Powstania: Kościuszkowskie, listopadowe, styczniowe

POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE

Powstanie narodowe przeciw Rosji, a następnie przeciw Prusom, trwające'24 III 16X11794. Przyczyną wybuchu powstania kościuszkowskiego była sytuacja na ziemiach polskich po drugim rozbiorze; eksploatacja gospodarki przez zaborców spowodowała upadek manufaktur, ogłoszono bankructwo sześciu największych banków warszawskich, rosły drożyzna i nędza: uciążliwe siato się utrzymanie czterdziestotysięcznej armii okupacyjnej. W kraju, a zwłaszcza w Warszawie, narastało powszechne niezadowolenie. Szczególnie rażący był zbytek dygnitarzy targowicko-grodzieńskich, którzy grabili majątek narodowy; wzrastała nienawiść do targowiczan; nastroje te znajdowały swój wyraz w rewolucyjno-powstańczych pieśniach, ulotkach i plakatach, w których piętnowano targowiczan. Najbardziej zapalna sytuacja była w wojsku poi., zagrożonym redukcją i wcieleniem do armii carskiej.

Część działaczy Sejmu Czteroletniego i oficerów przebywających na emigracji w Saksonii (m.in. H. Kotłątaj, I. Potocki) przygotowywała walkę zbrojną w kraju. W Warszawie powstawały organizacje spiskowe, rozszerzające się następnie na inne tereny. W maju 1793 zawiązano sprzysiężenie, w którego skład weszli tzw. moderanci, czyli umiarkowani (gen. I. Działyński, bankier A. Kapostas), którzy chcieli stopniowo wcielać zasady Konstytucji 3 maja, oraz radykałowie (Kołłątaj, Potocki), dążący do wprowadzenia dyktatury republikańskiej i szybkich reform społecznych. Na naczelnego wodza i dyktatora powstania został wyznaczony we wrześniu 1793 T. Kościuszko. Starał się on odwlec moment rozpoczęcia walki, aby lepiej ją przygotować, tym bardziej że przekonał się, iż na pomoc rewolucyjnej Francji nie można liczyć, mimo że powstanie w Polsce mogło uchronić Francję przed interwencją Rosji i zmusić Prusy do jej zaniechania. Plan powstania zakładał opanowanie Krakowa i ściągnięcie tam sił roś., następnie jednoczesny wybuch powstania w Warszawie, Lublinie i Wilnie. Jednakże pod naciskiem naczelnego wodza wojsk roś. w Polsce I. Igelstroma, który wykrył organizatorów spisku, przyśpieszono redukcję wojska poi. Zostało ono częściowo rozwiązane, częściowo wcielone do armii roś. Brygadier A. Madalioski odmówił przeprowadzenia redukcji i podążył ze swą kawalerią z Ostrołęki wzdłuż granicy zaboru pruskiego na południe. Igelstrom zarządził pościg oraz koncentrację wojsk roś. wokół Warszawy. Przeciw Madalińskiemu wyruszyła też roś. załoga Krakowa. W tej sytuacji Kościuszko przebywający już od kilkunastu dni w okolicach Krakowa 23 III przybył do miasta. Nazajutrz, 24 III na rynku złożył przysięgę na wierność narodowi jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej, a następnie ogłosił w ratuszu Akt powstania obywatelów, mieszkańców województwa krakowskiego.

