutaj jednak kolumna posiada gładki trzon oraz bazę. Wynalezienie cementu produkowanego z wapna i popiołów wulkanicznych, wody i drobnych kamieni pozwoliło na opanowanie techniki wyroby zapraw, tynków. Beton rzymski cechuje niezwykła trwałość oraz wodoodporność. Opanowana w II wieku p.n.e. umiejętność wypalania cegły przyczyniła się do przełomu w sztuce rzymskiej. W tym czasie (przed okresem cesarstwa) zakładane miasta miały siatkę ulic przecinających się pod kątem prostym, brukowane ulice, kanalizacje. Domy budowane były w oparciu o wzory greckie, posiadały atrium i perystyl, budowane też wille, a w miastach powstawały kamienice czynszowe (tzw. insula) mieszczące sklepy i warsztaty na parterze, mieszkania na wyższych kondygnacjach. Z tego okresu zachowały się drogi i akwedukty (np. via Appia i Aqua Appia), urządzenia kanalizacyjne (Cloaca Maxima), mosty (Most Fabrycjusza w Rzymie), budowle użyteczności publicznej: kuria, bazylika, termy, cyrki (np. rzymski Circus Maximus). Przykładem budownictwa sakralnego była nie zachowana świątynia Jowisza Najlepszego Największego, zbudowana w porządku toskańskim.
Okres republiki, to rozwój urbanistyki i architektury. Miasta otaczano murami obronnymi z bramami, wieżami, rozbudowano akwedukty i system kanalizacyjny. Przebudowano Rzym (Pole Marsowe, Forum Romanum). Wzdłuż dróg powstawały nekropolie. Powstały mauzolea np. Mauzoleum Hadriana, katakumby . Budowano okazałe pałace (Złoty Dom Nerona, pałac Flawiuszów). Powszechniejsze stało się stosowanie kopuł - Panteon w Rzymie. Budowle powszechnego użytku też przybrały monumentalne rozmiary np. amfiteatr Colosseum (nota bene amfiteatr był czysto rzymskim wynalazkiem), teatry, termy Karakalli. Powstawały też łuki triumfalne. Na podbitych terenach zakładano stałe obozy wojskowe (castrum Romanum), które dały początek licznym miastom.
W dziedzinie architektury Rzymianie przejęli od Etrusków umiejętność konstruowania kopulastych budowli z cegły lub ciosów kamiennych. Wykonywano je na zasadzie tzw. fałszywego sklepienia, powstającego przez stopniowe wysuwanie poszczególnych warstw cegieł lub kamieni.
Umiejętności wykonywania sklepienia kopułowego i kolebkowego Rzymianie również zawdzięczają Etruską.
Architektura rzymska wywarła duży wpływ na rozwijającą się architekturę wczesnego chrześcijaństwa i bizantyjską

Porządek kompozytowy – porządek architektoniczny wykształcony w architekturze starożytnego Rzymu. Łączył elementy porządku jońskiego i korynckiego. Podstawowe cechy to wyróżniające to
• ustawienie kolumny na piedestale
• ukształtowanie głowicy: górna jej część uformowana jest z ustawionych na przekątnych wolut zaczerpniętych z porządku jońskiego, poniżej koszyk z liści akantu
• całość potraktowana jest rzeźbiarsko, należy do wzorców porządku korynckiego



Sklepienie kolebkowe ma kształt połowy walca przeciętego w osi poziomej. Układa się je z ciosowych klińców, zgodnie z zasadą wiązania z mijaniem się spoin. Kolebka opiera się na podłużnych murach przejmujących obciążenie, przenoszone od rozporu sklepienia.
Sklepienie krzyżykowe powstało z przenikania się pod kątem 90 złożonych na kwadracie dwóch sklepień kolebkowych o jednakowej wysokości i rozpiętości.
Sklepienie półkoliste sklepienie to powstało przez zbieżne ku środkowi ułożenie klińców, tworzących podniebienie o kształcie połowy kuli. Podstawą jego jest mur pełny, założony na obwodzie koła lub ośmiokąta.



1.Świątynia
W architekturze sakralnej Rzymu występują świątynie wzorowane na świątyniach greckich budowane na planie prostokąta np. Świątynia Jowisza Najlepszego Największego ( były one bardziej popularne od reszty). Świątynie tego typu, budowane często przy placach, widoczną miały fasadę i ewentualnie elewacje boczne. Portyki nie otaczały ich ze wszystkich stron, lecz podpierały wysunięty dach. Były to budowle typowo fasadowe. Wyróżnić można również świątynie wzorowane na etruskich oraz świątynie okrągłe (wzorowane na hellenistycznych lub imitujące italską chatę – szałas). Przykładem budowli okrągłej jest tzw. świątynia Westy na Forum Romanum. Występowały typy mieszane, złożone z prostokątnego przedsionka i okrągłej celli np. Panteon. W okresie późnego antyku weszły w modę budowle na planie centralnym okrągłe lub wieloboczne : nimfea, mauzolea.
Świątynie rzymskie ściany miały murowane, licowane płytami kamiennymi. Stosowane porządki architektoniczne pełniły przede wszystkim funkcję ozdobną.

1.1.Świątynia Jowisza Najlepszego Największego na Kapitolu
Świątynia wznosiła się na wielkim, pięciometrowej wysokości kamiennym podium z tufu zwanego dziś „cappellacio”. Miało ono wymiary 56,83 na 61,57m, co nadawało świątyni kształt zbliżony do kwadratu, odmienny od wydłużonych świątyń greckich. Odmiennie od świątyń greckich była ona dostępna tylko od frontu, a kolumnada otaczała tylko trzy boki budowli, pozostawiając z tyłu ślepą ścianę. Po bokach ustawione były pojedyncze rzędy kolumn. Inaczej w fasadzie, gdzie trzy ich rzędy, ustawione przed cellą świątyni, tworzyły głęboki przedsionek. Kolumny w typie toskańskim, składające się z bazy, gładkiego trzonu i głowicy przypominającej kapitel dorycki, wykonane były z tufu, podobnie jak ściany celli. Drewniane belkowanie dźwigało dwuspadowy dach pokryty dachówkami z terakoty, tworząc nad fasadą trójkątny fronton. Odstępy między kolumnami były dość szerokie, co razem z niewielką wysokością kolumn, spowodowaną dużym ciężarem dachu, sprawiło, że świątynia robiła wrażenie ciężkiej i przysadzistej. Przyczyniła się do tego również mnogość rzeźb i dekoracji umieszczonych wewnątrz i nad trójkątnym frontonem. Narożniki świątyni zdobiły rzeźby z terakoty, zwane akroterionami, a na jej szczycie stanąć miała terakotowa kwadryga, czyli wóz zaprzężony w cztery konie, powożony przez Jowisza. Drewniane belkowanie pokryte było od zewnątrz przybitymi doń terakotowymi płytkami, składającymi się na fryz ornamentów geometrycznych i roślinnych. Architraw zdobiła zapewne wykonane w podobny sposób procesja wozów. Terakotowe antefiksy, czyli dachówki maskujące brzegi dachu, miały kształt masek Sylenów i Menad. Pogodna twarz Menady, znaleziona na Kapitolu, uśmiecha się na sposób przypominający uśmiech kor, dziewczęcych posągów rzeźbionych przez greckich artystów tego okresu. Bogata polichromia ożywia terakotowe ozdoby jaskrawymi kolorami: białym, czarnym, czerwonym, błękitnym, fioletowym, zielonym i brunatnym.
Cella świątyni, której głębokość równała się głębokości przedsionka, składała się z trzech pomieszczeń, których wzajemną szerokość określał stosunek liczb 3:4:3. Stanęły w nich posągi zamówione przez Tarkwiniusza u najwybitniejszego zapewne z etruskich rzeźbiarzy tych czasów- Wulka z Wejów. Rzeźby te , podobnie jak zewnętrzna dekoracja świątyni, wykonane były z polichromowej terakoty. W pomieszczeniu środkowym ustawiono posąg Jowisza siedzącego na tronie, trzymającego w prawej dłoni wiązkę piorunów. Ubrano go w tunikę ozdobiona gałązkami palmowymi i purpurową togę haftowaną złotem. W dni świąteczne twarz boga malowano na kolor czerwony.
Pomieszczenie po lewej stronie poświecone było Junonie, prawe- Minerwie. Stały w nich posągi bogiń przedstawionych w pozycji stojącej. Każdy z bogów miał przed świątynią swój własny ołtarz. Kapliczka Terminusa znajdowała się w pomieszczeniu samego Jowisza. Wizerunek jego stanowił surowy kamień uderzony przez piorun i dlatego uważany za święty. Ponieważ wizerunek jego znajdować się musiał pod gołym niebem, w dachu świątyni pozostawiono nad nim otwór. Świątynia Juventas(Młodości), przed którą odtąd przez wiele wieków rzymscy młodzieńcy wkładają po raz pierwszy togę męską składali uroczysta ofiarę, znalazła się w pomieszczeniu Minerwy.
1.2.Świątynia Westy
Świątynia Westy na Forum Romanum to jedna z najstarszych świątyń Rzymu. Czas jej powstania określany jest na VII wiek p.n.e., co jest zgodne z przekazaną przez historyków tradycją, zweryfikowaną przez ostatnie badania archeologiczne.
Świątynia została zbudowana w pobliżu budynku Regii. Świątynia była wielokrotnie niszczona przez pożary. Zachowane ruiny są pozostałością świątyni zbudowanej w 191 r. przez cesarzową Julię Domnę, żonę cesarza Septymiusza Sewera. Świątynia z końca II wieku zbudowana została na planie koła o średnicy 15,0m, dach wspierał się na otaczającej budynek kolumnadzie złożonej z 16 kolumn w stylu korynckim, Wnętrze budynku podzielone było na dwie części: w jednej, dostępnej mieszkańcom, płonął wieczny ogień, część druga sanktuarium przeznaczona była na świętości mające zapewnić bezpieczeństwo i pomyślność miasta. Posąg bogini umieszczony był w przedsionku.


