Katullus - poeta nowy. Wpływy aleksandryjskie na twórczość Katullusa na podstawie dłuższych utworów poety i epyllionu o weselu Peleusa i Tetydy

Pierwsza połowa I wieku p.n.e. jest dla Rzymu okresem przemian politycznych i ekonomicznych. Republika ustępuje miejsca na rzecz monarchii, nie unikając przy tym wojen domowych. Zwycięstwo Sulli, trwający pewien czas ustrój skrajnie arystokratyczny, panowanie Juliusza Cezara, który przygotował podwaliny pod przyszłe cesarstwo i Oktawian August z pryncypatem. Te głębokie zmiany w układzie politycznym nie mogły przejść bez echa w myśli ówczesnego Rzymianina.
Przemianie musiał ulec również system ekonomiczno-socjalny państwa. W wyniku powiększenia się imperium o obszary monarchii hellenistycznych, Rzym znalazł się w sytuacji pogłębiającego się kryzysu. Ludność wiejska, fundament dawnej republiki, zubożała na skutek wojen domowych, masowo uciekała do stolicy. Wyludnione ziemie otrzymywali weterani, którzy nienawykli do kierowania gospodarstwem, szybko bankrutowali, a ich grunty dostawały się w ręce wielkich posiadaczy ziemskich. Postępuje więc proces powstawania wielkich latyfundiów.
Pierwsza połowa I wieku to również okres wielkich fortun arystokracji i rycerstwa, który, kiedy ogromne bogactwo skupiało się w rekach stosunkowo nielicznej grupy, pogłębiał zachwianą równowagę społeczną.
W samym Rzymie ludność stawała się coraz bardziej różnorodna, co sprzyjało zetknięciu się Rzymian z kulturą i wierzeniami Wschodu. Przedawnieniu ulega też republikański ideał dobrego obywatela. Moralność i cnoty dawnego Rzymu, polegające na idei patriotyzmu, kiedy służba państwu, czy to na wojnie, czy w czasie pokoju, zapewniała najwyższą sławę, uległy przedawnieniu. Obywatele nie mają już możliwości decydowania i sprawach państwa. Zetknięcie się z kulturą grecką i monarchiami hellenistycznymi powoduje odejście od postrzegania się jako część wspólnoty posłusznej surowym nakazom moralnym, na rzecz indywidualnego podejścia do świata i samego siebie.
W tym okresie pojawiają się dwa nowe typy Rzymianina, związane z nowo odkrytym indywidualizmem. Uzurpator oraz człowiek odsuwający się od życia politycznego, zajęty własną prywatnością oraz rozwojem duszy i umysłu. Neoterycy przedstawiają nowy ideał człowieka, poeta doctus, o nowej moralności, która daje prawo do swobodnego życia i własnych spraw.
W literaturze epoki, kiedy proza oddaje się wyłącznie sprawami politycznymi, poezja nie zajmuje w tym temacie żadnego stanowiska. Odzwierciedla natomiast przemiany zaszłe w psychice ówczesnego Rzymianina. Targają nim wewnętrzne sprzeczności między dwoma kierunkami, starą szkołą spod znaku Enniusza, reprezentowaną przez Lukrecjusza oraz nowym prądem przybyłym z Aleksandrii, któremu oddaje się Katullus. Oba obozy poetyckie łączy podobny stosunek do rzeczywistości, wycofanie się z życia społeczno-politycznego. Lukrecjusz oddaje się filozofii i rozważaniem nad naturą, Katullus zajmuje się opisem własnych przeżyć i uprawianiem „sztuki dla sztuki”.
Dzięki tym specyficznym właściwością epoki schyłku republiki powstaje rzymska liryka, wcześniej prawie nieistniejąca.
Gaius Valerius Catullus urodził się w 87 roku p.n.e. w Weronie a zmarł po 54 roku p.n.e.. Był synem zamożnego obywatela Galii Przedalpejskiej. Dzieciństwo i wczesną młodość spędził w rodzinnym mieście, natomiast większą część życia w Rzymie. Miał tam bibliotekę i grono przyjaciół, z którymi dzielił zainteresowania, oraz miłość, którą uczynił tematem dużej części swojej twórczości. Już podczas kształcenia się w rodzinnych stronach, młody Katullus spotkał się z prądem neoterycyzmu, z ziem Galii Przedalpejskiej pochodziło wielu „młodych poetów”. W wieku 16 lat został wysłany przez ojca do Rzymu w celu dalszej edukacji.