Korzystając z doświadczeń amer., Kościuszko zamierzał prowadzić wojnę opierając się na regularnej armii i powszechnym uzbrojeniu chłopów i mieszczan. Wszyscy mężczyźni w wieku 18-40 lat mieli być powołani do pospolitego ruszenia — odbywać ćwiczenia wojskowe i wspierać armię w działaniach lokalnych. Regularny pobór rekruta (]eden żołnierz pieszy z 5 gospodarstw i jeden kawalerzysta z pełnym wyposażeniem z 50 gospodarstw) miał zapewnić wystawienie 100 tyś. piechoty i 10 tyś. kawalerii. Wciągnięcie chłopów do powstania było możliwe tylko przez przyznanie im odpowiednich praw. Zebrawszy ok. 6 tyś. żołnierzy, Kościuszko wyruszył w stronę Warszawy. 4 IV 1794 stoczył zwycięską bitwę pod Racławicami, w której odznaczyli się kosynierzy. Nie otworzyła ona mu drogi do stolicy, która nadal blokowana była przez Rosjan. Kościuszko musiał się zająć kwestią chłopską. Okazało się bowiem, iż część szlachty była przeciwna wstępowaniu swych poddanych w szeregi armii powstańczej. Najpierw, 19 IV w obozie pod Bosutowem Kościuszko wydał odezwę zalecającą uwolnienie służących w wojsku chłopów od obowiązku odrabiania pańszczyzny na czas powstania i roztoczenie opieki nad ich rodzinami. Następnie, 7 V w wydanym w obozie pod Połańcem Uniwersale połanieckim zagwarantował chłopom wolność osobistą i polecił zmniejszyć im wymiar pańszczyzny.

Sytuacja powstańców poprawiła się, gdy 17 IV rozpoczęła się insurekcja warszawska. Wkrótce (22 IV) wybuchło też powstanie w Wilnie, gdzie władzę objęli jakobini z pikiem J. Jasińskim na czele, którzy wystąpili ostro przeciw targowiczanom (skazano na śmierć hetmana wielkiego litewskiego Sz. Kossakowskiego). Pod koniec kwietnia powstanie ogarnęło niemal cały obszar państwa w granicach z 1793.

W Warszawie utworzono Radę Zastępczą Tymczasową, w której skład weszli „moderanci". W opozycji do Rady powstał w Warszawie klub jakobinów. Ponieważ Rada nie spieszyła się z wymierzeniem sprawiedliwości targowiczanom, oburzony tym lud warszawski manifestował swe niezadowolenie na ulicach. Pod wpływem wielkich manifestacji ulicznych Sąd Kryminalny skazał na śmierć przez powieszenie czterech targowiczan (hetmanów P. Ożarowskiego i J. Zabiełłę, marszałka Rady Nieustającej J. Ankwicza oraz biskupa J. Kossakowskiego). Kościuszko rozwiązał Radę Zastępczą Tymczasową, a także powstałą w Wilnie Radę Najwyższą Litewską i powołał zapowiedzianą w Akcie powstania... Radę Najwyższą Narodową, w której skład weszli jakobini i „moderanci". Na czele Wydziału Instrukcji stanął F.K. Dmochowski, który wpłynął na wzrost nastrojów rewolucyjnych; podlegała mu prasa i propaganda. Wydział Skarbu objął Kołłątaj, wprowadził progresywne podatki, za» stosował rekwizycje (zwłaszcza sreber kościelnych na bicie monet); a także wprowadził do obiegu pierwsze bilety skarbowe, umacniając w ten sposób podstawy gospodarcze powstania kościuszkowskiego. Państwo przejmowało też zakłady przemysłowe, egzekwowało dostawy, organizowało aprowizację nie tylko wojska, ale i cywilnej ludności Warszawy. Król zadeklarował przystąpienie do powstania; nie został wprawdzie dopuszczony do władzy, ale miał swoich ludzi wśród „moderantów". Jego bratanek, książę Józef Poniatowski walczył w armii powstańczej. Położenie powstańców pogorszyło się po przyłączeniu się do Rosji wojsk pruskich. Kościuszko próbował temu zapobiec, ale poniósł klęskę pod Szczekocinami. Zaczęło się oblężenie Warszawy. Trwało ono dwa miesiące. Jego przetrzymanie było największym sukcesem powstania kościuszkowskiego (20 tyś. Polaków przeciwko 40 tyś. Prusaków i Rosjan). Do ostatecznego szturmu na stolicę jednak nie doszło, gdyż wybuchło powstanie w Wielkopolsce i na Kujawach, które objęło cały obszar drugiego zaboru pruskiego, a nawet Pomorza. Na pomoc powstaniu wielkopolskiemu wyruszyły regularne oddziały pod dowództwem gen. J. H. Dąbrowskiego; zajęły one Bydgoszcz i wkroczyły do Prus Królewskich. Zmusiło to Prusaków do wycofania się spod Warszawy; wkrótce od stolicy odstąpili też Rosjanie.