1.3.Panteon

Panteon jest nowym typem budowli sakralnych. Już samo jej przeznaczenie narzucało poszukiwania szczególnie monumentalnego obrazu architektonicznego. Przedtem w rzymskim budownictwie tego rodzaju panowały warianty form perypteru, przeważnie typ pseudoperypteru i monopteru(świątynie z okrągłą cellą, otoczoną tez koliście portykami). W jednym , jak i w drugim wypadku wygląd zewnętrzny gmachu jako część składowa obrazu architektonicznego miał ( jak w świątyniach greckich) o wiele donioślejsze znaczenie niż wnętrze gmachu. W Panteonie po raz pierwszy postawiono i rozwiązano nowe zadanie: stworzenie monumentalnego gmachu sakralnego, w którego strukturze plastycznej główną rolę miała grać obszerna przestrzeń wnętrza.
Panteon jest to olbrzymia rotunda, zwieńczona wielką kopułą. Wygląd zewnętrzny świątyni oznacza się wybitna prostota. Większą część obwodu rotundy stanowi ślepa ściana; tylko strona wejściowa z potężnym portykiem jak gdyby zapowiada całą wagę architektonicznego kształtu wnętrz świątyni, widocznego szczególnie silnie na skutek kontrastu z powściągliwością form architektonicznych zewnętrznego wystroju gmachu.
Przed wejściem do świątyni znajduje się dobudowany portyk z 16 kolumnami w porządku korynckim, z których 8 postawiono w pierwszym rzędzie. Wieńczy go tympanon pod którym widnieje inskrypcja M.AGRIPPA.L.F.COS.TERTIUM.FECIT, którą można przetłumaczyć jako "Wzniesiony przez Marka Agryppę, syna Lucjusza, konsula po raz trzeci". Wysokość portyku wraz z tympanonem wynosi 25,0m.
Widz wchodzący do świątyni trafiał do olbrzymiej przestrzeni pod kopułą. Gigantyczne rozmiary gmachu (wysokość świątyni wynosiła 72,7m, wewnętrzna średnica średnica kopuły – 43,5m) w połączeniu z harmonijnymi proporcjami i szlachetnym pięknem form architektonicznych sprawia wrażenie wyjątkowej potęgi. Olbrzymia kopuła, będąca swego rodzaju odbicia firmamentu niebieskiego i panująca nad rozległą przestrzenią rotundy – oto temat plastyczny i kompozycyjny, który rozwiązuje ideę budowy świątyni, poświęconej nie któremuś bóstwu w szczególności, lecz wszystkim bogom naraz. Przestrzeń w cellach świątyń w kształcie perypteru była zazwyczaj rozczłonowana szeregami kolumn, w Panteonie zaś dzięki temu, że kopuła opiera się bezpośrednio na murach, olbrzymia przestrzeń wewnątrz świątyni, nie naruszona przez żadne dodatkowe sporniki, nabiera szczególnej jednolitości, zaś kolisty kształt rotundy i półkoliste sklepienie nadają jej cechy idealnej harmonii. Wewnętrzna przestrzeń świątyni nie jest przy tym odcięta od świata zewnętrznego - poprzez duży(9m średnicy) okrągły otwór (Oculus)w środku kopuły, będący zresztą jedynym źródłem światła, widać błękitne niebo; przez ten sam otwór do świątyni przenikają promienie słoneczne, rzucające snop światła, który przesuwa się wraz ze światłem. A więc olbrzymia konstrukcja kopuły, która sama przez się wyraża plastycznie ideę panującego na ziemi sklepienia niebios, staje się jakby związana z ruchem słońca.
Tektoniczna budowa świątyni jest niezwykle przejrzysta. Z zewnątrz olbrzymi bęben podzielony jest profilowanymi pasami zdobniczymi na trzy kondygnacje, przy czym dwie dolne odpowiadają podziałowi muru wewnętrznego. Płaska kopuła opiera się o górna część trzeciej kondygnacji, której wewnątrz gmachu odpowiadają dwa dolne rzędy kasetonów, wydłużających kopułę i nadających jej postać foremnej półkuli. Wnętrze świątyni mur dzieli na dwie kondygnacje. Dolna, w celu powiększenia przestrzeni wnętrza i ujawnienia tektonicznej struktury części oporowej gmachu, jest symetrycznie rozczłonowana przez sześć wysokich nisz, flankowanych pilastrami i oddzielonych od przestrzeni pod kopułą kolumnami korynckimi( siódma, największa nisza znajduje się naprzeciwko wejścia i nie jest oddzielona kolumnami). W niszach i edykułach pomiędzy nimi stały posagi. Kolumny i pilastry podtrzymują belkowanie, które oddziela dolną kondygnację muru od górnej. Kondygnacja górna rozczłonowana była drobnymi pilastrami i niewielkimi niszami w postaci ślepych okien. Nad belkowaniem kondygnacji górnej wznosi się kopuła podzielona pięcioma kolistymi rzędami głębokich kasetonów, zmniejszających się perspektywicznie w kierunku centrum kopuły. Kasetony wywołują u widza uczucie masywności sklepienia kopuły, a zarazem wydaje się, że czynią ją lżejszą, chociaż naprawdę jest to tylko dekoracja nie odpowiadająca konstrukcji kopuły, lecz całkowicie usprawiedliwiona dążeniem do jednolitości kształtu przestrzeni wewnętrznej.
Proporcje Panteonu odznaczają się wyjątkową doskonałością. Średnica rotundy jest prawie równa wysokości świątyni, kopuła od wewnątrz stanowi dokładną kopułę. Proporcje wnętrza są obliczone na stopniowe odciążenie form architektonicznych górnych części gmachu. Dzięki temu rozwiązaniu osiągnięto harmonie wyrazu architektonicznego.
Wnętrzna dekoracja świątyni, składająca się z okładziny marmurowej i stiuków, była ogromnie majestatyczna. Od zewnątrz pierwsza kondygnacja rotundy była wyłożona marmurem, dwie kondygnacje górne otynkowane. Gmach ten jest na ogół dobrze zachowany, ale jego zewnętrzne i wewnętrzne wykończenie nie istnieje, zmienione zostało rozwiązanie architektoniczne drugiej kondygnacji muru wewnątrz świątyni, znikły także posągi brązowe, zdobiące fronton portyku.
Panteon zbudowany jest z cegły i betonu. Ściany rotundy spoczywają na fundamencie betonowym grubym na 7,3m i głębokim na 4,5m. grubość murów wynosi 6,2m. wewnątrz ścian znajdują się wydrążenia dla zmniejszenia ich ciężaru. Ażeby wzmocnić trwałość murów i prawidłowo rozłożyć siły ciążenia i parcia, zastosowano dokładnie przemyślany system wielkich i małych łuków ceglanych i poprzecznych wiązadeł, usztywniających mury. Sama kopuła konstrukcja przypomina mur i składa się z poziomych warstw betonu, przełożonych dwustopową cegłą. Mur oporowy i dolna część kopuły posiadają wydrążenia i zaopatrzone są w ceglane łuki, które tworzą cały system, pozwalający równomiernie obciążyć części oporowe.
Jednolitość kształtu architektonicznego, doskonałość proporcji i mistrzowskie rozwiązanie kompozycyjne świątyni pozwalają na domniemaniu, że zbudować ją mógł tylko Apollodor z Damaszku. Historyczno-artystyczne znaczenie Panteonu jest wyjątkowo wielkie. Dla architektury epok następnych Panteon pozostał jednym z najdoskonalszych wzorów gmachu o układzie centralnym, zwieńczonego kopułą, a jednocześnie przykładem błyskotliwego rozwiązania problemu stwarzania konstrukcji z r rozległą przestrzenią wewnętrzną. Panteon stanowi przykład doskonałej jedności głębokiej myśli plastycznej i architektonicznych form jej wyrazu, stanowiąc jedno z największych osiągnięć techniki budowlanej epoki antycznej.


