Satyra, towarzysząca życiu społecznemu człowieka od czasów najdawniejszych (niektórzy badacze wywodzą ją z magicznej klątwy), pojawiająca się w sztuce i literaturze od starożytności, jest zjawiskiem trudno definiowalnym. W czasach nam współczesnych te same określenia ("satyra", "satyra na", "satyryczny", "satyryczność") mogą obejmować średniowieczną Satyrę na leniwych chłopów i Żonę modną I. Krasickiego, Karierę Nikodema Dyzmy T. Dołęgi-Mostowicza i Bal w Operze J. Tuwima, Rejs M. Piwowskiego i Latający cyrk Monty Pythona, Małą apokalipsę T. Konwickiego i Towarzysza Szmaciaka J. Szpotańskiego, antyklerykalne graffiti na murze, estradowy skecz i polityczny felieton, wreszcie rysunki A. Mleczki w "Polityce", tygodnik "NIE" J. Urbana i telewizyjny kabaret O. Lipińskiej. Jako satyryk określany jest zarówno największy poeta polskiego oświecenia, autor złośliwych felietonów, jak i wykonawca rozrywkowego show, adresowanego do masowej widowni. Czym zatem jest satyra?Gatunkiem, rodzajem, typem literatury?Techniką literacką?Formą dyskursu?Artystycznym sposobem modelowania świata?Kategorią estetyczną?Jest sztuką, formą rozrywki czy też narzędziem walki politycznej lub instrumentem edukacji społecznej?Satyryk to oryginalny twórca czy rzemieślnik rozrywki powielający utrwalone wzorce?A może publicysta, wykorzystujący satyryczny komizm do perswazyjnych celów?Czy satyra jest zjawiskiem żywym, czy muzealnym?Jej aktualna postać to wynik procesu ewolucji czy też efekt rewolucyjnej zmiany?Inercyjnego stosowania utrwalonej historycznie nazwy dla jakościowo różnych zjawisk? Próbując odpowiadać na te pytania, warto sięgnąć do literackich źródeł satyry. Jej korzeni, podobnie jak wielu innych zjawisk literackich i artystycznych, szukać należy w antyku. Jakkolwiek sama nazwa gatunkowa wywodzi się z łaciny (satura - mieszanina), to tradycje europejskiej satyry sięgają literatury greckiej. Jamby Archilocha, komedie Arystofanesa, wreszcie satyra menippejska (utwory satyryczne mieszające wiersz z prozą, różne formy stylistyczne i gatunkowe wypowiedzi) określają ponadgatunkowe, funkcjonalne rozumienie satyry (satyryczności) jako utworu (lub jednej z cech utworu) wyrażającego krytyczny stosunek wobec rzeczywistości (lub jednego z jej aspektów) za pomocą jednej z odmian komizmu. W literaturze rzymskiej (m.in. satyry Lucyliusza, Warrona, Horacego, Persjusza, Juwenalisa) satyra ukształtowała się jako odrębny gatunek o wyraźnych cechach morfologicznych (pisana → heksametrem swobodna gawęda pouczająca lub napastliwa o tematyce obyczajowej, politycznej lub literackiej). To ściśle gatunkowe rozumienie satyry, wykluczające inne literackie przejawy satyryczności z poetyk normatywnych, przetrwało w europejskiej świadomości literackiej do wieku XVIII. Z literatury starożytnego Rzymu wywodzi się również podział satyry na dwie zasadnicze odmiany. "W ogólności dwojaki jest rodzaj satyr: w jednym gromi poeta występki, jak Juwenalis i Persjusz, w drugim wyszydza wady, jak Horacy i Krasicki [...]. Pierwszy rodzaj satyr wymaga więcej czucia, drugi dowcipu. Ten nas unosi, oburza wspólnie z piszącym, drugi z drobnostkami nierozsądku igrając, rozpogadza czytelnika i uwesela. Tamten rozdziera sumienia tych, na których rzuca pociski, ten zawstydza. Pierwszy uczy chronić się zbrodni, drugi im zapobiegać; tamten obcina zaraźliwe członki, ten gorycz z słodyczą daje w lekarstwie." - pisał K. Brodziński w pierwszym polskim studium teoretycznoliterackim o satyrze. Pisał je w 1822 roku, u progu romantyzmu, który satyrę, koronny gatunek oświecenia, zepchnął na margines literatury wysokoartystycznej. W literaturze europejskiej satyra literacka wzorowana na literaturze rzymskiej swoje najwybitniejsze realizacje artystyczne (N. Boilleau, A. Pope, J. Dyrden) osiąga w okresie klasycyzmu (XVII-XVIII w.). W Polsce satyra pojmowana jako gatunek o swoistej morfologii ma dość krótką historię, istnieje bardziej jako byt potencjalny w poetykach normatywnych niż w literackich materializacjach. W literaturze staropolskiej charakterystyczny dla satyry krytyczny stosunek wobec obyczajów oraz wad i przywar ludzkich, światopoglądów i orientacji politycznych, instytucji i funkcji publicznych realizuje się poprzez różne formy gatunkowe niewiele mające wspólnego z rzymskim pojmowaniem satyry. Okolicznościowa poezja polityczna, → sylwy i anonimowe paszkwile, → fraszki i → epigramaty, poematy satyrowe i traktaty dydaktyczne, karnawałowy "świat na opak" XVIII-wiecznej literatury sowizdrzalskiej to tylko niektóre przejawy żywiołu satyrycznego, różne sposoby literackiego materializowania się "ducha" satyryczności. Literackie realizacje satyry zgodnej z wzorcem starorzymskim w gruncie rzeczy ograniczają