Wierzenia i mity starożytnych egipcjan i Świat majów Ulepszona wersja
WIERZENIA
I
MITY
STAROŻYTNYCH
EGIPCJAN
W starożytnym Egipcie znaczenie i rangę poszczególnych bogów wyznaczała wiara ludu, upodobania władców, a także pomysły kapłanów. Lud czcił przede wszystkim tych bogów, którzy byli bezpośrednio związani z rodzinną wioską albo miastem. Gdy rosło znaczenie któregoś z bogów, umacniały się wpływy miasta, i odwrotnie: ranga miasta decydowała o ogólnoegipskim zasięgu wpływów jego patrona. W niektórych miastach działali kapłani-teologowie, którzy opracowali naukę o naturze bogów, świata, ich pochodzeniu. Tworzyli rodziny bogów, łącząc ich w pary, trójki, ogdoady (ósemki), enneady, czyli grupy dziewięcio-osobowe, i nawet większe.
Lud egipski, oddając hołdy rozlicznym bóstwom, nie zdawał sobie sprawy z istotnego znaczenia ich symboliki. Tłumaczył je niejednokrotnie na swój sposób, szukając ich opieki w życiu codziennym. Dlatego na czoło wierzeń religijnych w starożytnym Egipcie wybił się kult OZYRYSA, którego uważano za boga opiekuńczego wszelkiej wegetacji, przed którym również po śmierci należało tłumaczyć się ze swoich przewinień i występ-ków dokonanych za życia.
Dostępne dziś fakty i źródła każą nam religię egipską wyjaśniać jako długowieczny proces historyczny, który dokonał się w epoce pradynastycznej w kraju nad Nilem. W czasach, bowiem przed połączeniem Dolnego i Górnego Egiptu wypracowana została najstarsza kosmogonia na terenie ośrodka kapłańskiego w Heliopolis.
Teologia heliopolitańska tłumaczyła powstanie świata w sposób następujący: z praoceanu, który nazwano imieniem NUN, wyłonił się na wzgórzu w Heliopolis najstarszy prabóg imieniem ATUM; powstał on sam z siebie.
Kiedy jednak w okresie Starego Państwa począł się rozpowszechniać kult boga RA, kolegium kapłańskie w Heliopolis zadecydował: Atum i Ra są jedną i tą samą osobą, a ojcem bogów był po prostu ATUM-RA, którego miał symbolizować święty kamień benben. Atum-Ra przez samozapłodnienie wypluł SZU, boga świetlnej atmosfery, oraz TEFNUT, boginię wilgoci i ciemnych otchłani podziemnych. Szu i Tefnut zrodzili boga ziemi imieniem GEB i boginię nieba zwaną NUT, która to para wydała na świat dwóch synów, a także dwie córki: Ozyrysa i SETA oraz IZYDĘ i NEFTYDĘ. W ten sposób powstała Wielka Enneada (Dziewiątka) bogów heliopolitańskich, do których później przyłączył się syn Ozyrysa oraz Izydy – HORUS, najpopularniejsze bóstwo dawnego Egiptu.
Ale obok Wielkiej Dziewiątki heliopolitańskich bogów mamy do czynienia z inną, tzw. Małą Enneadą heliopolitańską; do niej kapłani w pierwszym rzędzie zaliczyli Horusa, TOTA, boginię prawdy imieniem MAAT – postać kobiecą ze strusim piórem we włosach – i boga szakala: ANUBISA, któremu później przypadły ważne funkcje w Sądzie Ozyrysa, jako patronowi mumifikacji. Mistyczna cyfra 9 posiada w całej religii Egiptu bardzo doniosłe znaczenie.
Izyda – boska małżonka i matka, opłakująca śmierć swego męża – należała obok NEIT, swej siostry Neftydy i mało znanej bogini imieniem SELKIT, czczonej pod postacią skorpiona, do czterech bogiń opiekuńczych rytuału zmarłych. Wyobrażona ona była pod postacią kobiety ze swym godłem, tzw. tronem Izydy na głowie.
Ozyrys staje się bogiem światła podziemnego, oddawszy władzę nad ludźmi synowi swemu, Horusowi. Dlatego główna postać dramatu, Ozyrys, zmarły król, władca podziemi i bóg wegetacji, którego głównym miejscem kultu było miasto Abydos w Górnym Egipcie, wyobrażany był w sztuce pod postacią mumii królewskiej w koronie kompozytowej, ukształtowanej z połączenia obu koron: króla Górnego i Dolnego Egiptu, lub też w koronie atet z piórami. W skrzyżowanych na piersiach dłoniach trzymał zakrzywione berło heka i bicz nechacha. Twarz malowano mu ciemnozielonym lub czarnym kolorze.
Koncepcja życia pośmiertnego
Egipcjanie postrzegali śmierć jako „przejście do szczęścia”. W rezultacie Egipcjanie traktowali życie doczesne jako przygotowanie do śmierci. Oprócz prowadzenia cnotliwego życia, człowiek musiał zapewnić sobie to, że po śmierci zostanie zmumifikowany, a jego trumna wyposażona we wszystkie artykuły i sprzęty przydatne w życiu wiecznym. Ponadto, żeby obejść wszelkie niebezpieczeństwo czyhające podczas drogi przez pod-ziemny świat, nad nieboszczykiem musiały być odprawione wyszukane rytuały spisane w Księdze umarłych.
Człowiek po śmierci, jeśli mógł oczyścić się z wszystkich grzechów, dostać się do nieba i żyć wśród szczęśliwych pól jaru, stawał się sam Ozyrysem.
Jednym z podstawowych elementów tego aktu było zabezpieczenie ciała zmarłego, a później mumifikacja i dokonanie odpowiedniego rytuału pogrzebowego. Rytuał ten składał się z szeregu ceremonii, między innymi należał doń symboliczny zabieg zwany „otwarciem ust” mumii. Ale rzecz najważniejszą stanowiło wyposa-żenie zmarłego w odpowiednie dokumenty, które ułatwiłyby mu po śmierci odbycie tzw. Negatywnej Spo-wiedzi na Sądzie Ozyrysa.
Aby uzyskać zbawienie konieczne było zachowanie ciała. Po śmierci zmarłego odnoszono do miejsca balsamowania w towarzystwie zawodowych płaczek. Zmarły oddawany był w ręce paraszytów – kapłanów zajmujących się balsamowaniem. Ze względu na ciągłe obcowanie z trupami oraz zapach budzili odrazę.
Według wierzeń egipskich człowiek składał się z dziewięciu części: 1) ciała – chet, 2) duchowej osobowości – ka, 3) duszy – ba, 4) cienia – chai bit, 5) świetlnej postaci – achu, 6) serca – ib, 7) potęgi – sechem, 8) imienia – ren, 9) właściwego ciała duchowego – sachu.
W zależności od zamożności zmarłego dokonywano jednego z trzech sposobów mumifikacji:
– tani – umycie, wrzucenie do basenu z solą. Po upływie kilku dni wyciągano i grzebano obok grobowców dostojników, by mógł się żywić tym, co spada z ich stołu,
– średni – wnętrzności usuwano przez odbyt, mózg wyciągano przez nos, następnie wrzucano do basenu z solą. Dalej był proces podobny do pierwszego.
– najdroższy – kapłan rozcinał ciało od mostka do wzgórka łonowego, usuwając wszystko oprócz serca (potrzebne było na Sądzie Ozyrysa). Mózg wyciągano przez nos. Sterylizowano jamę ustną, dokonywano dehydracji – osuszenia natronem lub sodą kaustyczną, następnie smarowani wonnymi olejkami. Wnętrze ciała wypełniano natronem, wonnymi żywicami, brzuch wypełniano słomą zmieszaną ze smołą. Następnie całe ciało pokrywano sodą kaustyczną i pozostawiano na ok. 40 dni. Po tym okresie usuwano z ciała materiał wypychający, wypychano ponownie piaskiem i gliną oraz kawałkami materiału nasączonego wonnościami takimi jak mirra i cynamon, oraz trocinami. Całe ciało nacierano maściami, płynnymi żywicami, następnie bandażowano i ozdabiano amuletami, biżuterią. Metoda była na tyle skuteczna, że kiedy w 1881 r. odkryto mumie Setiego I i odwinięto bandaże, ciało było bardzo dobrze zakonserwowane.
Wybrani bogowie
Ammit (Ammut) – potwór zwany „pożeraczem zmarłych”, przedstawiany z głową krokodyla, ciałem hipopotama i nogami lwa.
Amon – egipski „król bogów”, początkowo uzyskał istotną pozycję jako król Teb w Górnym Egipcie, gdzie oddawano mu cześć jako bogu urodzaju. Jego ranga stale rosła, bowiem był on gwarantem wspaniałości i potęgi władzy faraonów. Amona często przedstawiano w ceremonialnej koronie z dwoma pionowymi pióropuszami, a niekiedy także z głową barana. Jeszcze przed dojściem do władzy XVIII dynastii w połowie drugiego tysiąclecia przed Chrystusem. Amon, utożsamiany z bogiem-słońcem, jako AMON--RE stał się najwyższym bogiem Egiptu. Nadal sprawowany był jednak także odrębny kult boga RE. Faraonowie Totmes III i Amenhotep III nazywali siebie „synami Amona” i widzieli w nim sprawcę swoich zwycięstw nad wrogami. Za panowania Echnatona, syna Amenhotepa III, kult Amona został zakazany, bowiem nowy władca ogłosił ATONA najwyższym bogiem. Jednak w 1333 roku przed Chrystusem, kolejny faraon przywrócił kult Amona, przybierając imię Tutanchamona, „Żyjący Wizerunek Amona”. Z czasem kult Amona rozprzestrzenił się także poza granicami Egiptu, w Etiopii i Libii. Małżonką Amona była MUT, a ich syn nazywał się CHONSU.