W trakcie dalszych działań wojennych organizowano nowe oddziały, stosując pobór rekruta, tworząc milicje miejskie itd. Mimo przejściowych sukcesów sytuacja powstańców pogarszała się; w lecie 1794 upadła insurekcja na Litwie, a od wschodu nadciągały nowe siły rosyjskie pod dowództwem gen. A. Suworowa. Rozproszenie sił polskich i błędy dowodzenia doprowadziły l0 X do klęski pod Maciejowicami; ranny Kościuszko dostał się wówczas do niewoli. Nowym naczelnikiem powstania został 12 X T. Wawrzecki. Nie potrafił on jednak zorganizować skutecznej obrony Warszawy przed atakiem Suworowa (4 XI rzeź Pragi) i opuścił wraz z wojskiem stolicę. Jakobini okazali się niezdolni do przejęcia władzy, armia zaś uległa rozproszeniu pod Radoszycami (16X1).

Powstanie Kościuszkowskie zapoczątkowało demokratyczne przemiany w społeczeństwie poi. i stanowiło ważny etap na drodze do rozwiązania kwestii włościańskiej. Szczególna była w nim rola jakobinów, którzy formułowali program lewicy powstańczej (m. in. na łamach swego organu — „Dziennika Powstania Narodu"), wzorując się po części na ideach Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Polska była jednak militarnie za słaba, by pokonać zaborców, a perspektywa przemian społecznych deklarowanych w uniwersałach Kościuszkowskich odstręczała część szlachty od całkowitego zaangażowania się w walkę; stało się to jedną z przyczyn klęski.



POWSTANIE LISTOPADOWE

Powstanie narodowe rozpoczęte przez sprzysiężenie Piotra Wysockiego w nocy 29X11830 (noc listopadowa), zakończone w październiku 1831. Objęło tereny zaboru rosyjskiego, przede wszystkim Królestwo Polskie, częściowo Litwę i Ukrainę.
Główną przyczyną wybuchu powstania listopadowego była sytuacja wewnętrzna w Królestwie Polskim - łamanie konstytucji z 1815 przez cara króla Mikołaja I i rząd Królestwa Polskiego, rozwinięty system szpiegowski, ścisła cenzura, represje wobec tajnych związków. Bezpośrednim powodem wybuchu powstania listopadowego była ogłoszona 18 i 19X11830 mobilizacja armii Królestwa, która miała być użyta do stłumienia rewolucji w zachodniej Europie, oraz wykrycie przez policję carską sprzysiężenia Piotra Wysockiego. Powstanie rozpoczęto atakiem na Belweder, siedzibę wielkiego księcia Konstantego. Zamach się nie udał, książę ocalał. Generałowie, wyżsi oficerowie, arystokracja, zamożni mieszczanie nie poparli zbrojnej akcji. Z pomocą spiskowcom przyszedł lud Warszawy, który przy współudziale 4 pułku piechoty („czwartaków") zdobył arsenał i uzbroiwszy się wziął udział w walkach o śródmieście. Po zaciętym boju z oddziałami rosyjskimi 30 XI o świcie Warszawa była wolna.
Członkowie sprzysiężenia nie utworzyli rządu rewolucyjnego i władza pozostała w rękach Rady Administracyjnej, składającej się z osób przeciwnych powstaniu (A. J. Czartoryski, J. Chłopicki,J. Ursyn Niemcewicz, F. K. Lubecki-Drucki). Aby nie dopuścić do stłumienia powstania przez „legalne" władze, członkowie sprzysiężenia zawiązali opozycyjny Klub Patriotyczny.
