Rzeźbotwórcza działalność lodowców górskich i lądolodów

Niszcząca działalność lodowców górskich i lądolodów
Grubość lodowców górskich jest zróżnicowana i wynosi od kilkudziesięciu do kilkuset metrów. Jeszcze grubsze są lądolody. Przeciętna grubość czasy lodowej Antarktydy wynosi 1600 m, a maksymalna około 4500 m. Przesuwający się lód niszczy podłoże wskutek dużego ciśnienia, jakie na mnie wywiera. Wyrywa on z podłoża rożnej wielkości fragmenty skał, kruszy je, wygładza nierówności w dnie doliny oraz żłobi rysy. Na obszarach górskich dawniej zlodowaconych spotykamy dziś porysowane powierzchnie skalne, a także zaokrąglone i wygładzone występy skalne zwane mutonami (barańcami). Mają one asymetryczny kształt - skok od strony nasuwającego się niegdyś lodowca jest łagodny, natomiast przeciwny ? stromy. Największymi formami powstałymi wskutek erozyjnej działalności lodowców górskich są kary lodowcowe, zwane cyrkami lodowcowymi. Oraz doliny lodowcowe. Kary występują w górnej części doliny lodowcowej i mają kształt niszy otoczonej z trzech stron stromymi ścianami skalnymi. W dnach cyrków powszechnie występują jeziora, zwane cyrkowymi, na przykład Czarny Staw w Dolinie Pięciu Stawów Polskich w Tatrach. Poniżej cyrków ciągną się wydłużone formy terenu, zwane dolinami lodowcowymi. Dno takiej doliny jest prawie płaskie, zbocza strome. Jej przekrój poprzeczny przypomina literę U, we przeciwieństwie do górskich dolin rzecznych, których przekrój ma kształt litery V. Specyficznymi dolinami polodowcowymi są fiordy, czyli długie, wąskie i głębokie zatoki morskie występujące na obszarach niegdyś zlodowaconych. Fiordy powstały wskutek pogłębienia przez jęzory lodowcowe dolin rzecznych, które istniały przed zlodowaceniem. Po stopieniu się lądolodu plejstoceńskiego poziom oceanu światowego podniósł się, co spowodowało zatopienie dolin polodowcowych. Formy te występują miedzy innymi w Norwegii, na Grenlandii, na zachodnich wybrzeżach Ameryki Północnej oraz w Nowej Zelandii. W plejstocenie znaczne obszary Europy pokrył lądolód skandynawski. W swym maksymalnym zasięgu zajmował około 5 mln km2. Przesuwając się kilkakrotnie z Gór Skandynawskich na południe, wykonał ogromną pracę niszczącą. Zdarł kilkadziesiąt metrów skał z obszaru Skandynawii i przetransportował ten materiał miedzy innymi do Polski. Skutkiem erozyjnej działalności lądolodu skandynawskiego jest przede wszystkim niecka Morza Bałtyckiego. Na obszarze północnej Polski występują rynny lodowcowe. Są to miejscami głębokie, długie i wąskie zagłębienia powstałe wskutek erozyjnej działalności wód płynących pod lądolodem lub jego przedpolu. Najniższe części rynien są wypełnione przeważnie wodą, tworząc jeziora rynnowe. Przykładami takich jezior są Gopło na Pojezierzu Kaszubskim oraz Ostrzyckie i Raduńskie na Pojezierzu Kaszubskim. Na przedpolu lądolodu wody pochodzące z jego topnienia łączyły się z rzekami spływającymi z południa, czyli z obszarów niepokrytych lodem. Powstawały potężne rzeki, które płynęły mniej więcej równolegle do czoła lądolodu w kierunku zachodnim i północno ? zachodnim. Wyerodowały one szerokie doliny, zwane pradolinami. Ich dnem płyną dziś niektóre rzeki na przykład Wisła na odcinku miedzy Toruniem a Bydgoszczą oraz Wartą miedzy Kołem a Śremem.