Anubis – we wczesnym okresie uchodził za czwartego syna egipskiego boga-słońce RE, jednak w późniejszych czasach był uważany za syna boga wegetacji OZYRYSA i NEFTYDY, siostry IZYDY. Tuż po przyjściu na świat Anubisa Neftyda ukryła go w bagnach delty Nilu, chcąc go ochronić przed swoim małżonkiem SETEM. Malca znalazła bogini matka Izyda, która wychowała go. Kiedy Ozyrys opuścił Egipt, by szerzyć nauki po świecie, Anubis towarzyszył mu w jego podróżach. Później, gdy Ozyrys został zabity przez Seta, Anubis zajął się pochówkiem; zawinął ciało Ozyrysa w płótna, tworząc w ten sposób pierwszą mumię. Dlatego też uchodził za twórcę rytuałów pogrzebowych i zwracano się do niego jako „Pana Zwojów Mumii”. Bóg ten uczestniczył także w sądzie nad duszą zmarłego i prowadził sprawiedliwych zmarłych przed tron Ozyrysa. Anubisa przedstawiano pod postacią szakala lub jako mężczyznę z głową szakala.
Anukis – żona CHNUMA, matka SATIS.
Apep (Apop) – odwieczny, kosmiczny wróg RE, najwyższego boga panteonu egipskiego. Straszliwy wąż Apep symbolizował chaos i zniszczenie. Każdego dnia, gdy bóg-słońce Re przemierzał nieboskłon na swym statku, Apep atakował statek boga. Wierzono też, że w czasie całkowitego zaćmienia połykał go w całości. Mimo swej okrutnej siły Apep nigdy nie odniósł ostatecznego zwycięstwa nad bogiem-słońce. Jednocześnie sam także nigdy nie został ostatecznie i całkowicie pokonany, chociaż wierzono, że czerwone niebo o zmierzchu jest świadectwem zwycięstwa słońca nad wężem. Według pewnego mitu Apep został zrodzony, gdy NEITH, „Wielka Matka”, bogini łączona z wojną i polowaniem, splunęła w otchłań NUN, pierwotnego chaosu wód. W czasach późniejszych Apepa utożsamiano z SETEM. Bardzo często jest też nazywany greckim imieniem APOPIS.
Apis (Hapi) – najbardziej znane spośród egipskich świętych zwierząt. Oddawano mu cześć w Memfis, a jego sanktuarium znajdowało się naprzeciwko świątyni wielkiego boga stwórcy PTAHA. Wierzono, że czarny byk Apis jest kolejnym wcieleniem lub „Wspaniałą Duszą” Ptaha, który, jak powiadano, przyjąwszy postać ognia zapłodnił dziewiczą jałówkę i narodził się z niej ponownie jako czarny byk. Każdego dnia Apisa wypuszczano na dziedziniec przyległy do jego świątyni, a kapłani przepowiadali przyszłość z jego ruchów i zachowań. Zwykle kolejne byki dożywały sędziwego wieku, ale gdy osiągały 25 lat, topiono je w zbiorniku z wodą. Dwukrotnie byki były zabijane przez Persów. Kapłani Ptaha potrafili rozpoznać nowego świętego byka na podstawie znaków na jego ciele, w tym białego trójkąta na czole i sierpa księżyca na prawym boku. O wielkiej czci, którą otaczano te zwierzęta, świadczy fakt, że ich zmumifikowane ciała grzebano w ogromnych podziemnych komorach grobowych z zachowaniem uroczystego ceremoniału.
Aton – egipski bóg tarczy słonecznej, który zyskał na znaczeniu w czternastym wieku przed Chrystusem, za panowania Amenhotepa IV, faraona z XVIII dynastii. Uznano wówczas, że jest on tożsamy z bogiem-słońce RE. Amenhotep IV wznosił Atonowi świątynie w pobliżu sanktuariów najwyższego boga AMONA i ku oburzeniu kleru Amona obsypywał je darami. Po czterech latach panowania faraon ogłosił, że kult Atona jest oficjalną religią państwa i że tego boga należy czcić jako jedynego stwórcę rodzaju ludzkiego. Kult innych bogów, a zwłaszcza Amona, został zakazany. W ramach polityki upowszechnienia nowej religii w całym państwie świątynie Amona zamknięto, a jego przedstawienia zatarto. Faraon zmienił swoje dotychczasowe imię Amenhotep, który znaczyło „Amon jest zadowolony”, na Echnaton, „Chwała Atona” lub „On, który jest oddany Atonowi”, i przeniósł swą stolicę z Teb do miasta, które dzisiaj jest znane jako el-Amarna, zbudo-wanego specjalnie dla chwały Atona. Aton zawsze jest przedstawiany jako ogromny czerwony dysk słoneczny, z którego wychodzą promienie światła. Wierzono, że promienie zakończone dłońmi przekazują piękno Atona władcy. Po śmierci Echnatona przywrócono kult Amona i innych bogów, zaś promienie Atona zniszczono, by jego piękno nie docierało już do Echnatona.
Atum – bóg stwórca, najstarszy z heliopolitańskiej Wielkiej Dziewiątki, którego imię znaczyło „Całkowity”, „Kompletny”. Był jednością z której wywodziła się wielość. Wedle Księgi Umarłych przeżyje on także koniec świata, będąc początkiem i końcem wszechrzeczy. Od czasów zredagowania Tekstów Piramid został zidentyfikowany z RE, stał się uosobieniem słońca zachodzącego. Odgrywał ogromną rolę w wierzeniach w życie pozagrobowe w okresie Starego Państwa – jeden z paragrafów Tekstów Piramid stwierdza, że ATUM- -RE nie oddał zmarłego króla OZYRYSOWI. Mimo, że w czasach późniejszych solarną koncepcję tego bóstwa kwestionowały konkurencyjne wierzenia, jeszcze w Okresie Późnym Atum miał własną świątynię w Helio-polis. W świątyniach z czasów Nowego Państwa w przedstawieniach Boskich Narodzin Króla wizerunek Atuma jest umieszczany w Radzie Bogów. Ukazywany jest także pod drzewem Iszad, na którym bogini SESZAT i THOT zapisywali na liściach wydarzenia historyczne. Wzmianka o zrabowaniu brody Atuma w dniu buntu, występująca w Tekstach Sarkofagów, wiąże się z mitycznym królestwem Atuma. W sztuce występuje jako mężczyzna w podwójnej koronie Egiptu na głowie, czasem jednak przedstawiano go w postaci węża, skarabeusza, małpy lub ichneumona.
Ba i Ka – w wierzeniach starożytnych Egipcjan elementy duszy lub pierwiastka życia uwalniany z ciała po śmierci człowieka. Ba unosiło się ponad zmarłych i występuje zwykle w ikonografii pod postacią ptaka z ludzką głową. O Ka powiadano, że objawia się zmarłemu jako niebieski feniks. Powracało ono do grobu, gdzie zjadało pożywienie pozostawione przez krewnych i kapłanów. Przekonanie to było tak silnie zakorze-nione, że na ścianach grobowców zapisywano czasami menu takich posiłków.
Bastet – lokalna bogini z miasta Bubastis, „Domu Bastet”, stolicy jednego z nomów Dolnego Egiptu. Uchodziła za córkę boga-słońce RE, chociaż czasami nazywano ją także jego siostrą i małżonką. Później została żoną boga stwórcy PTAHA. W niektórych wersjach mitu to nie NEFTYDA, ale Bastet była matką Anubisa, boga z głową szakala. Pierwotnie Bastet, bogini-lwica, symbolizowała zarówno gorąco pochodzące od słońca, jak i potęgę spojrzenia boga Re. Mniej więcej od 1000 roku przed Chrystusem zaczęto ją przedstawiać jako kocicę lub kobietę z głową kota. Niemniej jednak w niektórych mitach zachowała ona aspekt zbliżony do SACHMET, lwiogłowej bogini. Bastet była zwykle boginią czyniącą dobro, chroniąc ludzkość przed chorobami i złymi duchami. Co ważniejsze, była boginią płodności i miłości, lubiła muzykę i taniec. W czwartym wieku przed Chrystusem odbywały się w jej świątyni w Bubastis uroczystości religijne, których celem było zapewnienie urodzajności w kraju. Kotom oddawano cześć jako świętym zwierzętom Bastet, a ich zmumifikowane ciała grzebano na terenie jej sanktuariów.
