REFERAT Społeczeństwo stanowe w Polsce XIV i XV w droga do dominacji szlachty (przywileje królewskie)

.Wraz z rozwojem ekonomicznym i społecznym w średniowiecznej Europie rozpoczął się proces zmian w organizacji państw, który doprowadził do powstania monarchii stanowej. Warunkiem jej ukształtowania było wykształcenie się stanów. Władca w swoich rządach musiał opierać na tzw. grupach współdziałania. Byli to ludzie, którzy wspierali monarchę (i dynastię) w realizacji polityki tak wewnętrznej jak zagranicznej, oczekując w zamian opieki i nagród - nadań ziemskich lub urzędów. Zaliczymy do nich przede wszystkim możnych feudałów oraz duchowieństwo. Władca nadawał im immunitety, czyli wyłączenia spod jego władzy - całkowite lub częściowe zwolnienie od powinności na rzecz państwa (immunitet ekonomiczny) oraz spod sądownictwa monarchy (immunitet sądowy); oraz przywileje, czyli korzystne uprawnienia. Stało się to impulsem do przyznawania określonych swobód całym grupom (tzw. przywileje generalne), dzięki czemu obejmowały wszystkich znajdujących się w identycznej sytuacji prawnej. 2.Najwcześniej jako osobny stan wyodrębniło się duchowieństwo. Kler zaczął rządzić się na podstawie odrębnego prawa kościelnego i uzyskał własne sądownictwo, a dla dóbr kościelnych rozległe immunitety, potem jeszcze rozszerzane. Ciekawą cechą stanu duchownego było to, że obejmował nie tylko panów duchownych (biskupów, prałatów, opatów), ale również niższych duchownych wiejskich i miejskich, którzy nie zarządzali majątkami ziemskimi. Pozycja duchowieństwa była pochodną ich znaczenia jako grupy współdziałania, która wspomagała aparat państwowy oraz wzmacniała pozycję władcy poprzez upowszechnianie obrazu obowiązującego porządku społecznego. Wyodrębnianie pozostałych stanów było procesem długim i złożonym, a granice pomiędzy nimi nie zawsze były wyraźne. Nierzadkie były przypadki przenikania zamożnych jednostek ze stanów niższych do wyższych, jak również spadku do stanów niższych (i to pomimo poglądu, że o przynależności stanowej decyduje urodzenie). Miało to zwłaszcza znaczenie gdy chodziło o stan rycerski, zwany później szlacheckim. Ukształtował się on w wyniku masowego zdobycia przez możnowładców i rycerzy immunitetów, które zaczęły z czasem obejmować wszystkich posiadających ziemię na prawie rycerskim. Zamknięcie tego stanu wymagało jednak ograniczeń w nabywaniu ziemi, co uniemożliwiło bogatemu mieszczaństwu łatwą nobilitację, i usankcjonowanie znaczenia pochodzenia od szlacheckich przodków. W niektórych krajach wykształcił się odrębny, wywodzący się z możnowładztwa, stan wyższej szlachty. Powstanie stanu mieszczańskiego szło w parze z uzyskiwaniem przez miasta praw samorządowych nadawanych w aktach lokacyjnych. W celu korzystania z prawa miejskiego trzeba było uzyskać obywatelstwo miejskie. Każde miasto nadawało obywatelstwo samodzielnie. Uzależnione ono było najczęściej od nabycia nieruchomości w mieście lub od małżeństwa z córką obywatela. Obywatelstwo było dziedziczne. Ponieważ każde miasto stanowiło autonomiczną całość, mieszczaństwo nie było przez długi czas stanem jednolitym, a jego przywileje wynikały ze statusu miasta, w którym mieszkało. Upowszechnienie systemu czynszowego i lokacje wsi doprowadziły do względnego ujednolicenia sytuacji prawnej chłopów i wykształcenia stanu chłopskiego. 