Napisz notatkę na temat sarmatyzmu.

Sarmatyzm to odmiana polskiego baroku i neobraoku, wykraczająca daleko poza dziedzinę sztuki. Sarmatyzm był formacją kulturową, mitem kulturotwórczym polskiej szlachty i magnaterii, a w późniejszym okresie - pod zaborami - elit niepodległościowych. Sarmatyzm trwał pomiędzy XVII a XIX wiekiem. Przejawiał się w zwyczajach politycznych, zachowaniach publicznych, sztuce, stroju, codzienności, wpływał na oprawę wydarzeń i uroczystości. Sarmatyzm jako zjawisko najsilniej obecny był w Polsce, wywarł też znaczny wpływ na Węgry, Wołoszczyznę (Mołdawię) i inne państwa słowiańskie. Źródła sarmatyzmu Sarmatyzm wywodzi się z legendy, która głosiła, że polskie elity - szlachta i magnateria, wywodziły się od starożytnego ludu irańskiego - Sarmatów. Koczownicze plemiona sarmackie istniały naprawdę, spokrewnione były z takimi starożytnymi ludami jak Persowie czy Scytowie. Zamieszkiwali oni dorzecze Donu i wybrzeża Morza Czarnego, a na skutek wędrówek ludów zawędrowali w dorzecze Dunaju, gdzie mieli styczność ze starożytnymi Rzymianami, którzy opisali ich kulturę. Za potomków "prawdziwych" Sarmatów uznaje się dzisiejsze ludy Kaukazu, przede wszystkich Osetyjczyków. Pomysł na to, by właśnie Sarmatów uczynić praprzodkami polskiej szlachty może wynikać z pism i map Ptolemeusza, który Sarmatię umieścił właśnie na wschód od Germanii, pomiędzy rzekami Wisła i Dniepr. Przywiązanie do legendy Sarmatów u polskiej szlachty wynikało między innymi z potrzeby poszukiwania własnej odrębnej tożsamości w realiach I Rzeczpospolitej - państwa kulturowo i politycznie odbiegającego od standardów reszty Europy. Gdy państwa Europy Zachodniej pogrążały się w wojnach religijnych, państwo polsko-litewskie było oazą tolerancji religijnej. Europa Zachodnia coraz bardziej dążyła do rządów absolutnych, natomiast I Rzeczpospolita była miejscem rozwoju demokracji szlacheckiej, gdzie przedstawiciele najważniejszego stanu - szlachty - byli równi sobie i mieli zdecydowany wpływ na politykę kraju i ogół stosunków społecznych. Odrębność polityczna i gospodarcza Polski, ale także jej rosnąca wielokulturowość (na skutek wojen religijnych na terenach Polski i Litwy osiadło się wielu uchodźców przewożących własną obyczajowość) stwarzała potrzebę uzasadnienia i podkreślenia własnej tożsamości oraz dumy, doszukania się wspólnych ram dla życia szlachty. Przejawy sarmatyzmu Sarmatyzm, ideologia polskiej szlachty, oparta na legendarnym pojmowaniu historii starożytnego wschodniego ludu, miał uwypuklać odrębność tożsamości I Rzeczpospolitej oraz podkreślać jej rolę jako "pomostu" między wschodem a zachodem, a następnie rolę państwa polsko-litewskiego jako przedmurza chrześcijaństwa. W dziedzinie polityki sarmatyzm był apoteozą idei republikańskich i demokracji szlacheckiej. W wyobrażeniu szlachty, starożytni Sarmaci byli ludem równych sobie mężów i stąd narodziła się potrzeba pielęgnowania przywilejów szlacheckich oraz zasady nadrzędności szlachty w społeczeństwie I Rzeczpospolitej. Złota wolność szlachecka obejmowała przywileje równości, nietykalności osobistej, wolności podatkowej, nadrzędnej roli sejmu i wolnej elekcji jako podstawowych instytucji państwa. Dodatkowe uzasadnienie dla idei republikanizmu czerpano z historii starożytnego Rzymu i starożytnych Aten - polska szlachta uważała się za następców ich najlepszych tradycji, odkrytych w myśli odrodzeniowej. Równość stanu szlacheckiego wyrażała się także w idei pospolitego ruszenia - powszechnego obowiązku udziału szlachty w wojnach i działaniach zbrojnych. Podstawowym, tradycyjnym uzbrojeniem szlachcica była szabla - karabela. Odrębność kulturowa polskiej szlachty doby sarmatyzmu najlepiej widoczna jest w tradycyjnych strojach, nawiązujących do tradycji wschodu i wyobrażeń mieszkańców państwa polsko-litewskiego o strojach starożytnych ludów. Podstawą przebogatego, ozdobnego stroju był przepasany żupan, na który zakładano kontusz lub delię. Tradycyjnym nakryciem głowy był kołpak lub konfederatka ozdobiona piórami. Choć prawdziwy szlachcic - sarmata winien być wyznania