Pod naciskiem ludu Warszawy Rada Administracyjna została zmuszona do dymisji. Utworzono Rząd Tymczasowy, który zagwarantował wielkiemu księciu Konstantemu i wojskom rosyjskim bezpieczne opuszczenie Królestwa Polskiego. 5 XII Chłopicki z namowy Lubeckiego-Druckiego ogłosił się dyktatorem, w nadziei, że „zdusi anarchię" i doprowadzi do pojednania z carem; wszelkie próby porozumienia skończyły się niepowodzeniem, gdyż Mikołaj I uznał powstanie za doskonały pretekst do zlikwidowania autonomii Królestwa i był przeciwny wszelkim pertraktacjom. 18 X 11 zebrał się sejm i ogłosił, że powstanie jest powstaniem narodowym.
Pod naciskiem opinii publicznej sejm pozbawił Chłopickiego władzy za celowe zaniedbania w przygotowaniu armii do wojny; naczelnym wodzem został M. Radziwiłł.
Z inicjatywy Towarzystwa Patriotycznego odbyła się 251 wielka manifestacja ku czci dekabrystów powieszonych w Petersburgu w 1826. Pod jej wpływem sejm tego samego dnia ogłosił detronizację cara Mikołaja I i dynastii Romanowów. Wzywano do współpracy z rosyjskimi rewolucjonistami. J. Lelewel opracował nie przyjęty przez sejm projekt odezwy do Rosjan o solidarność narodu polskiego i rosyjskiego w walce z caratem. 301 sejm powołał pięcioosobowy Rząd Narodowy. Prezesem został Czartoryski, który rozwinął ożywioną działalność dyplomatyczną. Liczono na neutralność Prus, przychylność Austrii i interwencję dyplomatyczną mocarstw zachodnich. Rachuby te zawiodły. Powstanie listopadowe zyskało natomiast poparcie ludów Europy, organizowano manifestacje solidarnościowe m.in. we Francji, w Niemczech, na Węgrzech, w Belgii. Rządy mocarstw zachodnich nie wystąpiły jednak w obronie Polski. Wśród zagadnień społecznych rozwiązania wymagała sprawa chłopska (zniesienie pańszczyzny, uwłaszczenie); postulaty zgłaszane w izbie poselskiej przez postępowych działaczy wzbudzały zdecydowany i skuteczny opór będących w większości konserwatywnych posłów. Nie załatwienie kwestii chłopskiej odbiło się niekorzystnie na nastrojach i stosunku ludności wiejskiej do powstania.
Tymczasem Mikołaj I zmobilizował ogromne siły. W lutym wkroczyły do Królestwa, pod wodzą feldmarszałka I. Dybicza, wojska rosyjskie w sile 115 tyś. żołnierzy z 348 działami. Polacy dysponowali doborową 56-tysięczną armią i 140 działami. Do pierwszego starcia doszło pod Stoczkiem, gdzie gen. J. Dwernicki pokonał silne ugrupowanie roś. W bitwach pod Dobrem 17 II i Wawrem 19 i 20 II Polacy zadali duże straty idącym w awangardzie korpusom roś. Mimo tych porażek wojska rosyjskie posuwały się w kierunku Warszawy.