Bes – bóstwo domowego ducha ochronnego cieszącego się popularnością głównie wśród prostego ludu. Bes bowiem reprezentował szereg życzliwych, gnomopodobnych istot. Chroniły one osobiste sfery każdego człowieka i odpędzały od niego złe duchy. Ubiór Besa składał się najczęściej z noszonej na grzbiecie skóry lwa lub pantery. Duch ten często nosił na sobie także przeróżne przedmioty, które miały związek z każdym z wykonywanych przez niego zadań. Noże służyły ochronie przed demonami i niebezpiecznymi zwierzętami, zaś instrumenty muzyczne miały swoim dźwiękiem cieszyć i przychylnie nastrajać bóstwa, jednocześnie odpędzając złe duchy. Pierwotnie te karłowate istoty odpowiedzialne były za czas narodzin i miały chronić domostwa przed drapieżnikami. Później pole ich działania rozciągnięto na wiele przedmiotów domowych. W ten sposób wizerunki ducha Besa znalazły się na zagłówkach jako ochrona podczas snu oraz na lustrach i kosmetykach, aby chronić przed złymi czarami i urokami. Uwidaczniała się w ten sposób ich przynależność do świty bogini HATHOR, która odpowiadała m.in. za kobiece piękno.
Chepra – bóstwo popychające tarczę słoneczną.
Chnum – egipski bóg stwórca, który miał uformować świat na kole garn-carskim. Jego imię znaczy „Formierz”. Często był przedstawiany jako człowiek z głową barana, siedzący przy kole garncarskim, na którym stoi ulepiona przez niego istota. Chnum ulepił z gliny zarówno bogów, jak i ludzi. Dodatkowo opiekował się źródłami Nilu, kontrolując coroczne wylewy wielkiej rzeki. W jednej z legend król Dżeser z III dynastii (XXVII wiek przed Chrystusem) zapytał swego ministra i architekta, mędrca IMHOTEPA o przyczynę głodu, który od siedmiu lat nękał mieszkańców Egiptu. Poziom wody w Nilu nie podniósł się na tyle wysoko, by nawodnić pola i ludzie przymierali głodem. Imhotep doradził Dżeserowi, żeby złożył ofiary Chnumowi. Król posłuchał tej rady, po czym Chnum ukazał mu się we śnie i obiecał, że uwolni wody rzeki. W owym roku żniwa w królestwie były nadzwyczaj udane.
Chonsu – wędrowiec, tebański bóg księżyca o funkcjach i atrybutach przejętych od hermopolitańskiego THOTA. Uważany był w Tebach za syna AMONA i MUT. Wyobrażano go w postaci ludzkiej lub też z głową sokoła czy ibisa. Na głowie nosił dysk księżycowy. Związany był także z kultami SZU i HORUSA, a u schyłku Nowego Państwa zyskał aspekt boga-uzdrowiciela.
Geb – egipski bóg ziemi, brat i małżonek NUT, najstarszy syn SZU i TEFNUT, pierwotnej pary bóstw powietrza i wilgoci. Szu, w innej wersji RE, gwałtownie wyrwał Nut z namiętnego uścisku Geba i w ten sposób Nut utworzyła niebo, a Geb ziemię. Wcześniej nie było dosyć miejsca między splecionymi ciałami obojga i Nut nie mogła wydać potomstwa. Geb stale tęsknił i nie mógł przeboleć rozdzielenia z ukochaną Nut, a jego cierpienie było przyczyną trzęsień ziemi. Uważano go za dobroczynnego boga, który dawał urodzaj polom i uzdrawiał chorych. Obawiano się jednocześnie, że może on zamknąć zmarłego w swym ciele i przez to uniemożliwić mu wejście do świata podziemnego. Najczęściej bóg ten przedstawiany jest jako brodaty mężczyzna leżący pod stopami Szu. Czasami jego ciało ma kolor zielony dla pokazania, że wyrastają z niego rośliny. Rzadziej pojawia się on z gęsią lub pod postacią byka. Nut i Geb, „Ojciec Bogów” wydali na swiat OZYRYSA, IZYDĘ, NEFTYDĘ i SETA. Królowie Egiptu tytułowali się „spadkobiercami Geba”.
Harpokrates – uosobienie HORUSA-dziecka.
Hathor – egipska bogini nieba, miłości i radości, patronka muzyki i tańca, uosobienie Wielkiej Macierzy; córka boga-słońca RE, zwykle przedstawiana pod postacią krowy lub kobiety z krowimi rogami i tarczą słoneczną między nimi. Jako bogini miłości, tańca i pieśni opiekowała się matkami i dziećmi. Karmiła żyjących i zabierała zmarłych do świata podziemnego. Tam wzmacniała ich pożywienie i napojem z drzewa sykomory, które było uważane za jej wcielenie. Z drewna sykomory z kolei wyrabiano trumny królewskie, w czym wyrażała się wiara, że śmierć jest jedynie powrotem do łona matki. Z Hathor identyfikowano Oko boga Re. Kiedy Re zestarzał się, ludzkość zaczęła spiskować przeciwko niemu. Dowiedziawszy się o tym, rozgniewany bóg postanowił wytępić ludzi i wysłał przeciwko nim boskie Oko, straszliwą, palącą potęgę słońca. Oko przybrało postać Hathor, która jako lwica SACHMET, „Potężna”, rzucała się na wszystkich niegodziwych ludzi i zabijała ich. W końcu Re uznał, że dość już przelano krwi, i wezwał do zakończenia rzezi. Jedynie jego interwencja powstrzymała Sachmet od całkowitego zniszczenia rodzaju ludzkiego. By położyć kres bezlitosnej rzezi powodowanej przez Sachmet, Re wylał na pole walki tysiące dzbanów piwa zmieszanego z sokiem granatu. Spragniona krwi Sachmet piła jasnoczerwony napój, sądząc, że jest to krew, i wkrótce była tak pijana, iż zaprzestała ataków i zamieniła się z powrotem w piękną boginię Hathor. Na pamiątkę tego wydarzenia w dniu dorocznego święta Hathor wypijano wiele dzbanów piwa i soku granatu.
Heket – bogini pomagająca kobietom w czasie porodu, wyobrażana pod postacią żaby.
Horus – jak w opowieści o IZYDZIE i OZYRYSIE, występuje czasami pod imieniem HARSIESIS dla odróżnienia od bodaj dwudziestu innych Horusów w panteonie egipskim. Przedstawiano go pod postacią sokoła lub z głową sokoła. Horus narodził się na wyspie Chemmis w pobliżu Buto po odejściu Ozyrysa do świata podziemnego i został w tajemnicy wychowany przez Izydę. Ostatecznie Harsiesis pomścił śmierć Ozyrysa z rąk Seta i odzyskał tron królewski. Rządził w sposób pokojowy i był czczony w całym Egipcie. Horusowi oddawano cześć jako bogu nieba. Powiadano, że słońce i księżyc są jego oczami. HORACHTY, „Horus Hory-zontu”, był bogiem słońca wschodzącym każdego ranka ponad horyzont. Często identy-fikowano go z bogiem-słońce RE i z czasem oba bóstwa połączyły się w jedno, czczone jako RE-HORACHTY.
Izyda – egipska bogini matka, córka GEBA i NUT, siostra i małżonka OZYRYSA. Zazwyczaj była ukazywana z wielkimi, rozpostartymi skrzydłami i postrzegana jako personifikacja tronu. Wizerunek tronu był także hieroglifem określającym imię bogini, a jej łono uważano za tron Egiptu. Ucząc kobiety mielenia ziarna, przędzenia i tkactwa, Izyda pomogła Ozyrysowi w dziele wprowadzania cywilizacji na terenie Egiptu. Nauczyła także ludzi jak leczyć choroby i zapoznała ich z instytucją małżeństwa. Kiedy Ozyrys opuścił Egipt, udając się w podróż po świecie, Izyda w jego zastępstwie mądrze i dobrze rządziła krajem. Fragmenty mitu o Izydzie, występujące w różnych tekstach egipskich, zostały zredagowane w spójną opowieść przez Plutarcha w pierwszym wieku po Chrystusie. Dowiedziawszy się o śmierci Ozyrysa z rąk złego boga SETA, Izyda pogrążyła się w rozpaczy. Obcięła włosy, przywdziała żałobne szaty i wyruszyła na poszukiwanie jego ciała. Dzieci powiedziały Izydzie, że widziały skrzynię ze zwłokami Ozyrysa, wypły-wającą z ujścia Nilu na pełne morze. Ostatecznie skrzynia została wyrzucona na brzeg pod pięknym drzewem w okolicach Byblos w Libanie. Drzewo natychmiast zaczęło tak szybko rosnąć, że wkrótce zamknęło trumnę Ozyrysa w swym pniu. Usłyszawszy o cudownym drzewie, król Byblos rozkazał je ściąć i dostarczyć pień do swojego pałacu, gdzie użyto go jako podpory dachu. Wiadomość o niezwykłym drzewie rozeszła się lotem błyskawicy. Izyda natychmiast odgadła, co się stało, pospieszyła do Byblos i w przebraniu usiadła przy studni w centrum miasta. Kiedy służące królowej przyszły po wodę do studni, Izyda zaczęła zaplatać im włosy, nadając im swym tchnieniem tak wspaniałą woń, że wkrótce królowa wezwała nieznajomą do pałacu i uczyniła ją piastunką swego dziecka. Każdej nocy Izyda umieszczała dziecko królowej w ogniu nieśmiertelności, sama zaś przybierała postać jaskółki i latała wokół kolumny z ciałem Ozyrysa. Pewnego wieczora królowa weszła do komnaty i ujrzała swego syna w płomieniach. Przerażona, krzyknęła przeraźliwie, tym samym pozbawiając swoje dziecko szansy na uzyskanie nieśmiertelności. Izyda wyjawiła wtedy swą tożsamość i poprosiła, żeby oddano jej kolumnę. Jej życzenie zostało spełnione i w ten sposób odzyskała w końcu ciało Ozyrysa. Izyda przywiozła ciało Ozyrysa z powrotem do Egiptu i ukryła je w bagnie. Set odkrył jednak ciało i pociął je na 14 kawałków, które rozrzucił po kraju. Za pomocą kilku innych bogów Izyda odnalazła wszystkie części ciała, z wyjątkiem penisa, który połknęła ryba. Według jednej z wersji mitu bogini połączyła odnalezione kawałki i używając swych uzdrowicielskich i magicznych mocy, przywróciła Ozyrysa do życia. Przed odejściem do świata podziemnego Ozyrys spłodził z Izydą syna Horusa. Izyda zyskała tak wielką sławę w samym Egipcie i poza jego granicami, że z czasem przejęła ona funkcje prawie wszystkich innych bogiń. Czczono ją jako wielką boginię matkę, boginię pod postacią ptaka, panią świata podziemnego, która dawała życie umarłym, i boginię wśród praoceanu.