2.Bazylika

Charakterystyczny dla architektury rzymskiej typ budowli na planie prostokąta o wnętrzu jednonawowym bądź podzielonym rzędami kolumn na kilka naw. Bazylika (od greckiego βασιλικός królewski) to typ kościoła wielonawowego o nawie głównej wyższej od naw bocznych i posiadającej własne okna (ponad dachami naw bocznych). Mogła ona być kryta lub hypetralna (odkryta) z wejściem na krótszym lub dłuższym boku, apsydą lub bez niej, parterowa lub piętrowa. Wyróżniamy dwa typy bazyliki rzymskiej: orientalną z jednym lub kilkoma wejściami na dłuższym boku oraz wnętrzem podzielonym na nawę środkową i obiegające dookoła przejście oraz grecką z wejściem na jednym z krótszych boków, podczas gdy na przeciwległym znajdowała się apsyda. Ten drugi typ został zaadaptowany przez sakralną architekturę chrześcijańską. Pierwotnie bazylika pełniła funkcje świeckie (hala targowo-sądownicza na głównym rynku (forum)). Później, Chrześcijanie, nie chcąc korzystać z pogańskich świątyń i budować podobnych, zaadoptowali bazylikę grecką na swoje świątynie.
W IV wieku uzyskała wiele charakterystycznych elementów, m.in. wydłużony plan o wyraźnym założeniu osiowym oraz drewnianą więźbę (otwartą lub oddzieloną drewnianym stropem).

2.1.Bazylika zwana „Ulpia”

Bazylika została zbudowana przez Trajana z końcem I w. n.e. Posiada ona dwie bardzo wielkie apsydy u boków krótszych prostokątów. Do północnej ściany przylegały dwie biblioteki typu prostylom, zwrócone do siebie frontami. Między nimi wznosiła się słynna kolumna Trajana. Bazylika ta miała także stropy drewniane.


2.2.Bazylika Maksencjusza

Bazylika pochodziła z około 310r. n.e. i była przebudowana przez Konstantyna W. Dość znaczna część tej budowli dochowała się do naszych czasów. Ma ona nawę główną 80m długą i 25m szeroką, sklepioną trzema potężnymi sklepieniami krzyżowymi. Dwie nawy boczne podzielone są na trzy przestrzenie każda, nakryte sklepieniami kolebkowymi, biegnącymi w poprzek długości budynku. Mury między odcinkami naw bocznych, grube i mocne, podpierają sklepienia nawy głównej.

3.Kuria

Kuria (łac. curia, zn. prawdop. "miejsce spotkań") jest to budynek na Forum Romanum przeznaczony na posiedzenia senatu w starożytnym Rzymie. Podobne budynki były stawiane w miastach zakładanych przez Rzymian, odbywały się w nich posiedzenia Rady Dekurionów.
Kuria była wybudowana z cegły. Ściany były wyłożone marmurem w części dolne i ozdobione w części górnej sztukaterią. Posadzka była wyłożona mozaiką z marmuru w czarno - białe romby. W sali posiedzeń, na przeciwko wejścia znajdowało się podium, przeznaczone dla prezydium senatu. Wzdłuż bocznych ścian wybudowane były stopnie, na których najprawdopodobniej stały krzesła senatorów. Posadzka była wyłożona marmurem. W sali stał także ołtarz bogini Wiktorii i jej złota statuetka.

3.1.Regia

Jedna z najstarszych budowli na Forum Romanum, według legendy wzniesiona za króla Numy Pompiliusza - stąd nazwa (siedziba króla). W czasach Republiki należała do Najwyższego Kapłana Rzymu (Pontifex Maximus). Wielokrotnie płonęła i była odbudowywana. W konsekwencji niemożliwe jest odtworzenie jej pierwotnego kształtu. Dodatkowe utrudnienie wynika z faktu, że w średniowieczu wybudowano tutaj zupełnie inny budynek. To, co można wywnioskować z wykopalisk, pozwala stwierdzić, że była to budowla nieregularna - miała odkryte podwórze w kształcie trapezu, otoczone murem, a na nim stał kryty budynek na planie prostokąta z przedsionkiem między antami. Ze źródeł literackich wiadomo, że znajdowało się tam sanktuarium boga wojny Marsa, w którym przechowywano jego świętą tarczę i włócznię, oraz bogini urodzaju i dostatku Ops. Wstęp tutaj miał jedynie Najwyższy Kapłan i Westalki.

4.Rzymski dom

Charakterystyczny typ budowli mieszkalnej wykształcony przez Rzymian, różniący się od domu greckiego. Najstarsze informacje o domach rzymskich pochodzą z okresu wczesnej Republiki. Nastąpiły wtedy zmiany w materiale używanym do budowy konstrukcji. Pojawiły się kamień i cegła oraz drewno. Na kamiennych fundamentach wznoszono prostokątne budowle o zrębach ścian i wiązaniach dachu wykonanych z drewna. Używano terakotowej dachówki i cegły. Wnętrze domu składało się z kilku prostokątnych pomieszczeń. Ściany wewnętrzne pokrywano stiukiem. Zasadniczym założeniem domu rzymskiego jest układ szeregu pomieszczeń otwartych na atrium. Jest to jedno z najważniejszych pomieszczeń w domu rzymskim. Rzymski teoretyk architektury Witruwiusz wyróżnia kilka typów atriów. Pierwsze z nich to toskańskie - dach jest tu nachylony z czterech stron do wewnątrz, pośrodku było compluvium (otwór w dachu), doprowadzające światło, a także odprowadzające wodę do impluvium (basen). W tym atrium brak jest kolumn, a ciężar konstrukcji spoczywa na ścianach. Następnym jest displuvium - różnica z poprzednim typem polega na tym, że dach jest nachylony na zewnątrz. W testudinatum płaski dach całkowicie pokrywa pomieszczenie (brak compluvium). Natomiast w tetrastylon dach jest wsparty na czterech narożnych kolumnach, mamy compluvium i impluvium. W ostatnim, korynckim (corinthium), dach opiera się na konstrukcji wielokolumnowej. Wokół atrium znajdowały się pomieszczenia, z których boczne przeznaczano na magazyny, sypialnie dla służby. Za atrium znajdowała się sypialnia właściciela - tablinum. Obok tablium umieszczano inne ważne pomieszczenie, jadalnię triclinium. W II w. p.n.e. pod wpływem architektury greckiej dodano perystyl, do którego przeniosło się życie rodzinne. Pierwotnie atrium stanowiło centrum domu i najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie. W czasach Republiki wraz z otaczającymi je pomieszczeniami stanowi jeszcze część oficjalną, a impluvium zamienione zostaje na fontannę. W okresie późnej Republiki i wczesnego Cesarstwa atrium przeobraża się w krytą sień lub też staje się dziedzińcem portykowym, a najważniejszym pomieszczeniem domu staje się tablinum. Ściany zdobione były stiukami, malowidłami a posadzki układano z barwnych kamieni tworząc mozaiki
W starożytnym Rzymie wyróżniamy domy wiejskie i miejskie.
Dom wiejski (domus) przeznaczony był dla jednej rodziny. Miał zabudowę parterową lub jednopiętrową i z reguły był całkowicie zamknięty (oprócz wejścia) na zewnątrz. Zbudowany na planie prostokąta, miał kamienne fundamenty, ściany z cegły, zaś dachówkę z terakoty. Podział wnętrza można określić jako symetryczny, na założeniach osiowych. Na osi podłużnej znajdowały się: sień (fauces), centralna, częściowo przykryta izba (atrium), izba reprezentacyjna (tablinum) otwarta od strony atrium i od strony ogródka (hortus). Po obu stronach fauces mieściły się symetrycznie izby służące właściwym celom mieszkalnym. Inny charakter miały skrzydła boczne (alae) umieszczone w głębi atrium. Jako przykład można przedstawić Złoty Dom Nerona.
Domy wielkomiejskie(insula) to domy czynszowe budowane w starożytnym Rzymie. Były to domy kilkupiętrowe (5 - 7), otoczone z czterech stron ulicami. Prosto z ulicy schody prowadziły na wyższe kondygnacje. Ilość kondygnacji i szerokość przejść pomiędzy domami regulowana była rozporządzeniami prawnymi. Regulacja ta podyktowana była względami pożarowymi. Domy budowano z drewna, ogrzewano je piecykami na drewno, oświetlano lampkami olejowymi. Łatwo było o zaprószenie ognia, który mógł łatwo rozprzestrzenić się. Rozporządzenia nakazywały w każdej insuli przechowywać wodę w specjalnych dużych pojemnikach i budować platformy, z których łatwiej było gasić ogień. Dopiero Trajan nakazał budowę domów z materiałów odpornych na ogień. Wysokość domów była ograniczona również ze względów bezpieczeństwa. Przy budowie z materiałów o małej wytrzymałości budynek zbyt wysoki groził zawaleniem. Parter budynku zajmował często warsztat albo sklepik właściciela. Jego mieszkanie znajdowało się także na parterze albo na I piętrze. Mieszkania zlokalizowane wyżej, były o niższym standardzie (czym wyżej, tym mniej wygód). Woda, urządzenia sanitarne, jeśli były umieszczone w budynku, to tylko na najniższych kondygnacjach (parter, I piętro). Pozostali mieszkańcy korzystali z łaźni publicznych a wodę czerpali z studni lub fontann. Właścicielami domów często byli rzymscy partycjusze. Oczywiście, w takim przypadku, sami mieszkali w własnych domach, a insulą w ich imieniu zarządzał niewolnik - administrator (insulari). Był on odpowiedzialny za regularne ściąganie czynszu, pilnowanie porządku, prowadzenie niezbędnych remontów.
Jedne z najlepiej zachowanych insuli znajdują się w Ostii