25 II stoczono nie rozstrzygniętą bitwę pod Grochowem; Rosjanie ponieśli duże straty, nie udało im się rozgromić armii polskiej, a także zająć Warszawy, wycofali się więc na zimowe leże i zajęli pozycje u ujścia Wieprza. Po bitwie grochowskiej wodzem naczelnym został gen. J. Z. Skrzynecki, który unikał walnej bitwy, sądząc, że sukcesy w potyczkach z mniejszymi jednostkami wojsk rosyjskich zmuszą Dybicza do opuszczenia Królestwa. W końcu marca Polacy rozpoczęli ofensywę — 31 III stoczono zwycięskie bitwy pod Wawrem i pod wsią Dębe Wielkie. Nie wykorzystano jednak możliwości opanowania Siedlec, gdzie znajdowały się roś. magazyny żywności, broni i amunicji, l0 IV gen. I. Prądzyński odniósł wspaniałe zwycięstwo pod Iganiami. Na polecenie Rządu Narodowego gen. Dwemicki wyruszył na Wołyń, po drodze zajął Lublin i ruszył do Zamościa. Mimo zwycięstwa pod Boremlem 19 IV wyprawa Dwernickiego zakończyła się klęską. Okrążony z trzech stron przez wojska rosyjskie pod wodzą F. Rudigera, nie mając amunicji, Dwernicki przekroczył granicę austr. i złożył broń. Duże rozmiary przybrało powstanie na Litwie, gdzie walkę zbrojną podjęły oddziały partyzanckie. Powstanie ogarnęło Wileńszczyznę i Żmudź. Z pomocą powstańcom wyruszyły korpusy gen. D. Chłapowskiego i gen. A. Giełguda, a następnie oddział gen. H. Dembińskiego. Na Litwie walczyła również E. Plater; jej udział w powstaniu jest symbolem patriotyzmu kobiet polskich. Wojska polskie i rosyjskie przygotowywały się do generalnego starcia. 26 V doszło do bitwy pod Ostrołęką, zakończonej ciężką klęską Polaków, po której inicjatywę w prowadzeniu akcji wojennych przejęli Rosjanie. Również na Litwie walna bitwa stoczona 20 VI pod Górami Ponarskimi zakończyła się klęską oddziałów polskich.
W końcu czerwca armia rosyjska skoncentrowała się w rejonie Pułtuska; 4-8 VII przedefilowała pięcioma kolumnami (62 tyś. żołnierzy) pod twierdzą modlińską, gdzie były skoncentrowane siły poi. (45 tyś. żołnierzy). Skrzynecki zdecydował się przepuścić przeciwnika na lewy brzeg Wisły. Bezczynność Skrzyneckiego wywołała interwencję sejmu.
11 VIII Rada Wojenna odebrała mu dowództwo, mianując na jego miejsce gen. Dembióskiego, który pełnił tę funkcję tylko kilka dni. W decyzjach wojskowych okazał się on kontynuatorem postawy Skrzyneckiego i zamiast walczyć z nieprzyjacielem, nakazał wojskom odwrót ku Warszawie. 15 VIII w stolicy odbyła się manifestacja zorganizowana przez Towarzystwo Patriotyczne.
Tłumy mieszkańców Warszawy oburzone nieudolnością rządów cywilnych oraz kunktatorstwem (rozmyślnie powolną działalnością) wodzów naczelnych wtargnęły do Zamku Królewskiego, gdzie byli osadzeni generałowie podejrzani o zdradę. Pochwycono ich i powieszono na latarniach. Zdobyto również kilka więzień i dokonano samosądów na osobach posądzonych o szpiegostwo. Na ulicach dopuszczano się rabunków. Nastąpiło całkowite rozprzężenie władzy. Rząd Narodowy podał się do dymisji.