W stolicy trafił do koła poetów i literatów skupionych dookoła Waleriusza Katona, mistrza, poety, archegety, gramatyka. Grupa ta, znajdująca się pod silnym wpływem poetów aleksandryjskich, zajmowała się odnowieniem poezji rzymskiej i skierowaniem jej na nowe tory, przeciwne kierunkowi starej szkoły. Ich program odrzucał Enniusza i Homera oraz ich długie eposy, na rzecz drobnych, dopracowanych artystycznie form o tematyce związanej z ich własnymi przeżyciami i uczuciami, z użyciem wzbogaconych i unowocześnionych środków wyrazu językowego i metrycznego.
Taka sama tendencja pojawiła się dwa wieki wcześniej w Grecji hellenistycznej i zaowocowała prądem poetów aleksandryjskich tzw. poetae novi, hoi neoteroi, nazewnictwo to zostało przeniesione również na ziemie rzymskie dla określenia obozu literackiego w Rzymie z I wieku p.n.e..
Poezja neotetyków charakteryzowała się uczonością mitologiczną, geograficzną, literacką oraz kunsztownością formy, stąd termin poeta doctus. Przeciwstawiała się wielkiemu, cyklicznemu eposowi, opowiadając się po stronie małego poematu epickiego, tzw. epyllionu mitologicznego, w którym mało znane mity lub mniej popularne wersje ogólnie znanych podań poddawane były oryginalnej i niezwykłej interpretacji oraz przedstawiane w niezwykłej oprawie erudycznej. Objętości do 500 wersów pozwalała na wysoki kunszt literackii każdego wiersza, a prace nad utworem mogły trwać nawet kilka lat. Przykłady to Dictynna Waleriusza Katona, Smyrnna Cynny ,czy Io Licyniusza Kalwusa.
Poeci nowi tworzyli również drobne wierszyki czy epigramy, zwane po grecku paignia a po łacinie nugae, ineptiae, lusus. Są to utwory okolicznościowe, improwizowane przy okazji uczty. Główna tematyka to miłość, mogły też przedstawiać chwilowe nastroje danego poety wyrażane często w uszczypliwych jambach. Do tej grupy utworów należą również pieśni o większym temacie pisane na wesela albo pogrzeby.
Neoterycy dodali do poezji rzymskiej treści subiektywne, wyrażając w ten sposób myśl nowego człowieka, co obce było Rzymianom starej daty, którzy jak na przykład Cyceron, wyśmiewali ich twórczość.
Prace poetów nowych spowodowały silną hellenizację języka łacińskiego poprzez wprowadzenie dźwięku y, z oraz form deklinacyjnych greckich i greckich konstrukcji.
O życiu Katullusa wiemy stosunkowo niewiele, głównie tylko to co możemy wyciągnąć z jego twórczości i krótkie informacje biograficzne od Apulejusza. Wybitny poeta wśród neoteryków kochał się w Lesbii i tej burzliwej relacji z ukochaną poświęcił znaczną część swych utworów. Lesbia to imię literackie, fikcyjne, nawiązujące do wielkiej greckiej poetki miłości, Safony. Kochance Katullusa na imię było Klodia. Była to druga siostra trybuna ludowego Publiusza Klodiusza. Romans ten można datować na lata od ok. 62/61 roku p.n.e. do 57 roku p.n.e. i miał decydujący wpływ na cały obraz twórczości Katullusa. Kolejnym ważnym wydarzeniem w życiu poety była śmierć jego młodszego brata na obczyźnie, którego pochowano w Troadzie. Katullus udał się wtedy do Werony, gdzie jego smutek znalazł odzwierciedlenie w utworach powstałych na cześc zmarłego.