Maat (Mayet) – egipska bogini prawdy, sprawiedliwości i harmonii. Jako córka boga-słońce RE kierowała sądem nad zmarłymi w sali tronowej OZYRYSA. Każdy człowiek po śmierci musiał się stawić przed 42 sędziami w świecie podziemnym i złożyć oświadczenie co do swej winy bądź niewinności. Dusza zmarłego była ważona na wadze w obecności bogini Maat, którą symbolizowało strusie pióro. Szalki wagi trzymał ANUBIS, bóg z głową szakala, a wyroki zapisywał małżonek Maat, bóg księżyca THOT. Jeśli na sercu zmarłego ciążyły grzechy, był on pożerany przez straszliwego żeńskiego potwora AMMUT, w części krokodyla, w części hipopotama i lwa. Jeśli natomiast zmarły żył „z Maat w sercu”, a zatem był czysty i cnotliwy, stawał się duchem i mógł żyć wraz z bogami, biorąc udział w walce z wężem APEPEM. W ikonografii Maat występuje z piórem na głowie, które było kładzione na wadze w momencie sądu. Jako „oddech życia” boginię przedstawiano często przed faraonem, przysuwającą do jego nosa znak anch, symbol życia. Wszyscy ludzie mieli żyć „przez Maat, w Maat i dla Maat”.
Min – pradawny bóg starożytnego Egiptu, zawsze przedstawiany z członkiem w stanie erekcji i z cepem w uniesionej prawej ręce. Na głowie nosił koronę ozdobioną dwoma wysokimi, pionowymi pióropuszami. Niewykluczone, że pierwotnie Min czczony był jako bóg stwórca, ale w okresie klasycznym zwracano się do niego jako do boga dróg i opiekuna podróżujących przez pustynię. Głównym ośrodkiem jego kultu było Koptos, ważny ośrodek handlowy; podróżni modlili się do Mina przed wyruszeniem w drogę. Min był także bogiem płodności i gwarantem dobrych zbiorów. Najważniejsze święto ku jego czci nazywano Świętem Schodów. Siedząc na stopniu, bóg otrzymywał pierwszy snopek z nowych zbiorów, zżęty osobiście przez króla.
Montu – bóg z Hermonthis (Armant) oraz Teb, wojownik przedstawiany jako człowiek z głową sokoła. W Karnaku posiadał własny święty okręg, wzniesiony w czasach Nowego Państwa na północ od okręgu AMONA. W Średnim Państwie był opiekuńczym bogiem władców wywodzących się z Teb.
Mut – bogini o postaci sępa lub kobiety w nakryciu głowy przypominającym sępa. Pani Iszeru – okręgu świętego położonego na południe od okręgu AMONA w Karnaku. Razem, z Amonem i CHONSU tworzyli triadę bóstw tebańskich. Mut identyfikowana była z szeregiem innych bogiń: BASTET, SACHMET, WADŻET. Jako małżonka AMONA-RE w Tebach uważana była za personifikację Oka Słonecznego.
Nechbet – bogini III nomu w Górnym Egipcie, występująca pod postacią sępa, którego przedstawiano najczęściej z rozpostartymi skrzydłami, trzymającego w szponach symbol wieczności. Nechbet uważana była za boginię matkę, która wraz z boginią-kobrą WADŻET z Dolnego Egiptu, opiekowała się faraonem. Pełniła kilka funkcji w różnych kultach, występowała jako żona HAPI, a w kulcie słonecznym jako córka RE i jego prawe oko.
Nefertum – bóstwo lotosu, członek triady memfickiej wraz z PTAHEM i SACHMET, blisko związany z kręgiem bóstw solarnych. Przedstawiany w sztuce w postaci dziecka na kwiecie lotosu albo mężczyzny z koroną w kształcie tego kwiatu.
Neftyda (Nebthet) – córka boga ziemi GEBA i bogini nieba NUT, małżonka złego boga SETA. Jej imię znaczy „Pani Domu” lub „Pani Pałacu”. Boginię tę uważano także za symbol obrzeży pustyni, najczęściej jałowych, ale niekiedy, po wylewie Nilu, przynoszących plony. Neftyda i Set nie mieli własnych dzieci, jednak w jednym z mitów Neftyda uraczyła winem swego brata OZYRYSA, po czym uwiodła go i spłodziła z nim dziecko. W niektórych wersjach owym dzieckiem był ANUBIS, bóg z głową szakala. Kiedy jej małżonek Set zamordował Ozyrysa, Neftyda opuściła go i pomagała swej siostrze IZYDZIE w balsamowaniu ciała Ozyrysa. Następnie boginie przybrały postać sokoła i kani i uniosły się nad ciałem, strzegąc go do czasu pochówku. Przez związek z Ozyrysem Neftyda, jako opiekunka zmarłych, weszła do kręgu bóstw świata podziemnego.
Neith – egipska wielka bogini matka, była pierwotnie lokalną boginią Sais, miasta zlokalizowanego w delcie Nilu w Dolnym Egipcie. Czczono w niej także boginię wojowniczkę i opiekunkę domostwa. Jej symbolem jako bogini wojny, która szła na czele żołnierzy do bitwy, była tarcza i dwie skrzyżowane strzały. Neith uważana była za matkę boga-krokodyla SOBKA, miała też, przez splunięcie w wodną otchłań NUN, stworzyć straszliwego kosmicznego węża APEPA. Z czasem Neith zaczęto nazywać matką wszystkich bogów, a zwłaszcza boga- -słońce RE, i wyobrażano ją sobie jako niebiańską krowę MEHET-UERET, która urodziła niebo, zanim jeszcze pojawiło się życie. Neith stała się także opiekunką zmarłych. Przedstawiano ją niekiedy w scenach, w których daje ona zmarłym pożywienie i picie po ich przybyciu do świata podziemnego.
Nepri – bóg zboża, którego narodziny obchodzono uroczyście w pierwszym dniu miesiąca żniw. Odgrywał rolę nie tylko w życiu doczesnym rolniczego społeczeństwa, ale także pomagał zmarłym w wyjściu z grobu do Państwa Umarłych, żywił ich i poił piwem jako „Ten, który żyje po śmierci”. W zaświatach pojawiał się przed barką słoneczną w drugiej godzinie nocy. Jego małżonką była NEPIT o wężowych kształtach, występująca również w postaci kobiety. Sam Nepri przyjmował albo postać węża albo mężczyzny o ciele pokrytym kłosami.
Nun – w mitologii egipskiej personifikacja istniejącej na początku czasu otchłani wód, zawierającej zaczyn wszelkiego życia. Według jednego z egipskich mitów o stworzeniu świata w wodach chaosu znajdowały się cztery pary bóstw: Nun i NAUNET, HUH i HAUHET, KUK i KAUKET oraz AMON i AMAUNET. Pary te tworzyły Ósemkę (Ogdoadę), symbolizującą pierwotne wody. W końcu utworzyły one jajo w wodach Nun, z którego wykluł się mityczny ptak-gęgacz, uosobienie boga stwórcy; w innych wersjach powstało z niego powietrze. Według jeszcze innej tradycji bóg słońca ATUM wyłonił się z Nun w formie wzgórza, pierwotnej góry, i z niego mieli się zrodzić bóg powietrza SZU i bogini wilgoci TEFNUT. Nun przedstawiano jako mężczyznę stojącego w wodzie, który na uniesionych ramionach podtrzymuje barkę boga-słońce.
Nut (Neuht) – egipska bogini nieba, bliźniacza siostra boga ziemi GEBA. Gdy wbrew woli RE poślubiła ona swego brata, bóg Re rozzłościł się i kazał SZU rozdzielić tę parę. Szu, Powietrze, popchnął Nut w górę, tworząc niebo, Geba zaś zepchnął w dół, w wyniku czego powstała ziemia. Re, zły na Nut, zdecydował, że nie będzie ona mogła mieć dzieci w żadnym z miesięcy w roku. Dopiero bóg THOT zlitował się nad nią. Wyzwał księżyc na partię warcabów, a kiedy wygrał, jako nagrodę wziął sobie dosyć księżycowego światła, by stworzyć pięć dodatkowych dni. Każdego z tych dni Nut urodziła dziecko: OZYRYSA, SETA, IZYDĘ, NEFTYDĘ i, w niektórych wersjach mitu, HORUSA. Inny mit opowiada, jak Nut pomogła Re, gdy bóg ten, rozczarowany postępkami ludzi, postanowił się od nich oddalić. Przybrawszy postać krowy, bogini niosła go w górę na swoim grzbiecie, jednak im wyżej wznosiła się Nut, tym mocniej się chwiała. W końcu musiała wezwać czwórkę bogów, by podtrzymali jej nogi. Bogowie ci stali się filarami nieba. Przedstawiana jako kobieta wygięta w łuk.