Sytuację opanował i rozruchy uśmierzył gubernator Warszawy gen. J. Krukowiecki. Sejm powierzył mu urząd prezesa Rady Ministrów, z pełnomocnictwami równającymi się dyktaturze. „Mocny człowiek" rozstrzelał kilku uczestników wypadków 15 VIII, rozwiązał opozycyjne Towarzystwo Patriotyczne i aresztował jego członków. Naczelnym wodzem mianowano gen. K. Małachowskiego, który wzbraniał się przed objęciem tej funkcji. Generał I. Paskiewicz (dowódca wojsk rosyjskich po śmierci Dybicza) zainicjował ze stroną polską rozmowy, które zakończyły się niepowodzeniem; rząd i większość sejmu była przeciwna kapitulacji. 86 tyś. żołnierzy i 400 dział roś. 5 IX stanęło pod Warszawą, której obronę stanowiło: 35 tyś. żołnierzy, 192 działa i tysiące rwących się do walki mieszkańców Warszawy. Kluczowym punktem obrony była Wola, jej zdobycie otwierało nieprzyjacielowi drogę do Warszawy. Obronę Woli powierzono gen. J. L. Sowińskiemu. 6 IX rano wojska roś. ruszyły do szturmu. Po zaciętych dwudniowych walkach Rosjanie zdobyli pierwszą i drugą linię obrony. Mimo ogromnego męstwa i zaciętej walki obrońcy Woli (1300 żołnierzy, 13 dział i przybyły z pomocą batalion Wysockiego) nie mogli sprostać przeważającym siłom nieprzyjaciela. Zginął gen. Sowiński, a Wysocki został ranny. Jedna z redut osłaniających Wolę wyleciała w powietrze wskutek samozapalenia się lub podpalenia przez obrońców; przeszła ona do historii jako reduta Ordona. Krukowiecki, który bez wiedzy rządu prowadził rokowania kapitulacyjne, musiał podać się do dymisji. Na jego miejsce mianowano przeciwnika kapitulacji B. Niemojowskiego. Oddanie Warszawy stało się jednak koniecznością. 8 IX wojska rosyjskie wkroczyły do stolicy.
Armia poi. rozpoczęła marsz w kierunku Modlina. Rada Wojenna powołała na wodza naczelnego gen. M. Rybińskiego. Rząd i sejm przeniósł się do Płocka. Nowy wódz nie podjął właściwych akcji militarnych, choć siły poi. liczyły jeszcze 70 tyś. żołnierzy, ale były rozproszone. Główna ich część posuwała się w kierunku Brodnicy. 5 X 1831 granicę pruską przekroczyło 20 tyś. żołnierzy i musiało złożyć broń. Razem z wojskiem opuściło Królestwo wielu działaczy politycznych i uczestników powstania listopadowego 9 X kapitulował Modlin, 21 X Zamość. Z upadkiem tych twierdz skończyła się wojna 1830-31 i upadło powstanie.
Przyczyną poniesionej klęski była przewaga sił państwa zaborczego, brak pomocy z zewnątrz, nieudolność wodzów oraz nie-rozwiązanie kwestii chłopskiej, co uniemożliwiło wciągnięcie do walki najliczniejszych rzesz ludu poi. Mimo że powstanie wybuchło w zaborze roś., w walce brali udział Polacy z pozostałych zaborów, nadając powstaniu charakter ogólnonarodowy. Powstanie Listopadowe miało też duże znaczenie międzynarodowe — ułatwiło zwycięstwo rewolucji w krajach zach. Europy. Po klęsce powstania listopadowego car ograniczył autonomię Królestwa Polskiego, zlikwidował wojsko polskie, a wobec uczestników powstania zastosował ostre represje (zsyłki na Syberię, konfiskaty majątków).
<<<<<<<<<<>>>

POWSTANIE STYCZNIOWE

Powstanie narodowe przeciw Rosji rozpoczęte 22 I 1863, zakończone w jesieni 1864, kolejny zryw narodu polskiego w walce o niepodległość. Objęło tereny Królestwa Polskiego, Litwy, Białorusi i części Ukrainy. Przykład Włochów skutecznie walczących o zjednoczenie całej Italii wzmagał nadzieje polskiego narodu. Klęska Rosji w wojnie krymskiej 1853-56 uwidoczniła kryzys państwa rosyjskiego i spowodowała złagodzenie polityki antypolskiej. Zmarli też wówczas car Mikołaj I i zmierzający konsekwentnie do rusyfikacji ziem polskich I. Paskiewicz. Przez państwo rosyjskie, w tym i przez ziemie polskie, przeszła fala ruchów chłopskich. Wzrastały nastroje rewolucyjne, podsycane przez organizacje spiskowe; najbardziej aktywne powstawały m.in. wśród młodzieży poi. studiującej w wyższych szkołach cesarstwa, na uniwersytetach w Petersburgu, Moskwie i Kijowie. W Akademii Sztabu Generalnego w Petersburgu Z. Sierakowski zorganizował tajne poi. koło oficerskie o celach niepodległościowych, pozostające w kontaktach z młodzieżą studiującą w Moskwie i ze Związkiem Trojnickim w Kijowie (tajna organizacja studentów polskich i ukraińskich, której celem było uwłaszczenie chłopów i pozyskanie ich do walki o niepodległość). Tajne związki powstały też w Warszawie w Akademii Sztuk Pięknych i w nowo utworzonej Akademii Medyko-Chirurgicznej.