Na wiosnę 57 roku p.n.e. poeta wyruszył w podróż do Bitynii w orszaku G. Memmniusza. Powodowany chęcią odwiedzenia grobu brata w Troadzie i nadzieją zapomnienia o Lesbii, pragnął również podreperować majątek, dosyć nadszarpnięty beztroskim życiem w stolicy oraz długiem zaciągniętym na hipotekę willi w Tyburze.
Kiedy poeta wracał ze Wschodu na wiosnę 56 roku p.n.e. nie był bogatszy o dobra materialne, ale znacznie zwiększył się jego dorobek literacki opisujący jego wrażanie z wyprawy. Katullus prowadził również bogate życie towarzyskie, o czym można dowiedzieć się z jego utworów poświęconych przyjaciołom, jak również nieprzyjaciołom, można przytoczyć tu złośliwe epigramy na Cezara, z którym w końcu doszedł do porozumienia.
Twórczości Katullusa obejmuje krótkie utwory o tematyce miłosnej i okolicznościowej oraz osiem większych utworów jak na przykład przekład elegii Kallimacha o Warkoczu Bereniki, epyllion o weselu Peleusa i Tetydy, poemat o Attisie, czy dwa epitalamia. Pod koniec życia poeta sporządził zbiorowe wydanie swoich utworów, które zadedykował przyjacielowi Korneliuszowi Neposowi. Zbiór dzieli się na trzy odrębne części. Pierwsza obejmuje drobne formy liryczne pisane w metrach jambicznych i melicznych, druga zawiera większe utwory, a ostatnia to epigramy w dystychu elegijnym. Układ nie jest chronologiczny, skupia się na księdze jako całości.
Istnieją pewne wątpliwości związane z kwestią czy to sam Katullus jest autorem przekazanego nam układu jego wierszy. Pierwszą przyczyną jest objętość księgi, która ponad dwa razy przekracza przyjętą normę antyczną ilości wersów dla księgi, druga zaś to użycie w dedykacji terminów libellus i nugae, czy mogą one odnosić się do większych form zawartych w drugiej części zbioru.
Katullus na tle innych neoteryków wyróżnia się swoim wyrafinowanym kunsztem literackim oraz prostotą i bezpośredniością. Jest wielkim odnowicielem łacińskiego języka poetyckiego oraz metryki łacińskiej. Wzbogacił ją metrami poetów aleksandryjskich, ale potrafiąc zachować umiar, ograniczył się do 10 rodzajów metrów, kiedy inni poeci jak na przykład Horacy używali 24. Wprowadził regularny trymetr jambiczny oraz jak aleksandryjczycy próbował czystych jambów. Jego ulubionymi metrami były dystych elegijny, jedenastozgłoskowiec falecyjski, w którym osiągnął mistrzostwo oraz jamb kulawy. Rzadko używał układu stroficznego. Jego wyrafinowany i melodyjny heksametr cechował się jak u innych neoteryków tzw. versus spondeiazontes.
W języku często stosował śmiałe epickie złożenia przymiotnikowe na wzór grecki, wyrażenia i zwroty z mowy potocznej, zdrobnienia oraz niekiedy formy archaiczne. Wprowadził do łaciny niektóre wyrazy galijskie. Katullus jest również twórcą łacińskiego języka erotycznego.
Przynależność Katullusa do literackiego ugrupowania neoteryków wyraża się w ośmiu dłuższych „uczonych” utworach (61-68).
Pieśni 61 i 62 to epitalamia. Pierwsze powstało z okazji wesela pary znajomych poety, nawiązuje do tradycyjnych italskich wierszy, śpiewanych podczas zaślubin. Katullus odtworzył w tym utworze poszczególne elementy rzymskiego obrzędu weselnego. Z serdecznością opisał pannę młodą i przyszłe dziecko pary oraz głosił pochwałę współżycia małżeńskiego.
Utwór 62 nie odnosi się do żadnego konkretnego wesela. Prawdopodobnie to przeróbka jakiegoś hellenistycznego poety. Jest to opis współzawodnictwa między dziewczętami i chłopcami, leku panny młodej przed zamążpójściem i litość dla starej panny. Uważa się że heksametry tego epitalamium są najbardziej melodyczne w całej poezji rzymskiej.