W okresie Republiki pojawiają się ostatecznie charakterystyczne dla architektury rzymskiej typy domów dla bogatszych obywateli, nazywanych willą, będących rozwinięciem domu wiejskiego poprzez dodanie pewnych elementów architektonicznych zaczerpniętych od Greków.

Willa to w starożytnym Rzymie były przeważnie wiejskie domy bogatych obywateli. Dom mieszkalny miał na ogół kształt prostokąta, pomieszczenia (sypialnie, izby dla służby) otaczały atrium i perystyl. Dookoła willi znajdował się ogród z licznymi altankami. Wille budowano w miastach, na wsiach i na terenach nadmorskich. Willa wiejska (villa rustica) swoim układem najbardziej przypominała dom rzymski z wcześniejszych okresów. Willach miejskich (villa urbana) centralnym miejscu zamiast atrium znajdowała się eksedra, wokół której sytuowano pozostałe pomieszczenia otoczone portykami. Wille nadmorskie (villa martima) oprócz domu, ogrodu z altanami miały dodatkowo pobudowane baseny.

4.1.Złoty Dom Nerona

Złoty Dom Nerona (Domus Aurea, Pontifex Maximus) jest to rzymski pałac cesarza Nerona zlokalizowany pomiędzy wzgórzami Palatynu i Eskwilinu. Prace budowlane zostały rozpoczęte w 64 r. i były prowadzone do roku 68. Przerwano je po śmierci cesarza.
Dom Nerona został zaprojektowany przez architektów Sewerusa i Celera. Kompleks wzorowany był na zabudowie miejskiej willi i zajmował obszar około 100 ha. Wzdłuż elewacji o łącznej długości około 1,50km zbudowano portyki. Prowadziły one do trapezoidalnego westybulu, w którym umieszczono ogromnych rozmiarów posąg Nerona przedstawiający go jako Heliosa (Colossus Neronis). Za nim znajdowała się sala o złoconym sklepieniu. W części wschodniej odkryto oktagonalną, przykrytą kopułą salę. Wśród licznych pomieszczeń umieszczono nimfajony z wodą słoną i słodką, sale o skomplikowanej konstrukcji i zróżnicowanym kształcie. Wraz z budową Złotego Domu przebudowano także Via Sacra, dodając do niej dwustronną kolumnadę. (Droga ta dochodziła do pałacu, a jej część została w niego włączona.)
W odkrytych salach odnaleziono liczne stiukowe dekoracje, malowidła w stylu podobnym do odkrytych dekoracji w Pompejach. Były to dwa rodzaje dekoracji. Jedne, w formie namalowanych niewielkich obrazów pejzażowych namalowanych na gładkich ścianach ozdobionych delikatnym ornamentem. Część obrazów nawiązujących do modnego wcześniej stylu egiptyzującego i przedstawiała kompozycje pełnie fantastycznych stworów. Malowidła te zostały nazwane "groteskami" od nazwy – rzymskie groty. (W czasach późniejszych, określenie groteska nabrało nieco innego znaczenia.) Drugie, to malarstwo iluzjonistyczne w formie głębokich prześwitów optycznie powiększających wnętrza. Przedstawiano na nich perspektywicznie elementy architektury. Dekoracje Złotego Domu zostały wzbogacone złoceniami i inkrustacją z pasty szklanej oraz sztukaterią. Ściany i posadzki zdobiły także liczne mozaiki. Jedną z osobliwości Złotego Domu jest odkryta mozaika wykonana na suficie.
Wiele kopii malowideł odkrytych w Złotym Domu zostało przeniesionych na sztychy przez Franciszka Smuglewicza i wydanych w Rzymie w 1776 r. w formie albumu. Publikacja została zatytułowana: Le antiche camere delle Terme di Tito (Starożytne sale Term Tytusa).
Całość położona była wśród ogrodów i winnic. Na terenie odnaleziono także sztuczne jezioro, które miało być centralną częścią całego kompleksu.
Po śmierci Nerona, w ukończonej części kompleksu mieszkali Wespazjan i Tytus. Za czasów panowania Domicjana budowla został włączona do przebudowanego przez niego Domus Augustyna. Na terenie zajmowanym przez sztuczne jezioro wybudowano w czasach Flawiuszów Koloseum. Po zniszczeniach spowodowanych pożarem w 104 r. na miejscu zajmowanym przez skrzydło pałacu powstały termy Trajana. W 135 Hadrian zamienił westybul Złotego Domu na świątynie Wenery i Romy.

5.Drogi rzymskie

Drogi rzymskie należą do jednych z ważniejszych osiągnięć inżynierskich Rzymu. Budowana przez Rzymian sieć umożliwiała łatwiejsze przemieszczanie legionów, ułatwiała handel i pozwalała na szybsze przekazywanie informacji za pomocą zorganizowanej wzdłuż dróg poczty państwowej (cursus publicus). Liczne odcinki rzymskich dróg przetrwały do dnia dzisiejszego.
Pierwsze drogi powstawały już w IV wieku p.n.e. Prowadziły one do sąsiednich miast w Lacjum i Etrurii. Była to między innymi prowadząca do Ostii Via Ostiensis, prowadząca do Laurentum Via Laurentina i Via Ardeatina, którą można było dotrzeć do Ardei. Nie były one jednak jeszcze właściwymi drogami rzymskim. Ich nawierzchnię tworzyła ubita ziemia, a same drogi dopasowywały się do ukształtowania terenu.
Pierwszą prawdziwie rzymską drogą była rozpoczęta w 312 p.n.e. przez cenzora Appiusza Klaudiusza Caecusa Via Appia, łącząca Rzym z Kapuą. Drogę wytyczono w taki sposób, by skrócić odległość do minimum, tak więc całymi kilometrami biegnie ona w linii prostej, a nad doliną Arriccia przez potężny wiadukt. W kolejnych stuleciach chęć uzyskania jak najkrótszej odległości była cechą charakterystyczną rzymskiego budownictwa drogowego. Zmuszała ona budowniczych do konstruowania licznych mostów (np. granitowy most na Tagu w Alcantara w Hiszpanii, czy most na Dunaju o długości 1127metrów niedaleko Drobety w Rumunii), wiaduktów, nasypów, przekopów i tuneli. Innym precedensem jaki wprowadziła Via Appia było nazywanie drogi od nazwiska urzędnika, który nakazał jej budowę (zwyczaj ten stał się powszechny około sto lat po rozpoczęciu budowy drogi do Kapui).
Z czasem rzymskie drogi przekształciły się w ogromny system komunikacyjny, który razem ze szlakami morskimi scalał imperium rozciągające się na tysiące kilometrów na trzech kontynentach. Inwentaryzacja sporządzona za cesarza Dioklecjana wykazała istnienie na obszarze imperium 372 dróg o łącznej długości 53 000mil rzymskich (ponad 78 tysięcy kilometrów).
Technika budowania dróg została przejęta od Etrusków i udoskonalona. W pierwszej kolejności niwelowano (wyrównywano) teren i wykonywano wykop. Wzdłuż drogi budowano rowy odwadniające, a sama droga miała wyprofilowane spadki umożliwiające odpływ wody z nawierzchni. W przypadku budowy dróg na terenach podmokłych układano stelaż z krzyżujących się drewnianych bali, a całość usztywniono wbitymi w ziemię palami. Budowa dróg wiązała się z licznymi wyzwaniami inżynieryjnymi (mosty, pokonywanie pasm górskich), z którymi rzymscy budowniczowie radzili sobie w mistrzowski sposób.
Konstrukcja dróg składała się z kilku warstw. W wykopie układano warstwę kamieni łączonych zaprawą. Na tak przygotowanej podbudowie, układano drugą warstwę mniejszych kamieni (tłucznia) też łączoną zaprawą, a na niej żwir z zaprawą. Na samym wierzchu droga była wyrównywana warstwą żwiru wymieszanego z piaskiem. Do budowy dróg używano zazwyczaj materiałów dostępnych w najbliższej okolicy. Zamiast zaprawy stosowano też popioły wulkaniczne (pucolana). W czasach późniejszych drogi były wykładane płytami kamiennymi. Tak więc konstrukcja rzymskiej drogi jest podobna do dróg współczesnych, składających się z trzech zasadniczych warstw: podbudowy, warstwy nośnej i użytkowej. Rzymskie drogi, w zależności od przeznaczenia miały różną szerokość:
• najszersze drogi miały nawet 15 m szerokości, ale najczęściej nie przekraczały 5 m, pobudowano też wiele dróg o szerokości około 3,5 m, która pozwalała na minięcie się dwóch wozów. Drogi te stanowiły sieć połączeń w skali Cesarstwa.
• drogi o znaczeniu lokalnym, o szerokości 1,20 m.
• drogi dla pieszych i konnych, o szerokości 60 cm
• ścieżki o szerokości 30 cm
Przy drogach ustawiane były kamienie milowe (mila rzymska to 1478,5 m) informujące o odległości do konkretnych miejsc, były to zatem dzisiejsze tablice drogowe. Na skrzyżowaniach umieszczano kapliczki poświęcone larom(to czczone w Rzymie duchy opiekuńcze domu i szczęścia domowego, chroniące od nieszczęść) a wzdłuż dróg powstały liczne stacje pocztowe i zajazdy.
Układ dróg na Półwyspie Apenińskim przyczynił się do powstania powiedzenia: "Wszystkie drogi prowadzą do Rzymu". Wedle innej koncepcji powiedzenie to związane jest z postawionym w Rzymie przez cesarza Augusta kamieniem milowym (milliarium aureum) w formie pokrytej pozłacaną blachą kolumny. Kolumna stała na Forum Romanum w miejscu, gdzie krzyżowały Via Aurelia, Ostiensis, Flaminia, Salaria i Appia łączące Rzym z wszystkimi prowincjami imperium.