Młodzież była też pod wpływem emigracji politycznej, szczególnie L. Mierosławskiego. Od czerwca 1860 młodzież urządzała uliczne manifestacje narodowe, przebiegające w nastroju religijno-narodowego uniesienia, wpływające na rozbudzenie i pogłębienie świadomości narodowej szerokich warstw ludności miejskiej. Pierwszą manifestacją był pogrzeb wdowy po gen. J. Sowińskim, obrońcy Woli z 1831; następna odbyła się w trzydziestą rocznicę powstania listopadowego; 29X11860 manifestujący zebrali się pod kościołem Karmelitów na Lesznie, śpiewano Boże coś Polskę... (z nowym refrenem „Ojczyznę, wolność racz nam wrócić. Panie").

25 II 1861, w rocznicę bitwy pod Grochowem, tłumy mieszkańców wyszły na ulice Warszawy. Żandarmeria rozpędziła procesję na Starym Mieście.
W czasie kolejnej manifestacji, która odbywała się dwa dni później, doszło do starcia z wojskiem, zabito pięciu demonstrantów. Gdy 8 IV 1861 protestowano przeciw rozwiązaniu Towarzystwa Rolniczego (prezes A. Zamoyski nie chciał podjąć polityki ugody z caratem), zginęło ponad 100 osób. Wkrótce manifestacje patriotyczne wystąpiły na prowincji Królestwa Polskiego, potem na Litwie i w pozostałych zaborach. 14 X władze carskie ogłosiły wprowadzenie stanu wojennego w Królestwie.
Pod koniec 1861 luźne dotąd grupy spiskowców utworzyły obóz „czerwonych", ziemiaństwo zaś i bogatsze mieszczaństwo skupiło się w stronnictwie „białych". „Czerwoni" dążyli do walki zbrojnej, „biali" byli do niej nastawieni negatywnie, ale nie zgadzali się również z polityką A. Wielopolskiego dążącego do uzyskania autonomii w obrębie państwa roś. W celu rozbicia „czerwonych" Wielopolski zapowiedział brankę, tzn. pobór do wojska. Młodzież zaczęła więc uchodzić do okolicznych lasów, a Centralny Komitet Narodowy „czerwonych" wyznaczył wybuch powstania na 22 I; przekształciwszy się w Tymczasowy Rząd Narodowy, ogłosił Manifest powstańczy i dekrety o uwłaszczeniu chłopów. Dyktatorem powstania obwołano Mierosławskiego, który po stoczeniu w lutym 1863 dwóch potyczek wycofał się z Królestwa Polskiego. „Biali" opowiedzieli się przeciw powstaniu. Dopiero gdy cesarz Francji Napoleon III obiecał W. Czartoryskiemu udzielenie pomocy, ten skłonił ich do wzięcia udziału w powstaniu. Przystąpienie „białych" do p.s. wzmocniło powstanie materialnie.