3.Monarchia stanowa najwcześniej zaczęła się kształtować w Anglii, podczas konfliktu, którego celem było zdobycie korony francuskiej (król Anglii Henryk II Plantagenet posiadał rozległe dobra w zachodniej Francji: Normandię, Bretanię, Andegawenię, Akwitanię i z racji tego formalnie był wasalem króla Francji). W Anglii istniał system podatkowy obowiązujący wszystkich mieszkańców, rycerstwo zwolniono z przymusu służby, zastępując ją podatkiem - królowie angielscy samodzielnie dysponując środkami na wojsko posiadali potężną władzę. Król Henryk II prowadząc wojnę na kontynencie, bez skrupułów nakładał na poddanych coraz większe podatki. W tej sytuacji uformowała się przeciw niemu silna opozycja, którą wspomogła hierarchia kościelna, zaniepokojona nakładaniem podatków na Kościół. Nawet zabójstwo przywódcy opozycji, arcybiskupa Canterbury Tomasza Becketa (1170 r.) nie zahamowało wewnętrznego konfliktu. Następcy Henryka, Ryszard Lwie Serce i Jan bez Ziemi, również musieli stawić jej czoła. Straty terytorialne poniesione we Francji sprawiły, że w 1215 roku Jan bez Ziemi ustąpił i wydał wielki przywilej zwany Wielką Kartą Swobód (Magna Charta Libertatum) Ograniczył on uprawnienia królewskie w sądownictwie i polityce podatkowej. Żaden wolny człowiek nie mógł być uwięziony bez wyroku sądu, złożonego z osób równych mu stanem. Król nie mógł nakładać podatków bez zgody rady złożonej z przedstawicieli możnowładztwa i biskupów (tzw. Rady Baronów). " Jan, z łaski bożej król Anglii, pan Irlandii, książę Normandii, Akwitanii, hrabia andegaweński, arcybiskupom, biskupom, opatom, hrabiom, baronom, t. d., wszystkim bajlifom (Urzędnik królewski z władzą sądowniczo-administracyjną) wiernym swoim pozdrowienie (...) 4.Uczyniliśmy przede wszystkim to ustępstwo dla Boga i niniejszym dokumentem naszym zatwierdziliśmy na wieki za siebie i za dziedziców naszych, by kościół angielski był wolny i miał prawa swoje pełne i wolności swoje nienaruszone (...) 12.Żadne " tarczowe" lub "pomocne" nie będzie nałożone na królestwo nasze inaczej, jak tylko za zgodą wspólnej rady królestwa naszego, z wyjątkiem opłat na wykupienie osoby naszej (z niewoli), z okazji pasowania syna naszego pierworodnego na rycerza i wydania za mąż córki naszej pierworodnej raz jeden tylko; a i w tych wypadkach "pomocne" to nie ma przewyższać uzasadnionej wysokości (...) 16.Nikt nie ma być pociągany do pełnienia rozleglejszych obowiązków z lenna rycerskiego, lub z innego wolnego lenna, niż się z nich należy (...) 21.Hrabiowie i baronowie będą karani grzywną jedynie przez równych sobie i w zależności od stopnia przestępstwa. 22.Żaden duchowny, jako posiadacz lenna świeckiego, nie ma być karany grzywną, jak tylko wedle zasad, dotyczących innych wyżej wspomnianych [ludzi], a nie wedle wielkości swego beneficjum kościelnego. 41.Wszystkim kupcom ma przysługiwać prawo swobodnego i bezpiecznego wyjazdu z Anglii i powrotu do Anglii, oraz do przebywania i podróżowania w obrębie Anglii drogą lądową jak i wodną w celu kupowania i sprzedawania, bez wszelkich złych, bezprawnych podatków, za opłatą tylko starych i sprawiedliwych ceł, prócz czasu wojny i jeżeli pochodziliby z kraju przeciw nam wojującego (...) 45.Mianować będziemy sędziów, koniuszych, wicehrabiów lub bajlifów jedynie spośród tych, którzy znają prawa królestwa i chcą ich ściśle przestrzegać. (...) (Jan bez Ziemi, Wielka Karta Wolności - 1215, w: Wiek V-XV w źródłach, s.172-176) 4.Później do Rady dopuszczono przedstawicieli rycerstwa i niektórych miast. Po raz pierwszy parlament w pełnym składzie został zwołany w 1264 roku. W następnych wiekach ustalił się jego kształt instytucjonalny: w Izbie Lordów (wyższej) zasiadali przedstawiciele możnowładztwa i Kościoła, w Izbie Gmin (niższej) przedstawiciele szlachty i miast. W ten sposób parlament stał się reprezentacją trzech stanów: duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa, a władza w państwie uległa podziałowi pomiędzy reprezentację stanową i króla. 