katolickiego, pielęgnowano ideę tolerancji religijnej. Spory o podłożu religijnym były - wedle opinii polskiej szlachty - przyczyną dochodzenia do władzy monarchów absolutnych w państwach Europy Zachodniej. Zwyczaje sarmackiej szlachty opierały się na kultywowaniu więzi rodzinnych i etosu szlachty jako klasy sprawującej władzę. Najbardziej wyrazistą sarmacką ceremonią był pogrzeb, którego bogate uroczystości rozpisane były czasem nawet na wiele miesięcy. Sama ceremonia pogrzebowa, z udziałem aktora wcielającego się w postać zmarłego trwała tydzień. Cechowała ją przebogata, teatralna oprawa, udział jak największej liczby szlachty, możnych i duchowieństwawysokiego szczebla. Nieodzownym elementem pogrzebu był portret trumienny zmarłego umieszczany na głowicy trumny, a po pochówku towarzyszący żałobnikom w sutych biesiadach konsolacyjnych. Etos szlachty w dobie sarmatyzmu przejawiał się przywiązaniem do idei równości i demokracji. Oprócz nadrzędnej roli sejmu, wolnych elekcji i pospolitego ruszenia na znaczeniu przybrała rola sejmów i sejmików lokalnych, sądów jako instytucji rozwiązywania nawet drobnych sporów i opustów, jako okazji do integracji szlachty wokół rozpisanego na wiele dni lokalnego święta religijnego. W architekturze sarmacka moda przejawiała się poprzez szlacheckie drewniane dwory i dworki z gankiem, sienią i alkierzem. Dwory magnackie były olbrzymimi, pełnymi przepychu barokowymi pałacami. Najbardziej wyrazistym przykładem był olbrzymi monumentalny pałac Ossolińskich -Krzyżtopór, który w pełnej krasie istniał tylko przez 11 lat i uległ zniszczeniu w 1655 roku podczas Potopu Szwedzkiego. W architekturze religijnej sarmatyzm wpłynął głównie na formy grobowców. W malarstwie sarmatyzm przejawiał się poprzez portrety szlacheckie i portrety przodków. Postać ubrana w tradycyjny żupan i kontusz, była ukazywana w pełni majestatu. Obraz wzbogacony był o bogate napisy i objaśnienia dotyczące zaszczytów i tytułów przedstawionej postaci. Ważnym elementem był też opisany już portret trumienny. W literaturze sarmatyzm przejawiał się poprzez modę na język łaciński, wplatany w polskie zdania i kaleczony. Najważniejsze gatunki literackie doby sarmatyzmu to pamiętniki, diariusze i listy. Najbardziej znanym przedstawicielem literatury sarmackiej jest Jan Chryzostom Pasek, autor "Pamiętników". Sarmatyzm jako przyczynek do upadku I Rzeczpospolitej Ideały sarmackie, złota wolność szlachecka i ich nadużycia w warunkach coraz bardziej powszechnego w Europie absolutyzmu, były przyczynkami do upadku I Rzeczpospolitej i rozbiorów państwa polsko-litewskiego. Chęć odszukania przez szlachtę własnej tożsamości poskutkowała poczuciem megalomanii i nieomylności stanu szlacheckiego. Wolność polityczna szlachty przemieniła się w pieniactwo i kulturę liberum veto, paraliżującą decyzyjność w państwie. Obieranie przez szlachtę monarchy w wolnej elekcji było okazją dla obcych państw do mieszania się w polskie sprawy. Pielęgnowanie odrębności kulturowej hamowało rozwój idei i skutkowało nadmiernym irracjonalnym konserwatyzmem. Sejmiki przeistaczały się w rokosze i konfederacje, które nad interes państwa przedkładały cele konkretnych grup magnatów i szlachty. Pospolite ruszenie było rozwiązaniem niezwykle archaicznym w dobie tworzenia w państwacheuropejskich sprawnych i nowoczesnych armii poborowych. W dobie oświecenia sama idea sarmatyzmu nabrała pejoratywnego wydźwięku i stała się synonimem wstecznictwa, które utrudnia konieczne reformy Rzeczpospolitej. Wpływ sarmatyzmu na kulturę polską Sarmatyzm jako formacja kulturowa zachował ważność jeszcze przez XIX wiek, a nawet współcześnie można doszukać się jego pozostałości, szczególnie w przywiązaniu do utraconych kresów wschodnich. Spór pomiędzy kulturą sarmacką a polską jako częścią szerszej kultury europejskiej był jednym z tematów polskiego romantyzmu i podjęty był choćby przez Adama Mickiewicza w "Panu Tadeuszu". Klasyczny sarmatyzm z XVII i XVIII wieku stanowi ciekawy i unikatowy przykład baroku szeroko inspirowanego wyobrażeniami o Wschodzie i legendarnej przeszłości.