Budująca działalność lodowców górskich i lądolodów
Lodowce górskie, podobnie jak lądolody, transportują różnorodny materiał skalny. Materiał ten, niesiony w lodowcu lub na jego powierzchni nazywamy moreną. Lodowce górskie tworzą charakterystyczne akumulacyjne formy rzeźby. Przed czołem topniejącego lodowca tworzy się wał zbudowany z głazów i gruzu skalnego, zwany moreną czołową. Wzdłuż boków jęzora lodowcowego i zboczy doliny lodowcowej, gromadzi się materiał wytapiany z lodowca oraz odpadającymi z górnych części zboczy doliny. Po stopnieniu lodowca pozostaje wąski wał ciągnący się wzdłuż zboczy doliny, zwany moreną boczną. Innymi formami akumulacyjnymi utworzonymi przez wody pochodzące z topnienia lądolodu są ozy i kemy. Pierwsze z wymienionych to wydłużone i kręte formy pagórkowate zbudowane z piasków i żwirów. Powstają w szczelinach i tunelach lodowych. Mogą osiągnąć długość kilkuset metrów, na przykład ozy na Pojezierzu Fińskim. Wykorzystywane są one, jako naturalne groble, którymi biegną drogi i linie kolejowe. Kemy są to pagórki o często nieregularnych kształtach, zbudowane z warstwowych piasków i żwirów. Najczęściej powstają w szczelinach między bryłami martwego lodu. Na polskich nizinach możemy prześledzić skutki akumulacyjnej działalności lądolodu skandynawskiego. Zawarty w lądolodzie materiał skalny osadzony jest podczas topnienia lodu. W czasie stagnacji czoła lądolodu usypywane są wały i wzgórza moren czołowych. Ciągną się one dziesiątki kilometrów, naśladując przebieg dawnej krawędzi lądolodu. Wysokości względem tych form wynoszą od kilkunastu do kilkudziesięciu metrów. W Polsce najwyższym wzniesieniem morenowym jest Wieżyca na Pojezierzu Kaszubskim, która ma 329 m n.p.m. i wysokość względną aż 160 m. W czasie cofania się lądolodu na jego przedpolu odsłania się równina moreny dennej. Budujący ją materiał skalny stanowi bezwładną mieszaninę iłów, piasków, głazów i nosi nazwę gliny morenowej (zwałowej). W materiale morenowym występują czasem bryły lodu. Po ich wytopieniu powstają zagłębienia wytopiskowe. Mają one często kształty zbliżone do koła, a ich dno wypełnia wody, tworząc jeziora. Wody pochodzące z topniejącego lądolodu wynoszą na przedpole moren czołowych piaski i żwiry, budując z nich równiny sandrowe. W strefie akumulacji lodowcowej występują także drumliny. Są to niewielkie wzgórza o obłym kształcie, zbudowane z piaskowców i żwirów, czasem także z gliny morenowej. Występują grupowo, tworząc tzw. Pole druminowe na przykład w rejonie Golumbia-Dobrzynia na Pojezierzu Chełmińskim. Wynikiem akumulacyjnej działalności lądolodu jest także występowanie w Polsce licznych głazów narzutowych. Pochodzą one najczęściej z Gór Skandynawskich i z dna Bałtyku. Ważą czasem setki ton i mają kilkanaście metrów obwodu. Działalność lądolodu w plejstocenie spowodowała powstanie w północnej Polsce charakterystycznej rzeźby, zwanej polodowcową. Tworzą ją głównie formy akumulacyjne: płaskie i faliste równiny sandrowe, ozy, kemy, drumliny, płaskie i faliste równiny moreny dennej. W wielu miejscach powstały niewielkie zagłębienia wytopiskowe. Wśród form erozyjnych spotykamy rynny lodowcowe oraz pradoliny.