Ozyrys – syn egipskich bóstw GEBA i NUT, był pierwotnie bogiem przyrody, symbolizującym roczny cykl wegetacyjny. Z czasem stał się jednak bogiem umarłych. W czasie jego narodzin odezwał się głos, który obwieścił przyjście na świat władcy. Ozyrys, który wyrósł na wysokiego i przystojnego boga, jako najstarszy syn przejął dziedzictwo po swoim ojcu i został królem Egiptu, królową zaś uczynił swą siostrę IZYDĘ. Nauczył mieszkańców kraju wypiekać chleb i robić wino, nadzorował budowę pierwszych świątyń i kazał robić posągi bogów. Wzniósł także miasta i ustanowił sprawiedliwe prawa. Gdy ucywilizował Egipt, wyruszył w wielką podróż, szerząc zdobycze cywilizacji we wszystkich krajach, do których przybył. Podstawą sukcesu misji Ozyrysa był fakt, że każdy, kogo napotkał na swojej drodze, natychmiast ulegał jego charyzmie. Po powrocie Ozyrysa do Egiptu odbyło się na jego cześć wiele uro-czystości. Jednak młodszy brat SET, zazdroszcząc Ozyrysowi popularności, powziął zbrodniczy plan zamordowania go. Zaprosił Ozyrysa na ucztę, w czasie której przyniesiono im piękną drewnianą skrzynię. Niby w zabawie Set oznajmił, że skrzynia przypadnie temu, kto najlepiej będzie do niej pasował. Niczego nie podejrzewając, Ozyrys położył się w skrzyni i w tym momencie wyskoczyli z ukrycia pozostali spiskowcy, zabili wieko skrzyni, po czym wrzucili ją do Nilu. Ostatecznie morze wyrzuciło skrzynię na brzeg w okolicach Byblos. W innej wersji Set zabił Ozyrysa przybrawszy postać krokodyla. Istnieje też trzecia wersja mitu, według której Set zamienił się w byka i zatratował Ozyrysa na śmierć. Gdy Izyda dowiedziała się o tym, co spotkało jej brata i męża, przepełniona rozpaczą podjęła poszukiwania jego ciała. W końcu odnalazła je, przywiozła z powrotem do Egiptu i ukryła na bagnach. Set znalazł ciało Ozyrysa i pociął je na 14 kawałków, ale Izyda nie dała za wygraną. Złożyła z kawałków ciało Ozyrysa, a następnie odprawiła obrzęd magiczny, który przywrócił go do życia. Był to pierwszy rytuał balsamowania zwłok. Ozyrys, głęboko zasmucony, postępowaniem swojego brata postanowił zrezygnować z życia i objął panowanie nad umarłymi w świecie podziemnym. W zaświatach stanął na czele sądu nad umarłymi. Ozyrysa przedstawiano zazwyczaj jako brodatego mężczyznę, owiniętego w bandaże mumii, który trzyma w rękach laskę pasterską i oganiaczkę od much, symbole władzy królewskiej. Bóg ten uosabiał siły odradzającej się cyklicznie przyrody, jak również zagrożenie wynikające z surowych warunków pogodowych dla dobrobytu mieszkańców Egiptu.
Ptah – bóg Memfis, dawnej stolicy kraju zlokalizowanej w północnym Egipcie, gdzie dokonywano koronacji faraonów. Wedle kosmogonii memfickiej Ptah miał stworzyć świat, aczkolwiek wydaje się, że był on pierwo-tnie bogiem płodności. W trzecim tysiącleciu przed Chrystusem Ptah zajął trzecią pozycję w hierarchii bóstw po AMONIE i RE. Uważany za twórcę sztuk i rzemiosł, Ptah opiekował się budową gmachów publicznych i świątyń; miał także odlać z metalu postacie bogów i królów. W jednym z mitów Ptah stworzył świat potęgą swego słowa. Zazwyczaj Ptah przedstawiany jest w lnianej długiej szacie, ściśle przylegającej do ciała, w kulistej czapce i z berłem władzy w rękach. Niekiedy jednak pojawia się on także jako skulona, wystraszona postać, wierzono bowiem, że w tym przebraniu Ptah chronił ludzi przed wszelkimi rodzajami zła. Kiedy ośrodek w Memfis stracił na znaczeniu, Ptaha zaczęto identyfikować z innymi bóstwami, m.in. z OZYRYSEM. Jego małżonką była bogini-lwica SACHMET, a synem tej pary był bóg lotosu NEFERTUM. Tuz obok świątyni Ptaha znajdowało się sanktuarium byka APISA, który uchodził za jego żywe wcielenie.
Re (Ra) – najwyższe uosobienie słońca, jeden z najważniejszych bogów egipskiego panteonu, czczony w Heliopolis. Bóg ten miał się zrodzić na prapagórku, który wynurzył się z pierwotnych wód NUN, po czym podjął dalszy plan stworzenia. Niekiedy przedstawiano go jednak jako dziecko wyłaniające się z kwiatu lotosu. Egipcjanie wierzyli, że każdego ranka bogini nieba rodzi słońce, które, po kąpieli i porannym posiłku, wyrusza na swej barce w podróż po nieboskłonie, w kolejnych godzinach dnia dokonując inspekcji każdej z 12 prowincji. Zachód słońca wyobrażano sobie jako zejście Re do świata podziemnego, w którym bóg przebywał przez noc, by rankiem ponownie się narodzić. W czasie swej nocnej wędrówki przez świat podziemny musiał walczyć ze swym odwiecznym wrogiem, straszliwym kosmicznym wężem APEPEM. Z Re zrodzili się bóg powietrza SZU i bogini wilgoci TEFNUT. W jednym z mitów para ta zniknęła, udając się w odległe obszary wszechświata. Kiedy bóg Re w końcu ich odnalazł, z radości nie mógł powstrzymać się od płaczu. Z jego łez powstali pierwsi ludzie. Inny mit opowiada, jak Re stał się zgrzybiałym, śliniącym się starcem i IZYDA postanowiła odkryć jego tajemne imię. Z ziemi zmoczonej śliną wielkiego boga uformowała węża i umieściła go przy ścieżce, którą Re zwykł chadzać. W rezultacie wąż ukąsił boga, który w agonii, zatruty wężowym jadem, krzyczał z bólu. Izyda zgodziła się go wyleczyć pod warunkiem, że wyjawi jej swe imię. Cierpienia Re były tak wielkie, że w końcu przystał na ten warunek. Izyda obiecała z kolei, że nie przekaże swej wiedzy nikomu innemu poza HORUSEM, a następnie, przez wypowiedzenie prawdziwego imienia boga, uzdrowiła go. Faraonowie nazywali siebie „synami Re” nie tylko ze względu na nabożną cześć, jaką otaczano boga-słońce, lecz także w związku z tradycją, wedle której bóg ten stworzył porządek z pierwotnego chaosu. Boga Re przedstawiano zazwyczaj pod postacią sokoła z dyskiem słonecznym na głowie.
Renenutet – bogini żniw i płodów, przedstawiana pod postacią węża.
Satis – bogini wyobrażana z rogami antylopy na głowie, córka ANUKIS i CHMUMA.
Sechmet (Sachmet) – bogini chorób i wojny, córka RE, jej imię znaczy „Potężna”, w Memfis czczona jako żona PTAHA, przedstawiana jako kobieta z głową lwicy. Jej kapłani tworzyli jedno z najstarszych zrzeszeń lekarzy i weterynarzy.
Selkit – bogini czczona pod postacią skorpiona o głowie kobiety lub kobiety ze skorpionem na głowie. Niektóre przekazy czynią ją żoną HORUSA i matką HARACHTESA. Była (wraz z IZYDĄ, NEFTYDĄ i NEIT) opiekunką wnętrzności. Posiadała moc uzdrawiania, którą objawiała za pośrednictwem czarowników.
Serapis – bóstwo synkretyczne okresu ptolemejskiego, mieszanka OZYRYSA i ZEUSA.
Seszat – bogini pisma i rachunków, zajmująca się również spisywaniem roczników królewskich. Asystowała przy wytaczaniu planów budowli sakralnych, dlatego też czczono ją jako opiekunkę budownictwa i ludzi w nim zatrudnionych. Uważano ją za córkę lub siostrę THOTA i czczono ją w Hermopolis (tam gdzie Thota). W Heliopolis identyfikowano ją z NEFTYDĄ, a obie te boginie pochodziły z miasta Sais w Delcie. Sesza występowała w postaci kobiety ze skomplikowanym symbolem na głowie: składał się on z siedmioramiennej gwiazdy zawieszonej na półokrągłym łuku zwieńczonym dwoma piórami.