Utwór 65 to poetycki list do Hortenzjusza Hortalusa poprzedzający tłumaczenie elegii Kallimacha o Warkoczu Bereniki (66), w którym Katullus próbuje oddać po łacinie wytworny wdzięk dworskości poezji aleksandryjskiej.
Utwór 67 to elegia przedstawiająca życie na rzymskiej prowincji. Poeta zaprezentował w niej oryginalne zastosowanie greckiego motywu tzw. paraklausithyton, którym skargę kochanka niedopuszczonego do ukochanej zastępuje żal drzwi, obleganych przez miłośników werońskiej „matrony”. Innowacyjne jest też ujęcie treści „jambicznej” w formę elegijną.
Ostatni utwór z dłuższych form klatullusowych (68) uważany jest za pierwszą elegię rzymską. Katullus jako prekursor elegii prezentuje tu niezwykle kunsztowną kompozycję oraz charakterystyczne dla elegii augustowskiej falowanie uczuć i przechodzenie niepostrzeżenie z jednego tematu do drugiego. Elegia ta przedstawia żal poety z powodu straty brata i wspomnienia z różnych etapów miłości do Lesbii.
Utwór 63 poemat o Attisie ma bliskie koneksje z poezją aleksandryjską. Wprowadza on atmosferę szału i zgrozy orgiastycznych kultów wschodnich, pod wpływem których grecki młodzieniec, w szale religijnym, pozbawia się męskości, w wyniku czego traci możliwość powrotu do ojczyzny. Nie wiadomo w jakim stopniu był to oryginalny pomysł Katullusa a w jakim przetworzenie greckiego wzoru, jest to jednak jeden z najbardziej wstrząsających utworów w literaturze rzymskiej.
Kompozycję typowo aleksandryjską ma utwór 64, najdłuższy poemat Katullusa (408 wersów), będący epyllionem o weselu Peleusa i Tetydy. Jest to typowy „mały epos” operujący epickimi porównaniami z zabarwieniem lirycznym. W wielu momentach utwór ten jest tłumaczeniem greckich oryginałów o tej samej tematyce autorstwa między innymi Apolloniosa, Nonnusa, czy Kallimacha.
Poemat rozpoczyna się od przedstawienia okrętu Argo płynącego do Kolchidy po złote runo. Na statku, będącym pierwszym statkiem w ogóle, znajduje się cały kwiat mężów greckich, wśród nich jest Peleus, król Ftyi. Heros ujrzał z pokładu jedną z Nereid, Tetydę i oboje zakochali się w sobie izdecydowali połączyć się węzłem małżeńskim, na co wyraził zgodę sam Jowisz. Peleus bowiem nie był zwykłym człowiekiem, ale królem i jednym z bohaterów wyprawy Argonautów. Nastepnie poeta przedstawia wspaniały pałac królewski, do którego zmierza na wesele cała Tessalia. Opisuje łoże małżeńskie, które znajduje się w samym środku pałacu, przykryte purpurowym kobiercem. W tym momencie następuje ekfraza. Na tej wspaniałej tkaninie wyszyta jest historia nieszczęsnej Ariadny, która została porzucona przez Tezeusza na wyspie Naksos. Poeta przedstawia lament osamotnionej i zdradzonej księżniczki. Zawarta jest też obietnica zemsty na Tezeuszu a sama Ariadna zostanie pocieszona przez Bachusa, zbliżającego się już z orszakiem satyrów i Menad. Część ta zajmuje więcej niż połowę poematu (wersy 50-264) i jest centralną częścią utworu stanowiącą kontrast do radosnych przedstawień wesela Peleusa i Tetydy. W wersach 265-304 następuje powrót do opisu zaślubin, na które przybywają wszyscy bogowie z Jowiszem i Junoną na czele. Boginie przeznaczenia, Parki intonują pieśń o Achillesie, który zrodzi się ze szczęśliwego małżeństwa boginki ze śmiertelnikiem. Katullus nie kończy tym jednak swojego poematu, ale w ostatnich wersach (384-408) opowiada z pesymistycznym zabarwieniem o dawnych szczęśliwych czasach, kiedy bogowie ucztowali ze śmiertelnikami, a obecnie, podczas braku sprawiedliwości i panowaniu zbrodni na ziemi odwrócili się od ludzi.
