Co to jest monarchia stanowa?

Monarchia stanowa jest to ustrój, w którym władza ograniczona zostaje na rzecz stanów. Maja one wpływ na rządy dzięki reprezentacji stanowej. Istota tego tematu jest opisanie struktury i wydarzeń w Królestwie polskim w czasie tego ustroju.
Wydarzenia te miały miejsce w Polsce za panowania Kazimierza Wielkiego, Ludwika Węgierskiego oraz Jadwigi wraz z mężem Jagiełło. Monarchia stanowa trwała w Polsce przez XIV i XV w. W społeczeństwie wykształciły się 4 stany: duchowieństwo, rycerstwo-szlachta, mieszczaństwo, chłopi, a niektóre z nich zdobyły udział we władzy. Najważniejszym impulsem do wykształcenia się stanów było przyznawanie przez władców swobód całym grupom społecznym, a więc ludności miejskiej i wiejskiej w aktach lokacyjnych, a duchowieństwu i szlachcie w przywilejach. Najważniejsze z tych swobód obejmowały: zwolnienia lub ulgi podatkowe, odrębne dla każdego stanu sądownictwo, prawo do sprawowania władzy nad innymi grupami społecznymi oraz do udziału reprezentacji stanowej we władzy centralnej. W Polsce tylko w odniesieniu do dwu stanów w pełni określono przysługujące im prawa, duchowieństwu i szlachcie.
Duchowieństwo jako odrębny stan społeczny wykształciło się najwcześniej. Podstawą jego odrębności były pełnione funkcje religijne. W pierwszej połowie XIII w duchowieństwo uzyskało prawo do własnego sądownictwa, wszyscy duchowni podlegali odtąd sądom kościelnym, w których obowiązywało prawo kanoniczne. Duchowieństwo było stanem bardzo silnie zróżnicowanym społecznie i majątkowo, a w jego uwarstwieniu odbijały się wszystkie nierówności społeczeństwa feudalnego. Do godności biskupów dochodzili synowie możnowładców i średniej szlachty, proboszczami wiejskich parafii zostawali często krewni właściciela wsi, a kler miejski rekrutował się spośród synów mieszczan. Od początku XV w dostojnikami kościelnymi mogli zostać jedynie synowie szlacheccy lub ludzie obdarzeni tytułem uniwersyteckim.Stan szlachecki uformował się z dwóch warstw społecznych, możnowładztwa i rycerstwa. W XIV w zaznaczała się jeszcze różnica prawna między tymi grupami wyrażająca się tym że za zabicie lub zranienie możnowładcy obowiązywało wyższe odszkodowanie niż za zwykłego rycerza. W Polsce nie doszło jednak do szerszego uzależnienia drobnego rycerstwa od możnowładców.
Dla zatarcia różnic prawnych między możnowładztwem a rycerstwem i prawnego wyodrębnienia się stanu szlacheckiego, ogromne znaczenie miały przywileje generalne. Zwalniały one całą szlachtę od większości podatków, gwarantowały nietykalność osobistą i majątkową, nadawały określone prawa sejmikom szlacheckim.
Szlachcicem był ten kto urodził się w rodzinie szlacheckiej, posiadał pełne prawo własności ziemi, podlegał sądownictwu szlacheckiemu. Przywilejem jego było używanie herbu stąd duże znaczenie miały rody heraldyczne (rodziny używające tego samego herbu często ze sobą nie spokrewnione).
W XIV i początkach XV w nie był to jeszcze stan zamknięty. Przedstawiciele mieszczaństwa a nawet wzbogaceni chłopi, mogli wejść w posiadanie kawałka ziemi i legalnie lub nielegalnie uzyskać prawa szlacheckie.
Stan szlachecki w Polsce był wyjątkowo liczny i u schyłku średniowiecza obejmował około 10% ludności. Dominującą pozycje zajmowali możnowładcy którzy dysponowali w XV w ogromnymi majątkami ziemskimi, na które składały się także zastawiane przez władców dobra królewskie. Nie był to jednak zamknięty krąg kilkudziesięciu rodów. Władcy późnego średniowiecza bardzo często urzędy centralne powierzali ludziom wywodzącym się ze średniego rycerstwa, którzy w ten sposób awansowali do szeregów możnowładztwa.