Set (Seth) – egipski bóg burz, pustyń i chaosu, syn boga ziemi GEBA i bogini nieba NUT, stał się z czasem synonimem zła, choć jednocześnie cieszył się wielkim poważaniem. Dziki i nieokrzesany, miał białą skórę i rude włosy. Set tak bardzo zazdrościł powodzenia swemu bratu OZYRYSOWI, że w końcu zamordował go i sam przejął władzę w Egipcie. Jednak w tajemnicy przed Setem Ozyrys i IZYDA spłodzili syna HORUSA. Izyda wychowywała Horusa w ukryciu, dopóki nie stał się na tyle dorosły, by pomścić śmierć swego ojca. Ozyrys także powracał czasami ze świata podziemnego, by pouczyć syna w sprawach sztuki wojennej. W odpowiednim momencie Horus wydał bitwę Setowi i pokonał go. Przed trybunałem bogów Set oświadczył, że jemu należy się tron Egiptu, ponieważ spośród wszystkich bogów tylko on jest dostatecznie silny i dzielny, by ochraniać boga RE. Niektórzy bogowie wzięli początkowo stronę Seta, ale Izyda przekonała ich do zmiany stanowiska. Zapytany w tej sprawie Ozyrys, który przebywał w świecie podziemnym, upomniał o prawa swego syna do tronu i zagroził wysłaniem demonów, które będą atakować bogów. W końcu Re zgodził się z roszczeniami Horusa. W jednym z mitów Set zamieszkał z bogiem Re w niebie. Wedle innej wersji został skazany na to, że przez całą wieczność będzie dźwigał Ozyrysa na swych barkach. W kolejnej opowieści pojawia się bogini NEITH, która zaproponowała, żeby Set poślubił dwie boginie obcego pochodzenia, ANAT i ASTARTE, co miało mu zrekompensować utratę władzy na rzecz Horusa. Mit o Secie i bogini Anat opowiada, jak bóg ten napotkał kąpiącą się w rzece boginię-krowę HATHOR i zgwałcił ją. Natychmiast został za to ukarany straszliwą chorobą i jego małżonka Anat zwróciła się o pomoc do boga Re. Ostatecznie Izyda pomogła Anat uleczyć Seta. Bóg ten, symbolizujący ciemną stronę świata, miał zamieszkiwać jałowe obszary pustyni.
Sobek (Sebek) – egipski bóg-krokodyl, był przedstawiany w sztuce bądź jako krokodyl w koronie na głowie, bądź jako mężczyzna z głową krokodyla. Najwięcej wyznawców miał w Krokodilopolis, stolicy oazy Fajum. Żywy krokodyl zwany Petsuchos, którego trzymano w stawie przy głównym sanktuarium Sobka, uchodził za wcielenie boga. Wyznawcy Sobka starali się pozyskać jego przychylność i opiekę, pijąc wodę ze świętego stawu i karmiąc krokodyla smakołykami. W okresie XIII dynastii (pierwsza połowa drugiego tysiąclecia przed Chrystusem) kilku faraonów nosiło imię Sobekhotep, „Sobek jest zadowolony”, i niewykluczone, że wielu ludzi uważało Sobka za główne bóstwo. Sobek uosabiał wojenne umiejętności i siłę faraona. Zdolności, które w tym wypadku winny cechować władzę, łatwo odnaleźć w zachowaniu żyjących w Nilu krokodylu, które budziły po dziw ze względu na siłę swych potężnych szczęk oraz szybkość i sprawność, z jaką chwytały swe ofiary. Wedle niektórych mitów zły bóg SET ukrył się w ciele Sobka, próbując uniknąć kary za zamordowanie OZYRYSA. Sobka uważano niekiedy za syna NEITH, wielkiej matki i bogini wojowniczki, która miała też wydać na świat straszliwego węża APEPA.
Szemsu-Hor – towarzysze HORUSA.
Szu – egipski bóg powietrza i świetlanej atmosfery, mężczyzna w pierwszej parze prabóstw. Jego imię tłumaczy się jako „Pustka”, bądź też jako „Ten, który podtrzymuje”. Szu powstał z najwyższego boga RE, który jako ATUM-RE wypluł go lub wykaszlnął ze swoich ust. Małżonką Szu była bogini wilgoci TEFNUT, stworzona w ten sam sposób. Szu i Tefnut opuścili Amona-Re, by zbadać NUN, mroczną otchłań istniejącą na samym początku czasu. Gdy powrócili, Atum-Re zaczął płakać z radości, a z jego łez powstali pierwsi ludzie. Szu i Tefnut spłodzili GEBA, Ziemię, i NUT, Niebo. Później Szu rozdzielił swoje dzieci, podnosząc Nut na swych rękach. W sztuce często przedstawiano go, jak podtrzymuje niebo. Szu zastąpił Re na tronie bogów, ale stronnicy straszliwego węża APEPA nieustannie atakowali go. Zmęczony ciągłą walką Szu abdykował, pozostawiając królestwo swemu synowi Gebowi, i po strasznej, trwającej ponad tydzień burzy przeniósł się do nieba. Jako syn boga-słońce Re Szu przedstawiany jest niekiedy jako mężczyzna z głową lwa.
Sokaris – bóg zmarłych nekropoli memfickiej, mający postać sokoła, strażnik wejścia do podziemi. W pew-nych aspektach był identyfikowany z PTAHEM, tworząc jedną z form tego boga, a przez dołączenie OZYRYSA powstało synkretyczne bóstwo zmarłych PTAH-SOKARIS-OZYRYS. Pracownicy nekropoli memfickiej uważali go za swego opiekuna.
Taczenen – bóstwo wód praoceanu, jedno z wcieleń PTAHA.
Tefnut – bogini wilgoci i ciemnych otchłani podziemnych, żona SZU, córka NEIT, matka GEBA i NUT. Mówiono o niej, że powstała ze śliny Atuma. W micie helioplitańskim przedstawiona w postaci Oka Słone-cznego a także Księżycowego. Jej kult był szeroko spopularyzowany, gdyż łączono ją z różnymi lokalnymi boginiami o postaciach lwic.
Toeris – bogini, której imię oznaczało „Wielka”, bóstwo opiekuńcze o ciele hipopotama, głowie krokodyla i łapach lwa. Kult jej sięga Okresu Pradynastycznego, później utraciła swą moc i została zdegradowana do pozycji demona opiekuńczego, czuwającego przede wszystkim nad kobietami i dziećmi.
Tot (Thot) – egipski bóg księżyca, władca czasu, opiekun pisarzy i wszelkiej wiedzy, wynalazca pisma (hieroglify), „Pan Świętych Słów”. Czasami uważano go za najstarszego syna boga-słońce RE, chociaż wedle innej tradycji miał wyskoczyć z głowy złego boga SETA. Thot pełnił funkcję wezyra przy OZYRYSIE, bogu wegetacji i śmierci, jak również świętego skryby tego boga. Zaznajomiony z wiedzą tajemną, pomagał przy pochówku Ozyrysa, a jako bóg-lekarz wyleczył oko HORUSOWI. W końcu Thot wstąpił na tron Egiptu jako następca Horusa i szczęśliwie rządził krajem przez ponad 3000 lat. Później zajął miejsce na nieboskłonie jako księżyc. W jednym z mitów Re rozkazał mu rozświetlić nocne niebo. Połknęły go wówczas demony, które jednak musiały go później wypluć kawałek po kawałku. W sztuce Thota przedstawiano pod postacią ibisa lub pawiana. Bóg ten miał być autorem ksiąg magicznych, znanych jako Księga Thota, które zostały ukryte w jednym z grobów w Memfis. Zaklęcia zawarte w tej księdze dawały ponoć władzę nad bogami. Thot zapisywał także wyrok sądu nad zmarłym w zaświatach.
Wadżet (Uadżyt) – bogini-kobra czczona w Dolnym Egipcie. Zazwyczaj przedstawiano ją jako kobrę w posta-wie gotowości do ataku, ale czasami pojawia się także pod postacią lwicy. W micie, który opowiada o tym, jak IZYDA wychowywała w tajemnicy swego syna HORUSA, Wadżet występuje jako niańka młodego boga. Wadżet i NECHBET były opiekunkami strażniczkami faraona.
KSIĘGA UMARŁYCH (fragment)
(...) Nie grzeszyłem przeciw ludziom, nie szkodziłem poddanym, nie czyniłem nieprawości w miejscu, prawdy, nie znałem zła, nie popełniłem grzechów.
Nigdy nie starałem się być pierwszy ani też, by dzieła rąk poddanych moich dawano mi wobec innych ludzi, nie starałem się, aby wynoszono mnie na urzędy, nie uciskałem sług zgłodniałych, nie stałem się przyczyną nędzy biedaków, nie robiłem tego, co jest wstrętne bogom.
Nie oczerniałem sługi wobec przełożonych, nie stałem się przyczyną głodu, nie stałem się przyczyną płaczu, nie zabijałem sam ani nie kazałem zabijać, nie zadawałem cierpienia nikomu.
Nie pomniejszałem ofiar w Świątyniach, nie umniejszałem chlebów bożych, nie zabierałem placków duszom zmarłych.
Nie oddawałem się rozpuście ani samogwałtowi.
Nie pomniejszałem miary, nie fałszowałem odważników, nie stałem się przyczyna czyjejś nędzy za pomocą języczka u wagi, nie odjąłem mleka od ust niemowlęcia, nie przepędzałem bydląt z pastwisk ich, nie chwytałem ptaków zabronionych, nie łowiłem ryb na przynętę zrobioną z ciał ich.