się do cykli satyr autorstwa K. Opalińskiego (1650), G. Piotrowskiego (1773), I. Krasickiego (1779, 1784) i A. Naruszewicza (1778). Satyra klasyczna (oparta na rzymskich wzorach) staje się gatunkiem koronnym w klasycyzmie, głównym prądzie literackim polskiego oświecenia i swoimi cechami morfologicznymi (a przede wszystkim funkcją) nasyca pozostałe gatunki i formy (→ bajka, poemat heroikomiczny, → komedia, → powieść, → felieton, pamflet). Efektem jest pansatyryczność literatury stanisławowskiej, satyra klasyczna osiąga tu szczytowe realizacje artystyczne gatunku w twórczości Krasickiego i właściwie zanika, a ekspresja satyryczna realizować się będzie (podobnie jak wcześniej w literaturze staropolskiej) w różnorodnych kształtach genologicznych i poprzez różne środki przekazu. W okresie przejściowym między oświeceniem i romantyzmem powstają pierwsze polskie powieści satyryczne (Podróż do Ciemnogrodu S. Kostki Potockiego - 1820) oraz czasopisma satyryczne i humorystyczne ("Wiadomości Brukowe" 1816-1822, "Momus" 1820-1821). Romantycy, nie ceniąc satyry jako odrębnego gatunku o dominującej funkcji dydaktycznej, wpisywali jednocześnie elementy satyryczne w dzieła uznawane dziś za najwybitniejsze osiągnięcia tej epoki (np. Ustęp w III części Dziadów, pamfletowe dygresje w Beniowskim). W okresie Wielkiej Emigracji działa powiązany z Towarzystwem Demokratycznym Polskim pismo "Pszonka" (1839-1844), kształtujące model polskiej satyry politycznej, która ze względów cenzuralnych jest prawie nieobecna w Polsce porozbiorowej. W pozytywizmie rozwijają się szczególnie prozatorskie formy satyry (obrazek, humoreska, opowiadanie, powieść - twórczość J. Lama, A. ¦więtochowskiego, B. Prusa, A. Sygietyńskiego), kształtuje się dojrzała postać felietonu satyrycznego (Kroniki Tygodniowe B. Prusa i felietony J. Lama). To jednak przede wszystkim okres rozwoju pism satyrycznych ("Kurier ¦wiąteczny", "Kolce", Mucha", "Chochlik", "Szczutek") które wprowadzają satyrę w przestrzeń kształtującej się kultury masowej. W okresie Młodej Polski zaobserwować można renesans bajki satyrycznej (J. Lemański) oraz pisanego wierszem i prozą pamfletu obyczajowego i literacko-artystycznego (A. Nowaczyński). Kształtują się również nowe formy satyryczne (piosenka, melodeklamacja, skecz) związane z pojawieniem się pierwszego polskiego kabaretu. Odrodzenie Polski w 1918 roku przynosi żywiołowy rozwój satyry politycznej, tworzonej głównie przez i pod patronatem poetów Skamandra, a tygodniki satyryczne ("Cyrulik Warszawski", "Szpilki"), kabarety i szopki polityczne międzywojnia kształtują model kultury ludycznej znajdujący swoją kontynuację w latach powojennych. Na szczególne podkreślenie zasługuje rola satyry w okresie okupacji. Dwie podstawowe funkcje satyry okupacyjnej to "krzepienie serc" i dyscyplinowanie (piętnowanie wszystkich form kolaboracji lub ulegania wpływom okupantów) "swoich" oraz zwalczanie - poprzez satyryczną negację - okupanta. Satyra okupacyjna miała na ogół charakter anonimowy i docierała do odbiorców różnymi drogami. Były to "klasyczne" antologie utworów satyrycznych i dowcipów; czasopisma satyryczne (np. "Kret", "Zadra", "Moskit", "Na ucho", "Luźna Kartka") i strony czy rubryki satyry w innych pismach konspiracyjnych, wreszcie napisy i rysunki pojawiające się na murach oraz "szeptana propaganda" - dowcipy. Te ostatnie były również podstawową formą pozacenzuralnej satyry politycznej w okresie PRL-u. W pierwszych latach po II wojnie światowej na uwagę zasługuje satyryczna twórczość K.I. Gałczyńskiego, który w wierszach, tekstach prozaicznych i minidramatach "Zielonej Gęsi" łączył groteskowy obraz polskiego konserwatyzmu oraz inercji romantycznych tradycji z pozytywistycznym programem odbudowy kraju. W okresie socrealizmu satyra polityczna, bezpośrednio sterowana przez politykę kulturalną partii, miała walczyć z wrogiem wewnętrznym (reakcja) i zewnętrznym (imperializm), dominowały w niej szyderstwo i ostra inwektywa. Po 1956 roku żywy nurt satyry politycznej i społecznej rozwijał się w półoficjalnych teatrach i kabaretach studenckich, satyra polityczna pojawi się ponownie w okresie "Solidarności" i stanu wojennego, a po 1989 roku powróci do tradycji międzywojennych, stając się instrumentem rywalizacji partii i stronnictw politycznych współczesnej Polski. W latach powojennych satyra o charakterze społeczno-obyczajowym, pojawiająca się na łamach pism satyrycznych ("Szpilki", "Karuzela"), na estradzie kabaretów i masowych widowisk rozrywkowych, w programach radiowych i telewizyjnych, wykorzystując różnorodne formy stylizacji i komizm absurdalny pełni przede wszystkim funkcję ludyczną, stając się jednym z istotnych elementów współczesnej kultury masowej.