U źródeł prawnego wyodrębnienia się ludności miejskiej leżały przywileje lokacyjne. Rozwój w XIII i XIV w samorządu miejskiego sprzyjał rozciągnięciu prawa miejskiego na wszystkich mieszkańców, ale pełnię praw obywatelskich miasta, czyli dostęp do pełnienia urzędów miejskich i zasiadania we władzach miasta posiadała tylko nieznaczna część mieszczan, którzy status obywatela odziedziczyli po ojcu lub nabyli wraz z zakupem nieruchomości. Wszyscy mieszkańcy miasta cieszyli się wolnością osobistą.
Ludność miejska dzieliła się na trzy warstwy:
patrycjat- kupcy, monopolizował w swych rękach obsadę· urzędów miejskich, jego przedstawiciele zasiadali najczęściej w najważniejszych instytucjach samorządu miejskiego, tj. radzie i sądzie (ława miejska), przechwytywali też większość dochodów miasta
pospólstwo- samodzielni· rzemieślnicy, drobni kupcy, handlarze posiadający obywatelstwo miejskie, słabsza pozycja materialna i znacznie mniejszy udział we władzach miejskich niż patrycjat
plebs- stanowiła większość mieszkańców: czeladnicy, służba,· robotnicy najemni, grupy marginesu społecznego.
Każdy stan miał własne sądownictwo. Szlachta podlegała sądom ziemskim, chłopi ławie wiejskiej, mieszczanie sądom miejskim. Początkowo w razie sporu między przedstawicielami różnych stanów właściwym do rozpatrywania sprawy był sąd stanowy oskarżonego. Zmieniło się to po 1454r kiedy szlachta uzyskała prawo niestawienia się przed sądem innych stanów. Nierówność stanów wyrażała się w niejednakowym traktowaniu winowajców, popełniających takie samo przestępstwo. Niezadowolonym z wyroku przysługiwało prawo apelacji do sądu królewskiego, również odrębnego dla każdego stanu.

MONARCHIA STANOWA W ANGLI
Po podbiciu Anglii przez Normanów w 1066 roku cala ziemia uprawna została podzielona i oddana we władanie normandzkim zdobywcom. Bardzo szybko jednak ziemia stała się przedmiotem nowego obrotu towarowego. Anglia posiadała odmienny typ feudalizmu niż na kontynencie. Tam obowiązywała zasada - WASAL MOJEGO WASALA JEST MOIM WASALEM, ale obowiązywała również zasada stanów. Każdy stan ma swoje uprawnienia i swoje powinności, monarcha stoi na straży całości. Jednocześnie sytuacja królów angielskich była o tyle skomplikowana, ze monarchowie ci byli z racji swoich posiadłości na kontynencie wasalami królów Francji. Po wygaśnięciu dynastii, z której wywodził się Wilhelm Zdobywca. W połowie XII wieku władza przeszła w ręce dynastii Plantagenetów (1154). Pierwszy z Plantagenetów -Henryk II wszedł w ostry konflikt ze stanami społeczeństwa angielskiego. Przedmiotem konfliktów było naruszanie przez monarchę uprawnień stanowych - zarówno w dziedzinie podatkowej, jak i w dziedzinie nominacji 1164r wydaje on tzw. "konstytucje klarendonskie", w których poddaje duchowieństwo pod jurysdykcje królewska.Duchowienstwo jako odrębny stan podlegało prawu kanonicznemu. Monarcha chciał ograniczyć uprawnienia tego stanu zarówno w zakresie sadownictwa, jak i obsady stanowisk. Wywołało to opozycje, na czele której stanął arcybiskup Canterbury - Tomasz Becket. Arcybiskup został zamordowany, co przyniosło mu sławę męczennika.
Pod wpływem oburzenia społeczeństwa monarcha musiał cofnąć swoje decyzje.