6.Akwedukty

Akwedukty(łac. aquae ductus, ciąg wodny), czyli wodociągi. Są to budowle, najczęściej arkadowe (ale także instalacje podziemne), doprowadzające wodę często nawet z miejsc odległych o wiele kilometrów. Wodociągi rzymskie działały na zasadzie jednostajnie obniżającego się koryta. Koryto takie, szczelnie wykonane z doszlifowanych kamieni, musiało biec z minimalnym, stałym spadem, niezależnie od rzeźby terenu. Akwedukty przekraczały doliny, rzeki i strumienie na tysiącach łęków rozpiętych na masywnych filarach, dochodzących często trzydziestometrowej wysokości. Jednym z najlepiej (choć częściowo) zachowanych przykładów akweduktu jest tzw. Pont du Gard.
Jeden z najstarszych znanych akweduktów został zbudowany na polecenie asyryjskiego króla Sennacheriba. Doprowadzał on wodę do Niniwy z leżących 50 kilometrów od miasta gór.
Z rzymskich wodociągów najbardziej znane są:
• najstarsze, prowadzące wodę do Rzymu
• Aqua Appia (312 rok p.n.e.)
• czynny do dziś Aqua Marcia (144 - 140 p.n.e.)
• Aqua Virgo (20 p.n.e.)
• Aqua Claudia (52 rok n.e.)
• oraz leżące poza Italią:
• Francja
• Pont du Gard koło Nmes we Francji (zbudowany około 19 roku p.n.e.)
• Pont de la Mosele (około 2 roku p.n.e.)
• akwedukt do Frjus (Forum Iulii) przez Roche Taille
• Hiszpania
• El Pont del Diable w Tarragonie w Hiszpanii z I wieku p.n.e.
• El Puente w Segowii ze 109 roku n.e.
• akwedukt w Los Milagros koło Meridy z czasów Hadriana
• Portugalia
• Aguas Livres w Campolide koło Lizbony
• Agueducto dos Peges koło Tomar
• Grecja
• akwedukt w Nikipolis w Epirze z czasów Oktawiana Augusta
• akwedukt do ruin Mytilene koło Morii na Lesbos
• Izrael
• akwedukt z góry Carmel do Caesarea Maritima budowany pomiędzy I wiekiem p.n.e. a II wiekiem n.e


6.1.Pont du Gard

Pont du Gard to zachowany w dolinie rzeki Gargon odcinek zbudowanego przez Rzymian akweduktu prowadzącego wodę ze źródeł w Uzès do Nmes. Akwedukt został po wschodniej stronie Masywu Centralnego. Budowla o łącznej długości około 50,0km i całkowitym spadku 17,0m składała się z szeregu tuneli i mostów wzniesionych z bloków kamiennych bez użycia zaprawy. Akwedukt został zbudowany w latach 26 p.n.e. - 16 p.n.e. na polecenie Agrypy (na moście zachowała się inskrypcja z 19 p.n.e. poświęcona Agrypie). Odcinek zwany Pont du Gard to trzypiętrowy arkadowy wiadukt o wysokości 49,0m.Rozpiętość dolnych arkad wynosi 24,5 m, a długość całej konstrukcji odcinka 273m. Dolna część pełniła rolę mostu przebiegającego nad rzeką Gargon. Na górnej umieszczono kanał prowadzący wodę. Spadek, typowy dla rzymskich konstrukcji, to 35cm na 1,0km. Akwedukt dostarczał wodę w ilości ok. 20 tysięcy m3 dziennie. Woda trafiała do zbiornika o średnicy 6,0m, skąd rozprowadzana była do domów mieszkalnych, term i fontann
Poszczególne arkady zbudowano z różnej ilości łuków:
• 6 w dolnej kondygnacji
• 11 w środkowej
• 35 w najwyższej
.
7.Termy

Termy(gr. thermos- gorący), czyli łaźnie rzymskie, to kompleks obiektów ulokowanych na rozległym terenie, dostępnych dla wszystkich o określonych godzinach. Przeznaczone były do kąpieli wodnych i parowych. Składały się one z łaźni i przylegających do nich terenów odkrytych. W budynku znajdowały się z reguły następujące pomieszczenia: apodyteron - westybul z szatnią(apodyterium); frigidarium - pomieszczenie zimne, czasami z basenem z zimną wodą do pływania (notatio); caldarium - pomieszczenie ciepłe z gorąca wodą (caldarium); laconicum - łaźnia sucha ; sudationes - łaźnia parowa; oleoterion- sale masażu), w których namaszczano ciała olejkami, oraz tepidarium czyli sala do wypoczynku z ciepłą wodą. W czasach cesarstwa niektóre termy osiągnęły olbrzymie rozmiary i zamieniły się w monumentalne zespoły pomieszczeń służących nie tylko higienie osobistej, ale także zajęciom intelektualnym
Termy zaopatrywane były w źródlaną wodę przy pomocy akweduktów. Pomieszczenia z basenami i sala do wypoczynku była ogrzewana gorącym powietrzem rozprowadzanym w przestrzeni pod podłogą. System ten nazywano hypocaustum. Poza tymi pomieszczeniami, w skład term wchodziły także takie pomieszczenia, jak boiska, sale gimnastyczne, stadiony, eksedry i portyki przeznaczone dla wypoczywających i chcących podyskutować, biblioteki, pokoje muzyczne, bufety, sale gier w kości itp. Obiekty rozmieszczone były wśród zieleni. Same pomieszczenia posiadały bogatą dekorację. Ściany wykładane były marmurem, zdobione malowidłami, posadzki wykładane były mozaikami. W pomieszczeniach ustawiano rzeźby, zieleń itp. Do najsłynniejszych należały termy zbudowane przez cesarzy Tytusa, Domicjana, Karakallę, Dioklecjana, Konstantyna. Budowane były nie tylko w Rzymie ale na terenie całego imperium np. w Patarze z I wieku, Paryżu i Pamukkale z przełomu II i III wieku, Trewirze z IV wieku, Aleksandrii



Najstarsze termy z II wieku p.n.e., zostały odkopane w Pompejach. Budowanie ich rozpowszechniło się w I wieku p.n.e.. W tym okresie przeobraziły się w ogromne kompleksy

W mieście(Pompejach) powstały trzy łaźnie. W porządku chronologicznym były to łaźnie Stabiańskie, łaźnie Rynkowe i łaźnie Centralne. Wszystkie te budowle znajdowały się w najważniejszych punktach miasta. Łaźnie Stabiańskie pochodzą z okresu Samnickiego, a dwa ostatnie przybytki tego typu w czasie wybuchu w 79 roku n.e. ciągle jeszcze były rozbudowywane. Łaźnie Stabiańskie położone były na skrzyżowaniu ulicy Stabiańskiej i Ulicy Obfitości. Najwcześniejsze części tej budowli pochodzą z IV wieku p.n.e., a późniejsze z II wieku p.n.e. Początkowo wodę czerpano ze studni za pomocą koła hydraulicznego, ale po zainstalowaniu systemu wodociągowego, co miało miejsce za panowania Augusta, łaźnie mogły już korzystać z wody bieżącej. Budynek miał dwie części, osobną dla mężczyzn i osobną trochę mniejszą dla kobiet. Fasadę budynku i pomieszczenia wewnętrzne pokrywały bogate zdobienia z polichromowanego stiuku. Tradycyjne rozmieszczenie pomieszczeń wyglądało następująco: palestra, duży basen kąpielowy i destrictarium, czyli pomieszczenie, w którym atleci zeskrobywali ze swoich ciał pot i brud za pomocą strigila. W skład części męskiej wchodziły: westybul, sala do kąpieli zimnej (frygidarium), bogato zdobiona szatnia (apodyterium), sala do kąpieli ciepłej (tepidarium), a na końcu znajdowała się sala do kąpieli gorącej (caldarium).