Kompozycja tego epyllionu polega na kontrastach historii radosnych ze smutnymi, co daje tzw. ringskomposizion, oraz na rozłożeniu akcentów uczuciowych. W główny nurt włączona jest druga opowieść o przeciwważnym nastroju emocjonalnym. W tym „uczonym” utworze można odnaleźć samego poetę i jego uczucia. Lament Ariadny pokazuje jego żal do Lesbii, udrękę i cierpienia jakie musiał przechodzić.
Co do oryginalności utworu, Katullus, tak jak w innych wierszach, wzorował się na greckich oryginałach. Niektórzy badacze uważają, że połączył w swoim dziele dwa odrębne eposy. Można uznać skargę Ariadny, pieśń Parek oraz końcowe refleksje za własny wkład autora. Tematyka wyprawy argonautów i wesela Peleusa i Tetydy była wiele razy poruszana przez poetów aleksandryjskich. Wiele wersów z utworu 64 koresponduje z wersami z Apolloniosa i Kallimacha.
Katullus w tym poemacie używa niektóre charakterystyczne dla poetów aleksandryjskich środki wyrazu. Widać duży wpływ poezji Kallimacha. Jak pisał Domenico Braga: ”W historii literatury antycznej nie jest łatwo, tak sądzę, znaleźć dwoje poetów którzy, jak Katullus i Kallimach, są tak bliscy w technice literackiej a tak dalecy z powodu temperamentu artystycznego ”. Postacie u Kallimacha wiedzą o istnieniu nieszczęścia, ale smutek, cierpienie i nienawiść nie ma wstępu do ich mitycznego świata. U Katullusa natomiast uczucia przebijają się na pierwszy plan, zarówno szczęście, jak w przypadku Peleusa i Tetydy, jak i cierpienie, Ariadna.
Katullus na wzór poetów aleksandryjskich używa wykrzyknień, uczonych aluzji, sugestywnych użyć imion własnych, podkreśleń wartości emocjonalnych, anafor. Pisze w charakterystycznym dla poezji aleksandryjskiej heksametrze z versus sondaicus. Dodaje do tradycyjnego słownictwa epickiego deminutiva oraz greckie zapożyczenia, używa też wielu różnych synonimów. To sprawia, że Katullus udowadnia swoją przynależność do grupy poetae docti a jego utwory są „uczone”.
Utwór 64 jest bardzo ważny dla całej tradycji epiki rzymskiej. Po pierwsze jest to epyllion, czyli epos w rozumieniu nowoczesnych. Tematyka miłosna prowadzi do humanizacji eposu, co otworzyło drogę dla Vergiliusza i Owidiusza. Ślub bogini ze śmiertelnikiem jest czymś w rodzaju momentu epokowego. Skłania do nostalgii i refleksji nad dawnymi czasami. Można w tym dopatrzyć się odniesienia do czasów rzeczywistych poety, do dawnych dni świetności republiki i teraźniejszego upadku moralności i wojen domowych.
Cała twórczość Katullusa pokazuje jak ważnym jest on poetą w całej tradycji literatury rzymskiej. Zarówno jako wybitny przedstawiciel wśród neoteryków, prowadził wiele nowości do języka łacińskiego i metryki łacińskiej. Do tematyki lirycznej dodał opis indywidualnych uczuć, a jako prekursor elegii rzymskiej jest twórcą języka erotycznego. Bez Katullusa obraz poezji łacińskiej możliwe że wyglądałby zupełnie inaczej.



Bibliografia:

1. A. Świderkówna, J. Krókowski, Katullus, poezje, zakład Narodowy im. Ossolińskich-Wydawnictwo, Wrocław 2005,
2. K. Kumaniecki, Literatura rzymska. Okres cyceroński, PWN, Warszawa 1977,
3. C. J. Fordyce, Catullus, a commentary by, Oxford University Press 1961,
4. Domenico Braga, Catullo e i poeti greci, Casa Editrice G. D’Anna, Messina-Firenze 1950.