Nie zatrzymałem wody, gdy płynęła, nie przerywałem tam na wodzie wzburzonej, nie gasiłem ognia w czasie jego, nie odstąpiłem od dni składania ofiar z mięsiwa wybranego, nie związałem bydła przeznaczonego na pokarm boży, nie zatrzymywałem boga podczas procesji jego.
Jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty, jestem czysty (...)
Papirus pisarza Ani
Fragment Księgi umarłych przedstawiający scenę „egip-skiego” sądu ostatecznego, z zachowaną kolorystyką.
W starożytnym Egipcie postacie męskie malowano kolorem żółtym lub brązowym, a kobiece – białym. W górnej części widoczne są siedzące bóstwa egipskie.
Świat Majów
Świat Majów
Historia
Religia
Władcy
Budowle
Sztuka
Ludzie
HISTORIA
Historia Majów, została podzielona przez badaczy ich kultury na dwa okresy, Stare Imperium Majów i Nowe Imperium Majów. Za czasów Starego Imperium, do ok. 800 r n.e., ośrodki Majów znajdowały się na wschodnim wybrzeżu Gwatemali i Hondurasu, a wpływ ich sięgał na północ i południe Ameryki Środkowej. W okresie Nowego Imperium od IX w. do okresu upadku Majów przed przybyciem Hiszpanów, rząd i kultura Majów skupiały się na Jukatanie, kultura zaś oddziaływała na inne miasta meksykańskie.
Starożytne tereny Majów, w zależności od okresu rozwijanego na nich osadnictwa, dzielą się na trzy strefy: południową, centralną i Jukatan. Południowa, obejmująca wybrzeże Pacyfiku i wyżynę Gwatemali, związana jest z osadnictwem najdawniejszym. To tutaj napotkano najstarsze odnaleziono dotąd obozowisko myśliwych, Los Tapiales, oceniane na 11 000 lat. W III tys. p.n.e. ludy zbieracko-myśliwskie zakładały na tym terenie osady stałe. Niektóre z nich około 600 r p.n.e. zaczęły nabierać cech miejskich. Takimi kluczowymi stanowiskami dla wczesnego etapu rozwoju cywilizacji Majów były położone na granicy z Gwatemalą Izapa i Kaminaljuyu.
Klasyczna cywilizacja Majów rozwinęła się w strefie centralnej obejmującej Peten, podzielony dziś między Gwatemalę, Honduras i Meksyk. Tam właśnie, w skrajnie niekorzystnych dla życia warunkach, w środku dziewiczej dżungli, powstały między II a VIII w. n.e. najpiękniejsze miasta Majów, a ich rozwój cywilizacyjny osiągnął najbardziej dojrzałą postać. Tikal, Uaxactun, Copan, Palenque, Yaxchilan, Piedras Negras - to tylko kilka najważniejszych miejscowości, które udało się wydrzeć dżungli. Zorganizowane były one w sposób podobny jak miasta-państwa Sumerów lub Greków i żadne z nich nie miało władzy nad innymi. Miasta pozostawały ze sobą w nieustającej wojnie, a jej cel stanowiły nie zdobycze terytorialne, a pojmanie jeńców. Schwytanych składano w ofierze na ołtarzu bóstwa plemiennego, najczęściej po długich torturach.
Swoje apogeum cywilizacja Majów osiągnęła w VII w. Poczynając od wieku VIII, rozpoczął się niczym nie wytłumaczony kryzys, w wyniku którego porzucone przez swych mieszkańców miasta powoli zaczęły zarastać dżunglą.
Zdarzenia, te nie spowodowały załamania się kultury Majów. Przetrwała ona, a nawet przeżyła jeszcze jeden okres rozkwitu, na kamienistym, pozbawionym wody Jukatanie. Trzy stworzone tu nowe style architektoniczne: Rio Bec, Chenes i Pucc stanowią świadectwo poszukiwania przez Majów wciąż nowych środków wyrazu i artystycznej inspiracji. Zbudowane miasta są inne, nie tak kruche i filigranowe jak w Petenie, ale masywniejsze, mające być pomnikami potęgi chwały swych władców. Są też inne dlatego, że warunki życia na Jukatanie różnią się od klimatu wilgotnych dżungli.
Miasta Chichen Itza i Tulum są przykładem nowych stylów architektonicznych oraz symbolami potęgi władców Majów.
Okres spokojnego rozwoju był jednak krótki. W 987 r. wylądowali na wybrzeżu Jukatanu Toltekowie. Najeźdźcy z łatwością pokonali Majów. Za swą siedzibę obrali Chichen Itza przyswajając sobie stopniowo zwyczaje, wysoką kulturę i sztukę tubylców.
Doszło też do wymieszania religii i rytuałów, co zaowocowało zwiększonym zapotrzebowaniem na ludzkie ofiary, bowiem tolteccy bogowie spragnieni byli krwi
w o wiele większym stopniu niż stare bóstwa Majów. Konieczność zdobywania wciąż nowych jeńców na ołtarze ofiarne nakręcał wojenną machinę, która z czasem pogrążyła Jukatan w kompletnym chaosie.
Chociaż Toltekowie kulturowo i etnicznie zintegrowali się z Majami, zachowali w swych rękach władzę. Legendarny Pierzasty Wąż i jego następcy rządzili w Chichen Itza, Cocomowie w Mayapan, Xiuowie zaś - w Uxmal. Wszyscy z pochodzenia byli Toltekami, przybyłymi na Jukatan ze swym wygnanym z Meksyku władcą. Dwa następne stulecia upłynęły w pokoju, do czego walnie przyczyniło się założenie Ligi Miast Jukatanu, utworzonej w 1007 r. przez te trzy najważniejsze ośrodki miejski na półwyspie. W XIII w. narastające wewnętrzne konflikty doprowadziły do upadku Ligi i rozpętania wojny domowej. Przewagę zdobyli Cocomowie, podporządkowując sobie na dwa wieki pozostałe miasta Jukatanu. Zwycięzcy nie czuli się jednak zbyt pewnie, toteż - po raz pierwszy w dziejach Majów - otoczyli Mayapan obronnymi murami. Ale i one nie pomogły, kiedy wybuchło skierowane przeciwko Cocomom powstanie. W roku 1441 Mayapan został zdobyty i zniszczony.
Kiedy kilkadziesiąt lat później na wybrzeżu pojawili się Hiszpanie, zajęci wewnętrznymi waśniami Majowie nie próbowali nawet sprzymierzyć się we wspólnej walce przeciwko o wiele groźniejszemu niż Toltekowie przeciwnikowi. Hiszpanie nie śpieszyli się z podbojem Jukatanu, ponieważ nie było tu szlachetnych metali i drogocennych kamieni. Toteż stosunkowo długo udało się Majom utrzymać w niektórych ośrodkach niezależność . Tak było z Tayasal - miastem założonym w Petenie przez uciekinierów ze zniszczonego wojną domową Jukatanu. Tam cywilizacja Majów przeżywała swój długi zmierzch, zakończony krwawym szturmem 13 marca 1697 r.
RELIGIA
Majowie byli przekonani o tym, że żyją w piątej epoce słonecznej oraz o tym, że przed pojawieniem się człowieka im współczesnego istniały wcześniej cztery rasy ludzkie, które zginęły w straszliwych kataklizmach. Zgodnie z tym przekonaniem, obecna epoka zaczęła się 12 sierpnia 3114 roku i zakończy 22 grudnia roku 2012.Szczególną czcią otaczali Majowie Słońce, uważane przez nich za źródło życia i ojca bogów. Podobną czcią otaczali Jaguara - zwierzę, które było dla nich symbolem nowej epoki, współczesnego świata. Wierzyli, że ofiarą z krwi mogą pozyskać przychylność bogów. Znane są przypadki prowadzenia wojen w celu zdobycia jeńców, których później zabijano, poświęcając ich krew bogom. Podczas rytuału składania ofiar kapłani
ostrzem z obsydianu wycinali serca z ciała ofiary.
Na świątyniach i budowlach majańskich obecne są specyficzne hieroglify, tzw. glify które opisują dane miejsca lub postacie. Dla prekolumbijskich Majów świat nadprzyrodzony był czymś tak prawdziwym i namacalnym, jak dla nas jest nasze naturalne otoczenie, które poznajemy dzięki zmysłom. Majański panteon składał się zarówno z bogów związanych z rolnictwem i codziennym życiem, jak i z tych, których funkcje ograniczone były wyłącznie do elit społecznych i rodziny królewskiej. Niektóre z nich mają swoje odpowiedniki w całej Mezoameryce (np. aztecki bóg deszczu, Tlaloc, i odpowiadający mu majański Chaak). Jakkolwiek, Majowie posiadali w swoim panteonie również szereg bogów, którzy byli charakterystyczni tylko dla tego ludu, patronując poszczególnym terytoriom czy miastom.
Nadprzyrodzony świat Majów składał się również z dużej ilości mniej ważnych istot, które można by nazwać pewnego rodzaju \\\"demonami\\\". Wszystkie te święte istoty pojawiają się w formie hieroglifów i płaskorzeźb na budowlach, ceramice i w kodeksach. W rzeczy samej, cztery kodeksy, które przetrwały do naszych czasów są całkowicie poświęcone sprawom bogów i rytuałom z nimi związanym. W roku 1897 niemiecki uczony Paul Schellhas podjął trud uporządkowania różnych przedstawień bogów w manuskryptach i stworzenia obrazu majańskiego panteonu. Bóstwa te, jako że żadne hieroglify nie były jeszcze wtedy znane, oznaczył literami alfabetu (np. A - bóg śmierci, B - bóg deszczu Chaak). System Schellhas\\\'a jest nadal szeroko stosowany przez naukowców, szczególnie w przypadku bogów, których imiona nie zostały z całkowitą pewnością odcyfrowane(ze względu np. na niedostateczną ilość materiałów źródłowych).