Łaźnie Rynkowe, których układ był bardzo podobny do układu poprzednio opisanej budowli, zbudowano w pierwszej połowie I p.n.e. Są one położone bliżej centrum miasta. Początkowo wodę do nich także czerpano ze studni. Ciekawą cechą, która odróżnia je od innych budowli tego typu jest to, że tepidarium, czyli sala do kąpieli ciepłej, nie była ogrzewana za pomocą centralnego ogrzewana, ale za pomocą dużego kotła z brązu. Sklepienia łaźni zdobił elegancki stiuk, przedstawiający sceny mitologiczne. Łaźnie Rynkowe także posiadały osobną część damską, ale ta była ogrzewana bardziej skomplikowanym systemem ogrzewania. W czasie wybuchu Wezuwiusza właśnie te łaźnie, które niedawno odnowiono, były jedyną działającą budowlą tego typu w mieście.

Łaźnie Centralne, które znajdowały się na skrzyżowaniu ulicy Nolańsktej i Stabiańskiej, zbudowano po trzęsieniu ziemi w 62 roku. Były one największym ze wszystkich tego typu przybytków w mieście, ale prac przy ich odbudowie nigdy nie doprowadzono do końca. Warte zanotowania jest to, że nie miały one oddzielnych części dla mężczyzn i kobiet. Pomiędzy tepidarium a caldarium dodano laconicum, czyli pomieszczenie pokryte kopułą w której można było zażywać kąpieli suchej. W ścianach tej sali znajdowały się nisze i osiem dużych okien, z których kilka wychodziło na palestrę. Budowle tego typu zainicjowały zupełnie nową formę architektoniczną i częściowo przyczyniło się to do wykorzystania światła słonecznego w pomieszczeniach. Rzymianie rozpoczęli wytwarzanie okien w pierwszej połowie pierwszego wieku naszej ery, co z pewnością było także wynikiem rozwoju technik architektonicznych.


7.1.Termy „Caracalli”

Budowę tych term rozpoczęto w 212r.n.e.. Termy zajmują kwadratową parcelę około 12ha powierzchni, ujętą w mury i podcienia. Znaczną część zabiera tu rodzaj ogrodu wewnętrznego z promenadami, placami do gier i zabaw lekkoatletycznych. Dwie potężne apsydy mieściły biblioteki i czytelnie. Właściwy budynek kąpielowy zawierał basen zimny, baseny gorące, parnię, łaźnię suchą, sale do masażu, szatnie i sale wypoczynkowe. Basen zimny nie był kryty. Hala główna (tepidarium) nakryta była trzema sklepieniami krzyżowymi po 24m rozpiętości. Parnia (caldarium) założona była na kole; jej grube mury (8m) dźwigały kopułę 32m średnicy. Terma ta jest od dawna w ruinie.
8.Cyrk

Typowa dla architektury rzymskiej budowla przeznaczona do oglądania wyścigów konnych, zapasów i walk gladiatorów. Dla wyścigów dwukołowych, czworokonnych wozów (kwadryt) przeznaczony była właśnie ta budowla. Wpływało to oczywiście na formę budowli, która miała kształt wydłużonej elipsy z trybunami na obu dłuższych bokach i jednym krótszym. Na czwartym boku znajdowały się zabudowania "gospodarcze" (stajnie, koszary dla gladiatorów), zaś w boku przeciwległym tryumfalna brama dla zwycięzców. Bieżnia silnie wydłużona, wyścielona ubitym piaskiem(tac. arena -piasek), podzielona na dwie części wybudowanym pośrodku grubym, niezbyt wysokim murem(spina) lub nasypem z ubitego piasku (agger), na którego końcach wznosiły się potrójne słupki(metae) w kształcie obelisków.

8.1.Cyrk Wielki

„Cyrk Największy”( Circus Maximus) jest to najstarszy i największy cyrk starożytnego Rzymu. Był usytuowany pomiędzy wzgórzami Palatynu i Awentynu. Jego początki wiąże się z panowaniem Tarkwiniusza Starego. Rozbudował go Cezar do pojemności 100 tys. miejsc. Od VI wieku p.n.e. do VI w.n.e cyrk wielokrotnie rozbudowywano i przebudowywano. W ostatecznym kształcie mieścił widownię na 250 000 osób i miał wymiary 610 x 129m. Rozgrywano w nim przede wszystkim wyścigi rydwanów, ale nie tylko, Np. Juliusz Cezar urządzał także polowania.
Najstarszą częścią cyrku są pozostałości fundamentów drewnianego budynku stajni (carceres), pochodzące z 329 p.n.e. Budynek został zastąpiony murowaną budowlą w 174 p.n.e.. W tym samym roku na spinie ustawiono 7 jaj informujących o rozgrywanym podczas zawodów okrążeniu. Na polecenie Agryppy, w 33 p.n.e. na spinie ustawiono 7 figurek delfinów, a za czasów Nerona pośrodku spiny umieszczono fontannę w kształcie delfinów.
W 194 p.n.e. dobudowano miejsca na widowni przeznaczone dla senatorów. Za panowania Augusta dodano lożę dla cesarza (pulvinar) oraz ustawiono obelisk o wysokości 23,7m przywieziony z Heliopolis (obelisk został przeniesiony w 1587 r. na polecenie papieża Sykstusa V na Plac del Popolo.) W 36 r. cyrk spłonął. Odbudowany został przez cesarza Klaudiusza. Po raz drugi zniszczony przez pożar w 64 r. został odbudowany na polecenie Nerona. Kolejny pożar miał miejsce za panowania Domicjana. Odbudowa została zakończona dopiero w 104 r. przez Trajana. W tym okresie budowla miała długość ok. 600m i szerokość ok. 200m. Podczas panowania Antoninusa Piusa miała miejsce katastrofa, w wyniku której część budowli zawaliła się. Po odbudowie dokonano kolejnych modyfikacji: Karakalla – poszerzył bramę, Aurelian – postawił na spinie świątynię słońca, Konstantyn Wielki – dodał dodatkowe portyki i ozdobił budynek złotymi kolumnami, Konstancjusz II ustawił na spinie obelisk o wysokości 32,5m przywieziony z Teb (obelisk od 1587 r. stoi na Placu św. Jana na Lateranie).
Ostatnie igrzyska w cyrku zostały rozegrane w 550 r.
Obecnie na powierzchni nie ma zachowanych pozostałości cyrku, tylko wyniesienie terenu nad gruzami dawnego cyrku ukazuje obszar, który zajmowały jego zabudowania.
Rzym, Circus Maximus, plan.

9.Amfiteatr

Amfiteatr jest oryginalnym tworem rzymskiej architektury. Jego zalążkiem był wydzielony na forum dziedziniec, na którym urządzano igrzyska gladiatorów. Później służyły one również pantomimie, sztukom akrobatycznym oraz walkom z dzikimi zwierzętami. Wokół dziedzińca wysypanego piaskiem (arena), ustawiano ławy dla widzów (amphitheatrum). Z biegiem czasu arena (dziedziniec) nabrała kształtu elipsy. Wokół owalnej areny na sztucznie usypanym wale wznosiły się drewniane, zamknięte pierścienie miejsc dla widzów. W następnej fazie rozwoju zastąpiono je kamiennymi, a całość otoczono murem. Na jego koronie kamienne pierścienie utrzymywały maszty do rozpięcia opony (velarium). Horyzontalne przejścia (praecinctiones) z reguły dzieliły widownię (cavea) na trzy części. Pomiędzy najniższą a średnią częścią sytuowano krytą galerię obiegającą widownię dookoła. Zewnętrzne schody doprowadzały do najwyższej cavea, na dolną i średnią cavea prowadziły szerokie, sklepione wejścia pod widownią. Jednym z najlepszych przykładów amfiteatru rzymskiego jest Colosseum.