Celem polityki Henryka II było wzmocnienie władzy królewskiej. Zburzył szereg zamków feudalnych, na rycerstwo nałożył podatek od tarczy, a za zorganizowane pieniądze zorganizował armie zaciężna, przeprowadził reformę sadownictwa. Polegała ona na tym, ze w wypadku wniesienia sprawy przed sad królewski powoływano pośród miejscowej ludności - 12 osób tzw.: przysięgłych, którzy przeprowadzali badanie sprawy. Dotyczy to spraw majątkowych i karnych, składali zeznania wobec sędziego królewskiego, który wydawał wyrok. Każdy wolny miął prawo do takiego sadu, ale polityka Henryka II nie podobała się angielskim baronom. Szukali oni poparcia u królów francuskich. Po śmierci Henryka władze w Anglii objął król Ryszard Lwie Serce, (1189 - 1199)ale monarcha ten nie interesował się sprawami Anglii, brał aktywny udział w wyprawach krzyżowych. Anglie traktował jako źródło dochodów. Przez jakiś czas przebywał nawet w niewoli, z której Anglia musiała go wykupić. Wszystko to kosztowało i budziło powszechne niezadowolenie.
W imieniu brata władze w Anglii sprawował Jan bez Ziemi (1199 - 1216). W czasie jego panowania Anglia utraciła szereg ziem we Francji, co więcej, Jan ściągnął na siebie klątwę papieska. Jan musiał się ukorzyć, uznać się lennikiem papieża i z tego tytułu Anglia musiała płacić papieżowi znaczne sumy pieniędzy (1000 funtów rocznie). Ogólna nienawiść budziły w Anglii zdzierstwa i gwałty królewskie. Skonsolidowało to przeciw Janowi baronów, duchowieństwo i miasta. W 1215 roku powstańcy zajęli Londyn i zmusili króla do podpisania przywileju pod nazwa WIELKA KARTA WOLNOSCI. Na mocy tego przywileju król nie miał prawa nakładać nowych podatków bez zgody rady królewskiej złożonej z prałatów i baronów. Monarsze nie wolno było nikogo więzić i karać bez wyroku sadowego, miasta miały zapewniona wolność handlu, duchowieństwo zaś swobodę kanonicznych wyborów. Król zobowiązywał się nadto nie zaciągać obcych żołnierzy do armii. Na starzy tej karty miała stać rada królewska złożona z 25 baronów. W razie złamania, któregokolwiek z przepisów karty, mogli baronowie wypowiedzieć królowi posłuszeństwo i wezwać kraj do zbrojnego oporu.
Następca Jana bez Ziemi - Henryk III(1216 - 1272) prowadził politykę faworyzowania obcych (Włochów, Francuzów), oraz uciążliwa politykę podatkowa. Wywołało to niezadowolenie górnych warstw społeczeństwa angielskiego, które zmusiło Henryka III do przekazania faktycznej władzy w ręce Rady złożonej z 15 baronów. Tego typu oligarchia jednak wzbudzała sprzeciw wśród innych baronów, szeregowego rycerstwa i innych miast. Na czele opozycji stanął członek opozycji Rady Szymon de Montfort. Powstańcy zajęli Londyn gdzie zwołano rade królewska (1265 rok), w której oprócz baronów i prałatów zasiedli przedstawiciele niższego rycerstwa, po dwóch z każdego hrabstwa, i po dwóch delegatów większych miast. Początkowo przedstawiciele każdego stanu obradowali oddzielnie, później wyodrębniły się w parlamencie dwie izby: IZBA LORDÓW, w której zasiadali prałaci i baronowie i IZBA GMIN, reprezentująca drobne rycerstwo i miasta. Za panowania Edwarda I(1272 - 1307) w 1295r. parlament angielski uzyskał swoje zasadnicze uprawnienie, zobowiązanie króla, ze bez zgody parlamentu nie będzie nakładał i ściągał nowych podatków.
W latach 1327-1377 w Anglii panuje Edward III. W celu zdobycia środków na wojnę z Francja zwraca się często do parlamentu z zadaniem subsydiów, rozszerzających jednocześnie jego prawa. Parlament nabywa uprawnienia do wydawania ustaw, staje się nadto najwyższym sadem, w szczególności dla przestępstw dokonywanych przez urzędników królewskich. W ten sposób wytworzył się w Anglii system współrządców króla i reprezentacji stanów, charakterystyczny dla formy państwa, która nazywamy monarchia stanowa.