Bogowie mogli być związani z czterema stronami świata, przy czym dane bóstwo miało wtedy cztery \\\"wcielenia\\\", każde przypisane konkretnemu kierunkowi (a jednocześnie kolorowi). Bóstwa łączyły się również w triady (Palenque, Tik\\\'al, Caracol), odgrywając ważną rolę w kosmogonii Majów pochodzących z danego miasta. Tworzyli także pary, reprezentując podstawowe przeciwieństwa, jak np. niebo-ziemia, światło-ciemność.
Oto główne cechy odróżniające wygląd bogów od śmiertelników:
- Starsze bóstwa, jak np. najwyższy stwórca Itsamnaaj (wymowa: \\\"Itzamnaah\\\"), mają zwykle duże, podobne do gogli, oczy i czasami wystające przednie zęby.
GŁÓWNI BOGOWIE
Chaak
Początkowo był nazywany "bogiem B" (wg. klasyfikacji Schellhasa), od dawna jest znany jako Chaak - bóstwo deszczu, uosobienie pioruna. W klasycznej majańskiej ikonografii rozpoznawany jest po charakterystycznej muszli Spondylus noszonej na każdym uchu, grubej, odstającej górnej wardze oraz skręconym kosmyku wystającym z kącików ust. W pełnej postaci występuje z krętym toporem w ręce, symbolizującym piorun.
Bóg GI
Bardzo ważne przez większość okresu klasycznego bóstwo. Jak dotąd jego funkcja, a nawet imię, nie są znane. Zdaję się, że jest w jakiś sposób związany z wodą, może nawet morzem, jak na to wskazują niektóre z cech jego wyglądu (elementy nawiązujące do rekina). Niektórzy badacze przypuszczają, że w okresie preklasycznym mógł to być bóg-rekin. Jest pierwszym ("GI") z "Triady" bogów z Palenque.
K'awiil
Znany wielu pokoleniom badaczy jako "bóg K", jest głównym bóstwem związanym z rodziną królewską. Jest łatwo rozpoznawalny po dużym, boskim oku, lustrze czole, z którego wystaje ostrze topora lub wydobywa się dym, a także po wężu będącym zakończeniem jednej z nóg, z którego otwartej czasem paszczy może wyłaniać się postać jakiegoś innego bóstwa.
Bóg L
Niestety, imię tego ważnego boga wojny i kupców nie jest jeszcze znane. Często pojawia się on na ceramice oraz w kodeksach. Bóg L jest zazwyczaj przedstawiany w trakcie palenia, stąd przypuszcza się, iż mógł być również patronem uprawiających tytoń. Jego wyróżniające cechy to szeroki kapelusz z rondem, ozdobiony czarno zakończonymi sowimi piórami, czasami także prawdopodobnie samą głową sowy, peleryna zakończona frędzelkami, czasami czarna twarz lub całe ciało, starcza szczęka oraz rzymski nos.
Bóg M
Kolejny bóg kupców, prawdopodobnie Ek' Chuwah wspomniany w kolonialnych źródłach. Znany tylko z Kodeksu Drezdeńskiego i Madryckiego, obydwu pochodzących z okresu postklasycznego. Często mylony z bogiem L, pomalowany na czarno, z długim nosem, nie posiada zdobionego sowimi piórami sombrero boga L. Jak na razie nie znaleziono jego imienia w inskrypcjach okresu klasycznego, co wskazywałoby na jego znacznie młodsze pochodzenie (w przeciwieństwie do boga L), z okresu postklasycznego.
"Pawahtuun"
Znany także jako "bóg N" (klasyfikacja Schellhas'a), "Pawahtuun" jest poczwórnym bogiem wspierającym na swoich wzniesionych w górę rękach ziemię i niebo w ich czterech krańcach. Odgrywa także rolę bóstwa, które przewodniczy końcowi każdego roku. Jest ponadto głównym patronem skrybów. |Wyróżnia się on podłużnym, pokrytym rodzajem siatki nakryciem głowy , zwykle, ale nie zawsze, boskim okiem oraz rzymskim nosem.
Bóg E (bóg kukurydzy)
W klasycznych przedstawieniach, poza jego oczywistym młodym wiekiem i książęcym ubiorem, jego cechy charakterystyczne to stylizowana na kształt kolby kukurydzy głowa. oraz często stylizowany liść kukurydzy na szczycie głowy.
Bohaterscy Bliźniacy
Jako synowie boga kukurydzy, są oni bezpośrednio z nim powiązani zarówno w ikonografii, jak i w glifach. Oboje są przedstawieni jako dobrze wyglądający młodzieńcy, często noszący na głowie białe przepaski (tak, aby nikt nie pomylił ich ze zwykłymi ludźmi), a na ich twarzach i ciałach widoczne są "boskie oznaczenia".
Chak Chel (bogini O)
Rozpoznana niedawno jako bóstwo jednoznaczne z Ix Chel ("Pani Tęcza"), bogini tkactwa, rodzenia dzieci oraz medycyny na późnym postklasycznym Jukatanie. Chak Chel ("Wielka Tęcza") występuje często na klasycznej ceramice, w kodeksach, okazjonalnie na monumentach. Chak Chel jest najprawdopodobniej małżonką samego Itsamnaaj, a więc boginią stworzenia. Jej wyróżniające cechy to węże i wrzeciona we włosach, starcza, bezzębna twarz oraz szponiaste ręce i stopy i skrzyżowane kości na spódnicy
Bogini I
Na świętych stronicach Kodeksu Drezdeńskiego często pojawia się młoda bogini, siedząca, z obnażonymi piersiami. Wielu badaczy identyfikuje ją jako młodą boginię księżyca oraz być może młodzieńczą reprezentację Chak Chel.
Itsamnaaj
Niegdyś zwany "bogiem D", dziś znany jest jako Itsamnaaj, najwyższy bóg stworzenia, małżonek starej bogini Ix Chel i twórca sztuki pisania. Charakteryzuje go obsydianowe lustro (znak dnia Ak'bal otoczony kropkami), z którego zwisa rodzaj "wisiorka", przyczepione do przedniej części jego nakrycia głowy.
Pary
Poza Bohaterskimi Bliźniakami różne inne potężne pary bogów odgrywały istotną rolę w religii Majów. Chociaż pozostało jeszcze wiele kwestii do wyjaśnienia, wiadomo, że klasyczni teologowie Majów mieli skłonność do deifikacji i łączenia w pary przeciwstawnych pierwiastków, jak np. światło-ciemność, niebo-ziemia itd. Zasadę tą dobitnie unaocznia nam para starych bóstw, które przedstawione są w trakcie wiosłowania w łodzi przewożącej bogów - stąd nazwano ich: "Wioślarzami". Wizerunek ten pochodzi z dwóch kości z grobowca Jasaw Chan Kawiil'a w Tik'al. Wioślarz znajdujący się z przodu łodzi posiada nakrycie głowy w formie jaguara oraz wiele elementów kostiumu wskazujących na powiązania z tym zwierzęciem, podczas gdy Wioślarz na tyłach łódki odznacza się charakterystyczną przetyczką w nosie, nawiązującą formą do ryby-piły. Logo gramy oznaczające ich imiona widywane są często na wielu zabytkach, szczególnie tych związanych tematycznie ze stworzeniem świata, jednak mogą być one zastąpione glifami "ak'bal" i "k'in", znaczącymi odpowiednio:"noc" i "dzień". Jakie naprawdę były imiona tych bóstw, nadal pozostaje tajemnicą.
Triady
Najpopularniejszą chyba trójką bóstw jest tzw. Triada Palenque. Składa się ona z trzech bogów, którzy zrodzili się z tej samej protoplastki w ciągu trzech kolejnych tygodni 2360 roku p.n.e. Znani są oni epigrafikom jako: GI GII oraz GIII. GI został opisany w punkcie "Główni bogowie". GII to nikt inny jak sam K'awiil (bóg K) w nieco młodej formie. Jakkolwiek, chociaż odbyło się dotąd wiele dyskusji na temat identyfikacji GIII, nic na razie nie wiadomo o tym bogu.
W sztuce Majów znajdujemy wiele istot nadnaturalnych powiązanych w jakiś sposób ze śmiercią i Krainą Umarłych. Podczas gdy wiele z tych przedstawień może być way, dwoje bogów śmierci może być uważanych za najważniejszych i zostanie tutaj pokrótce opisanych.
Bóg A
Najczęstsza postać tego bóstwa to po prostu ożywiony szkielet, który zapewne nie czułby się nie na miejscu podczas Halloween. Nie mniej jednak, w Kodeksie Drezdeńskim i na niektórych wazach występuje on jako obumarłe ciało z czarnymi "plamami śmierci" i innymi oznakami rozkładu.
Bóg A
Jedno z najdziwniejszych bóstw panteonu Majów. Ten młodzieńczy bóg ukazywany jest często w trakcie odcinania samemu sobie głowy toporem lub noże