9.1.Colosseum

Colosseum, zwane inaczej Amfiteatrem Flawiuszów,( łac. Amphitheatrum Flavium, Colosseum wł. Colosseo) to amfiteatr w Rzymie, wzniesiony w latach 70 – 82 przez cesarzy z dynastii Flawiuszów.
Jest to ogromna budowla eliptyczna (dł. osi 188 i 156m, obwód 52m, wys. 49m), z pojemną widownią (około 50 tysięcy miejsc) z 4 galeriami komunikacyjnymi oraz areną z systemem podziemnych korytarzy. W czterokondygnacyjnym podziale zewnętrznym zastosowano spiętrzenie porządków (najniższa kondygnacja w porządku toskańskim, druga w jońskim, trzecia w korynckim). Trzy niższe kondygnacje związane są z konstrukcyjnym układem arkad, czwarta, najwyższa został zaopatrzona tylko w małe okna, nie posiadała arkad, lecz ślepy mur ozdobiony pilastrami korynckimi. Na murze tym umieszczano maszty drewniane, wystające około 8m ponad gzyms. Widownię podzielono tu na trzy kondygnacje. Dwie dolne miały ławki murowane, trzecia – drewniane. Pod areną biegły obszerne sklepione piwnice na pomieszczenie zwierząt. Od strony wewnętrznej budowla jest pięciokondygnacyjna. Cztery kondygnacje zbudowano jako układ pomieszczeń wydzielonych pomiędzy filarami, ścianami, ze sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi. Umieszczono tam bufety, szatnie, natryski, pomieszczenia dla gladiatorów, klatki dla zwierząt, korytarze. Wokół areny wzniesione było podium. Do Colosseum prowadziło 80 ponumerowanych wejść (zachowały się oznaczenia wejść od nr XXIII do LIV), które zapewniały szybkie (przez ok. 60 minut) opuszczenie widowni przez widzów. Była też możliwość przykrycia całej widowni specjalną osłoną (velarium) w deszczowe lub bardzo słoneczne dni.
Zbudowano go z tufu wapiennego i cegły, ściany zewnętrzne z twardszego trawertynu. Oprócz tego, do konstrukcji sklepień i murów używano obficie cegły i betonu. Sam mur wykonany jest z wielką znajomością rzeczy. Wewnątrz Colosseum ściany były wyłożone marmurem i ozdobione stiukami, w przelotach arkad II i III piętra prawdopodobnie stały posągi. Olbrzymia konstrukcja oparta jest na głębokich suterenach, wykorzystywanych w celach służbowych.


Odbywały się w nim m.in. walki gladiatorów, naumachie (do czasu zbudowania pomieszczeń pod areną), polowania na dzikie zwierzęta. W Colosseum mordowano również chrześcijan, co upamiętnia stojący obecnie wewnątrz budowli krzyż. Od połowy XVIII wieku Koloseum jest otoczone opieką jako miejsce męczeństwa pierwszych chrześcijan. Wcześniej służyło jednak za kamieniołom. Nazwa Koloseum została nadana we wczesnym średniowieczu od znajdującego się w pobliżu budowli ogromnego (gr. kolossos) posągu Nerona przedstawionego jako Helios.


10. Teatr rzymski

Teatr rzymski wykształcił się jako forma architektoniczna ostatecznie w I w. p.n.e. Wykazuje wiele cech wspólnych z teatrem greckim okresu hellenistycznego. Budowla złożona była z podobnych elementów, ale istniały też dość znaczne różnice. Teatr zbudowany był z widowni (theatrum), sceny (pulpitum), oraz budynku scenicznego zwanego skene. Za budynkiem tym mieścił się zwykle duży, prostokątny dziedziniec otoczony portykiem, pozwalający na wypoczynek w czasie przerw. Rzymskie teatry były kryte dachem chroniącym przede wszystkim przed promieniami słonecznymi (nad widownią rozpinana był płócienna osłona zwana velum). Widownia była wpisana w rzut prostokąta. Rzymskie teatry budowane były najczęściej na płaskim (w porównaniu z Grecją) terenie. Widownia zatem była inaczej ukształtowana. Było to półkole wpisane w czworobok o amfiteatralnie umieszczonych miejscach dla widzów (cavea). W tylnej części, w narożach o kształcie zbliżonym do trójkąta z wklęsłym bokiem, umieszczano klatki schodowe, pozwalające wejść na widownię. Do klatek prowadziły zewnętrzne, szerokie drzwi umieszczone pod arkadami fasady widowni. Fasada zbudowana była jako kilku kondygnacyjny arkadowy mur zwieńczony galerią. Sama widownia podzielona była poziomymi przejściami (praecinctiones) oraz biegnącymi promieniście schodkami (scalaria) na sektory poziome (maeniana) i pionowe (cunei). Dostęp do rzędów siedzeń dawały wejścia pod arkadami fasady oraz wewnętrzne kuluary i schody doprowadzające do wylotów (vomitoria) na widownię. Przejścia na orchestrę znajdowały się pomiędzy cavea a sceną. Były to dwa korytarze (confornicationes) kryte sklepieniem kolebkowym, które zarazem podtrzymywało boczne loże dla dyżurujących urzędników (tribunalia). Orchestra i poszczególne sektory poziome opasane były parapetami (baltei). Przedstawienie rozgrywało się na scenie (pulpitum) wznoszącej się ok. 1,5 m. Front pulpitu ozdabiano niszami (prostokątnymi i półokrągłymi). Tło stanowiła fasada budynku scenicznego (scaenae frons) wznoszącego się na kilka pięter . Półkolisty placyk (orchestra) w porównaniu z teatrami greckimi został zmniejszony (chór nie zawsze brał udział w rzymskich przedstawieniach). Za to proskeon, zwany w Rzymie pulpitum, został poszerzony. Widownia nie sięgała poza średnicę orchestronu, więc wydłużono skene. Jej część frontowa posiadała liczne nisze, ryzality, kolumny i zdobienia malarskie, a umieszczone w nich drzwi służyły aktorom do wychodzenia na scenę i opuszczania jej. Środkowe (valvae mediae lub valvae regiae) , największe, służyły głównym bohaterom, boczne (hospitalia) pozostałym osobom. Budynek sceniczny posiadał dwa skrzydła boczne (parascaenia), którymi obejmował prostokąt pulpitu. Wnętrze budynku pełniło rolę kulis.
Hyposkeon także został pokryty licznymi płaskorzeźbami. Nowością teatrów rzymskich było zastosowanie kurtyny (aulaeum), którą opuszczano w dół, do specjalnie przygotowanego otworu. Oryginalną nowością była opona płócienna (velarium) rozpinana na masztach nad widownią w razie potrzeby. Kolejną innowacją wprowadzoną przez Rzymian było zastosowanie plakatów teatralnych nazywanych programinata, informujących o mającym się odbyć przedstawieniu.
Teatr nie był wynikiem rzymskich tradycji. Najprawdopodobniej z tego powodu Senat Rzymski zakazał umieszczania miejsc siedzących w budowanym w Rzymie od 154 p.n.e. teatrze.

W Rzymie pierwszy drewniany teatr wybudowano dopiero w 58 p.n.e. (za zgodą Marka Skaurusa). Trzy lata później, aby uzyskać zgodę na wybudowanie teatru z kamienia na Polu Marsowym, Pompejusz nakazał umieścić na koronie widowni kaplicę Wenus Zwycięskiej. Widzowie siedzieli co prawda tyłem do kaplicy podczas przedstawienia, ale w pozostałym czasie widownia budowli postawionej przez Pompejusza przypominała monumentalne schody prowadzące do świątyni.
Najlepiej zachowały się z okresu rzymskiego teatry w Orange we Francji i w Leptis Magna w Libii.
Najstarszym odkrytym na terenie starożytnego Rzymu jest tzw. Mały Teatr w Pompejach. Zbudowany został ok. 80 p.n.e. i mógł pomieścić około 1 500 widzów.