5.Proces kształtowania monarchii stanowej we Francji przebiegał odmiennie. Król Francji początkowo szczycił się tytułem, który niewiele znaczył. Powiększenie domeny królewskiej o ziemie odebrane Anglikom oraz opanowane na południu w wyniku krucjat przeciwko albigensom wzmocniło pozycję władcy na tyle, że Kapetyngowie podjęli walkę z możnowładztwem feudalnym. Ich sojusznikami było duchowieństwo i mieszczaństwo, które liczyły na ukrócenie wojen wewnętrznych oraz uwolnienie miast od zwierzchności feudałów. Mieszczanie wspierali króla finansowo, Kościół moralnie. Skłócone możnowładztwo nie potrafiło skutecznie przeciwstawić się dążeniom władcy. W rezultacie w XIII wieku wzrosło znaczenie władzy królewskiej, a wraz z nim znaczenie Francji w Europie. Za panowania Ludwika IX (1226-1270), który był przez współczesnych uznawany za władcę idealnego, wykształciły się kadry biegłych w prawie rzymskim urzędników królewskich, co w zasadniczy sposób usprawniło administrowanie państwem. Silna pozycja spowodowała wzrost potrzeb finansowych władcy. Następca Ludwika, Filip IV Piękny, zdecydował się szukać pieniędzy w bogactwie Kościoła (jednym z najbardziej spektakularnych jego działań było oskarżenie o herezję templariuszy i konfiskata ich dóbr we Francji w 1307 roku). Wobec oporu kleru odwołał się do szlachty oraz miast, i w 1302 roku zwołał Stany Generalne, czyli reprezentację stanową szlachty (rycerstwa), duchowieństwa i mieszczaństwa. Albigensi - ruch religijno-społeczny, który rozwinął się na przełomie XII i XIII wieku w Prowansji; uznawali istnienie dwóch sił boskich w świecie: dobra i zła, odrzucali Kościół, jego sakramenty, duchowieństwo oraz władzę świecką; uznani zostali za heretyków, ogłoszono przeciw nim krucjatę, a do zwalczania herezji powołano kaznodziejski zakon dominikanów " Książę - pan wyznaczył zgromadzenie trzech stanów na niedzielę, 5 lutego (1357r.) (...).W oznaczonym dniu, w niedzielę 5 lutego, zebrało się w Paryżu wielu biskupów i innych duchownych, przedstawiciele szlachty oraz (delegaci) mieszczaństwa wielu miast francuskich. Przez kilka dni naradzali się oni w klasztorze Kordelierów i opracowali projekty kilku rozporządzeń (...).W piątek, 3 marca, w pałacu królewskim, w sali parlamentu, w obecności księcia Normandii i jego braci, hrabiego Anjou hrabiego Poitiers, zebrali się przedstawiciele szlachty, duchowieństwa i mieszczan w tak wielkiej liczbie, ze cała sala była pełna. Pierwszy głos zabrał Robert Le Cog, biskup Laon. Stwierdził, ze królestwem źle dotychczas rządzono, co przyniosło szkodę tak królestwu, jaki ludności; wskazał zwłaszcza psucie monety (...), złe rozporządzanie pieniędzmi społecznymi, które król ściągał z ludności i z których rozdawał duże sumy ludziom źle ich wydającym. A przyczyna tego wszystkiego były rady kanclerza królestwa (...) Biskup zażądał od księcia - pana, ażeby natychmiast usunął ze stanowisk wymienione 22 osoby. (...) Biskup zażądał wprowadzenia dobrej monety, zatwierdzonej przez trzy stany (...) Rycerz Jan de Picquigny, w imieniu szlachty wyraził solidarność z tym co mówił biskup Laon; Cilar Leconter, mieszczanin Abbeville, uczynił to samo w imieniu mieszczan jak też i starszych kupców paryskich, Etienne Marcel. (...) Książę wyraził zgodę na przedstawione mu żądania i w krótkim czasie wypełniono je." (Wielka Kronika Francji, Stany Generalne w latach 1356-1357, w: Historia w tekstach źródłowych, s.55-56) 6.W średniowiecznych monarchiach stanowych występował podział władzy pomiędzy króla a reprezentacją stanową. Był on jednak płynny, gdyż reprezentacje nie miały początkowo sprecyzowanych uprawnień. O ich znaczeniu decydowało przede wszystkim prawo do decydowania o podatkach. Jednak pamiętać należy, że zwoływał je władca, zwykle wtedy, gdy było to dla niego korzystne lub gdy nie miał innego wyjścia. Powstawał wykształcony aparat administracyjny, który lojalny wobec króla, stawał się istotnym oparciem monarchy w walce z feudałami. Rozwój monarchii stanowej mógł wzmocnić władzę królewską i osłabić znaczenie reprezentacji stanowej (np. Francja) lub powiększyć uprawnienia reprezentacji stanów kosztem uszczuplenia władzy monarchy (np. Polska). 