10.1.Teatr Marcellusa

Z ważniejszych obiektów należy wymienić teatr Marcellusa w Rzymie. Miał on kształt półkola zwróconego płaską stroną ku rzece. Jego średnica wynosiła około 150 m. Budynek sceniczny miał 80 lub 90 m długości i 20 m szerokości. Na obu jego końcach znajdowały się pomieszczenia zakończone apsydą, o wymiarach 25 na 15 m. Nad ułożonymi półkoliście rzędami kamiennych siedzeń obiegał widownię portyk kolumnowy otwarty do wnętrza, stanowiący zwieńczenie teatru. Proskenion, czyli właściwa scena, zwana przez Rzymian pulpitum, przylegała do brzegów widowni wchodząc na orchestrę, która w teatrach rzymskich miała kształt półkola. Nie służyła już bowiem do występów chóru, a jako miejsce, gdzie umieszczano siedzenia dla najdostojniejszych gości. Ściana stanowiąca tło występów, czyli tzw. .frons scaenae, było bogato zdobiona, a jej architektura, pełna kolumn, gzymsów i nisz z posągami, była naśladowana później jako motyw dekoracyjny także w budowlach nie związanych z teatrem. Półkolista fasada Teatru Marcellusa zbudowana była z trawertynu i składała się z trzech rzędów otwartych arkad podzielonych półkolumnami. Półkolumny dolnego rzędu były w stylu toskańskim, środkowego -w jońskim, a górnego – w korynckim. Poszczególne rzędy oddzielone były od siebie belkowaniem. Wysokość całości, wraz z wieńczącą attyką, wynosila32,6m. Łuki arkad ozdobione były teatralnymi maskami marmuru (niektóre z nich odnaleziono w czasie wykopalisk). Za filarami fasady biegły sklepione przejścia otaczające całą widownię. Teatr mógł pomieścić od 3 do 4 tysięcy widzów. Prace zostały przerwane.

11.Łuk triumfalny
Specyficzny dla architektury rzymskiej typ monumentalnej, wolnostojącej bramy- pomnika mającego upamiętniać zwycięstwa militarne. Składał się on z arkadowej bramy, pod którą przechodził tryumfalny pochód. Brama zbudowana była z jednego lub większej ilości przejść, przy czym środkowe przejście zawsze było większe od pozostałych. Zdobiono ją elementami architektonicznymi (pilastry, kolumny, reliefy) oraz napisami objaśniającymi powody jej wystawienia.
Pierwsze łuki triumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, (zwyczaj przejęto od Etrusków), później ten typ budowli był wznoszony w innych krajach i epokach historycznych.
Zwykle łuki triumfalne były budowane jako stałe konstrukcje i niektóre z nich przetrwały całe stulecia, część z nich natomiast była prowizorycznymi konstrukcjami stawianymi dla uczczenia ważnego wydarzenia. Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, nad nim kształtowano otwór przejazdowy. Triumfalne łuki wykonywane były z kamienia ciosowego w kształcie arkadowym jako konstrukcje jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe. Filary zdobiono półkolumnami lub wtopionymi częściowo w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach podkreślających wysokość budowli, w ozdobnym, często w korynckim stylu. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć której wzniesiono ten łuk.
Przykłady pobudowanych w historii łuków triumfalnych:
w starożytny Rzym
• Łuk triumfalny Tyberiusza (15 lub 16 r.), nie zachowany do naszych czasów
• Łuk Tytusa jednoprzęsłowy na wzgórzu Welia z 81 r.
• Łuk Septymiusza Sewera z 203 r.
• Łuk Konstantyna Wielkiego 312 - 315
Na terenie imperium rzymskiego:
w Italii
• Fano - Łuk triumfalny Oktawiana Augusta z I w. - nad via Flamina między Rzymem a Rimini
• Rimini - I wiek p.n.e. (właściwie brama miejka)
• Susa (część Turynu) - Łuk Augusta
• Aosta - Łuk triumfalny Augusta I w. p.n.e.
• Ancona - Łuk triumfalny Trajana II w.
• Benewent - Łuk triumfalny Trajana II w.
• Werona - Łuk Gavi I w.

w Galii
• Orange - Łuk Oktawiana Augusta z I w.
• Sant-Rmy-de-Provence - Łuk w ruinach Glanum, sprzed podboju Galii przez Juliusza Cezara
• Remis - Łuk triumfalny z III lub IV wieku

w Iberii
• Alcntara - Łuk Trajana na moście z czasów Juliusza Cezara. Na nim tablice Karola V i Izabeli II
• Bera koło Tarraco - Łuk Luciusza Liciniusza Sury (konsul i legat cesarski) - I wiek p.n.e.

w Grecji
• Ateny - Łuk triumfalny Hadriana
• Saloniki - Łuk triumfalny Galeriusza

w Afryce Północnej
• Trypolis - obecnie Libia, Łuk Marka Aureliusza z II w.
• Timgad (Timkad, Thamugadi) - Łuk Trajana III w.
• Tbessa (Tibissa) - Łuk triumfalny Karakalli III w.
• Leptis Magna w Tripolitanii z 203 r. wzniesiony przez Septimusa Sewera w jego rodzinnym mieście

w Lewancie
• Latakia (Al Iadhiqiyah) - obecna Syria, Łuk triumfalny Septimusa Sewera.
• Bosra koło Shahba - obecna Syria I w.
• Palmira - obecna Syria III w.

11.1.Łuk Tytusa

To łuk triumfalny zbudowany w 81 - 96 przy Via Sacra dla uczczenia zwycięstwa Wespazjana i Tytusa w wojnie z żydami i zdobycia Jerozolimy.
Łuk ten słusznie uważany za jeden z najlepszych dziś przykładów rzymskiej architektury klasycznej okresu imperium. Zbudowany jest białego marmuru. Potężną bramę o jednym przelocie( jego szerokość wynosi 5,33m, a głębokość 3,35) zdobią kolumny z kapitelami kompozytowymi(po cztery kolumny z każdej strony). Kolumny dźwigają belkowanie luźno spojone( czyli tworzące występy nad kapitelami), nad nim znajduje się wysoka surowa attyka, na której umieszczona jest inskrypcja:
SENATVSPOPVLVSQVEROMANVSDIVOTITODIVIVESPESIANIFVESPESIANOAVGVSTO- poświęcona Tytusowi i Wespazjanowi. Cała budowla(15,4m wysokości) została pomyślana jako oryginalne podium dla posągu cesarza Tytusa na kwadrydze(posąg się nie zachował). Łuk Tytusa różni się od łuków z czasów Augusta tym, że jest bardziej monumentalny, ozdobniejszy, kontrasty części oświetlonych i zacienionych, wysuniętych i wklęsłych są zamierzonym efektem twórcy pomnika. Na każdej fasadzie umieszczone są cztery kolumny w porządku korynckim. Kolumny skrajne mają trzony gładkie a środkowe zdobione kanelurami. Majestatycznej wielkości łuku odpowiadają również kompozytowe kapitele, zastosowane tu zapewne po raz pierwszy. Głowica kompozytowa, najbogatsza i najozdobniejsza, jest dalszym stadium rozwoju głowic jońskiej i korynckiej. Łuk ma wewnętrzne sklepienia kasetonowe i ozdobione rozetami. Na ścianach wewnętrznych łuku znajdują się płaskorzeźby przedstawiające Tytusa i jego wojska wkraczające do Rzymu po zwycięstwie nad Judeą. Umieszczone po stronie wschodniej architrawu pokazują procesję podczas triumfu. Na ścianie północnej – są gloryfikacją jego dokonań. Strona wschodnia to relief jednoplanowy, pozostałe wykorzystują ujęcie wieloplanowe Na płaskorzeźbach widzimy sceny pełne dynamiki, z postaciami idącymi nie wzdłuż tła, jak dawniej, lecz z głębi w różne strony po przekątnej, wskutek czego tło płaskorzeźby odbieramy jako przestrzeń realną.


12.Forum

To inaczej rynek (w Grecji agora). Jest jednym z ważniejszych elementów urbanistycznych, politycznych i gospodarczych miasta rzymskiego. Z reguły był to prostokątny plac, na którym odbywały się zgromadzenia polityczne, uroczystości wszelkiego rodzaju, ale także odprawiano sądy, a na co dzień prowadzono handel. W jednym mieście mogło być kilka forów, czego najlepszym przykładem jest Rzym. Najstarsze w Rzymie było Forum Romanum położone między Palatynem a Kapitolem. Fora z biegiem czasu były coraz bardziej zabudowywane i ozdabiane świątyniami, portykami i pomnikami, a także innymi gmachami użyteczności publicznej (np. biblioteki). Powiększające się miasto potrzebowało nowych tego rodzaju miejsc zgromadzenia. Szczególnie cesarze rzymscy dbali o powstawanie nowych, coraz większych i wspanialszych forów (fora cesarskie). Największym z nich jest Forum Trajana.


12.1.Romanum Forum

Pierwsze i najstarsze forum w Rzymie. Znajdowało się między wzgórzami Palatyn i Kapitol. W drugiej ćwierci VI w. p.n.e. (a więc jeszcze w okresie Królewskim) usunięto stamtąd domy, osuszono (Cloaca Maxima) i wybrukowano powierzchnię. Część placu (Comitium) zostawiono nie zabudowaną z przeznaczeniem na zgromadzenia ludności. Na północnym skraju Comitium wzniesiono Kurię (VI w. p.n.e. ) - budynek senatu. W tym samym czasie, po wschodniej stronie placu, zbudowano świątynię Westy i dom Westalek. Inną starą budowlą na Forum Romanum była Regia, a także świątynia Saturna zbudowana na pocz. V w. p.n.e. Ta ostatni