7.W Polsce stan duchowny wyodrębnił się na początku XIII wieku. Duchowni uzyskali wtedy prawo do własnego sądownictwa, w którym obowiązywało prawo kanoniczne. Był to stan silnie zróżnicowany. Biskupami zostawali zwykle synowie możnych i średniej szlachty, kler miejski wywodził się najczęściej spośród synów mieszczan, a wiejskimi proboszczami często byli krewni właściciela wsi. Wraz ze wzrostem pozycji szlachty pojawiło się w XV wieku ograniczenie, że dostojnikami kościelnymi mogli zostać jedynie duchowni wywodzący się ze stanu szlacheckiego lub obdarzeni tytułem uniwersyteckim. Trzeba pamiętać, że stan duchowny zawsze pozostał otwarty - wchodzili do niego ludzie z innych stanów. 8.Stan szlachecki wykształcił się na przełomie XIII i XIV wieku, w wyniku rozszerzenia immunitetów na ogół dóbr rycerskich w toku walk o zjednoczenie państwa, a ostatecznie zamknął dopiero na pod koniec XV wieku. Nie wyodrębnił się trwale natomiast stan wyższej szlachty - magnaterii, pomimo usilnych dążeń do tego najbogatszych rodów szlacheckich wywodzących się z możnych, posiadały one takie same przywileje jak pozostali przedstawiciele stanu szlacheckiego. Szlachcicem był ten, kto urodził się w rodzinie szlacheckiej, posiadał pełne prawo własności ziemi i podlegał sądom ziemskim. Wyróżniało go posiadanie herbu i zawołania. Rycerze pieczętujący się wspólnym herbem i posiadający wspólne zawołanie tworzyli ród heraldyczny. Uformowanie się stanu szlacheckiego spowodowało, że od drugiej połowy XIV wieku uzyskał on przywileje ogólne (generalne dla całego kraju, prowincjonalne lub ziemskie dla danej prowincji lub ziemi). Pierwszym tylko dla szlachty był wydany w 1374 roku przez Ludwika Węgierskiego tzw. przywilej koszycki, który uzależnił od zjazdów szlachty (sejmików) nakładanie nowych podatków. Następne gwarantowały nietykalność majątkową i osobistą, zwalniały od większości podatków, wreszcie doprowadziły w końcu XV wieku do zamknięcia stanu szlacheckiego poprzez zakazanie innym stanom posiadania ziemi na własność. Uniemożliwiło to wejście do tego stanu osób spoza niego - jedynym sposobem była nobilitacja, czyli przyjęcie do stanu przez monarchę. 9.Odrębny stan mieszczański ukształtował się w Polsce wówczas, gdy upowszechniła się organizacja miast na prawie niemieckim i polskim. Rozwój samorządu miejskiego sprzyjał rozciągnięciu praw miejskich na wszystkich mieszkańców (pełnię praw mieli tylko obywatele). Wszyscy mieszkańcy miasta cieszyli się całkowitą wolnością osobistą ("powietrze miejskie czyni wolnym" - po roku zamieszkiwania w mieście każdy uzyskiwał wolność osobistą) Najbogatsi obywatele (patrycjat) monopolizowali obsadę najważniejszych urzędów, zasiadali w radzie i ławie miejskiej. Samodzielni rzemieślnicy, drobni kupcy i handlarze posiadający obywatelstwo (pospólstwo) mieli we władzach miasta mniejszy udział. Pozostali (plebs) podlegali prawom miejskim. Niewielka liczba większych miast, prowadzenie przez nie polityki we własnym interesie handlowym oraz wyraźnie zarysowująca się dominacja szlachty, sprawiły, że mieszczanie nie uzyskali ważnej pozycji politycznej w państwie. Do wyłonienia reprezentacji stanu mieszczańskiego doszło jedynie w XV wieku w Prusach Królewskich. 10.Stan chłopski ukształtował się również poprzez lokacje. Umowa spisywana pomiędzy zasadźcą (najczęściej wójt lub sołtys wsi, który sprowadzał osadników) a panem feudalnym monarcha (szlachcic lub instytucja kościelna określała istnienie samorządu na wsi). Chłopi decydowali o użytkowaniu gruntów będących własnością wspólnoty wiejskiej (pastwiska, las), zdobyli prawo do własnego sądu - ławy. Prawa chłopów do ziemi były dziedziczne. 11.Niezmiernie istotnym przywilejem stanowym było własne sądownictwo. Szlachta podlegała sądom ziemskim, mieszczanie sądom miejskim, chłopi ławie wiejskiej. Niezadowolonym z wyroku przysługiwało odwołanie się do sądu królewskiego, również odrębnego dla każdego ze stanów.