Po wyjeździe Mierosławskiego „biali" ogłosili (ll III 1863) dyktaturę M. Langiewicza. Gdy i ten dowódca został wyparty (w tym samym miesiącu) z terenu walki do Galicji, władzę przejął tajny Rząd Narodowy. Plany zajęcia w pierwszym uderzeniu mniejszych miast i uwolnienie północnej części Królestwa Polskiego z Płockiem, co umożliwiłoby Rządowi Narodowemu ujawnienie się i zorganizowanie powstańczej armii, nie powiodły się. Władze roś. przywróciły w Królestwie Polskim stan wojenny (24 I 1863), ale przeceniając siły powstańców skupiły wojska w większych garnizonach, co z kolei pozwoliło na zorganizowanie oddziałów partyzanckich. Cierpiały one na dotkliwy brak broni. Stąd liczne oddziały kosynierów. Sprowadzenie broni i amunicji z zagranicy napotykało liczne przeszkody, jej transporty często były konfiskowane przez władze austriackie, a zwłaszcza pruskie. Powstańcy próbowali tworzyć większe oddziały, te jednak, choć początkowo odnosiły sukcesy, szybko stawały się celem skoncentrowanego ataku wojsk roś., lepiej wyszkolonych i dysponujących lepszą bronią, szczególnie artylerią. Armia roś. była także znacznie liczniejsza, gdyż ściągnięto do Królestwa 340 tyś. żołnierzy. Poszczególne oddziały polskie, tzw. partie, starały się atakować wroga znienacka. W razie porażki partia rozpraszała się, aby po jakimś czasie zebrać się na nowo.
Powstańcy stoczyli ponad 1200 bitew i potyczek, ale nie udało im się nigdy na trwałe opanować jakiegoś terenu. Z Królestwa walki rozszerzyły się na Litwę i Białoruś, najsłabiej na Ukrainę.
Do najwybitniejszych dowódców powstania styczniowego należeli: D. Czachowski, płk M. Lelewel-Borelowski, gen. M. Kruk-Heidenreich i gen. J. Hauke-Bosak. Powstanie styczniowe miało władze cywilne; tajny Rząd Narodowy rezydował w Warszawie, a w całym kraju istniała rozgałęziona sieć administracji, policji, sądów, prasy i ludzi ściągających podatki na rzecz powstania. Rozkazy, pisane na słynnych „siwych papierkach", nie podpisane, a tylko opatrzone pieczątką, którą każdy znał, były powszechnie wykonywane. Powstanie styczniowe poparła większość społeczeństwa. Z chwilą gdy Francja i Wielka Brytania oraz Austria ograniczył) się jedynie do wysłania not dyplomatycznych, na które Rosja odpowiedziała odmową, gdyż wiedziała, że przeciwnicy nie wypowiedzą jej wojny, „biali" pośpiesznie wycofali się z władz powstania. We wrześniu 1863 kierownictwo ponownie objęli „czerwoni", ale władza ustabilizowała się dopiero, kiedy w październiku dyktatorem powstania został R. Traugutt. Przeprowadził on reorganizację oddziałów, dzięki czemu powstanie mogło przetrzymać zimę. skazane było jednak na klęskę. W kwietniu 1864 Traugutt wraz ze współpracownikami został aresztowany. Walczyły jeszcze pojedyncze oddziały, z których ostatni, księdza S. Brzóski na Podlasiu, został rozbity jesienią. Już wcześniej władze rosyjskie rozpoczęły krwawe represje. Na Litwie powstanie zdławił niezwykle okrutnie M. Murawjow, nazwany Wieszatielem. W Królestwie Polskim na miejsce usuniętego Wielopolskiego rozpoczął surowe rządy ostatni namiestnik rosyjski T. Berg. W marcu 1864 władze rosyjskie ogłosiły dekret uwłaszczeniowy, aby zjednać sobie chłopów; ponieważ nie mogły im ofiarować mniej niż powstańczy Tymczasowy Rząd Narodowy, reforma w Królestwie Polskim była korzystniejsza niż w Rosji.
Bilans powstania był tragiczny. Dziesiątki tysięcy zabito i stracono, wielu powstańców zesłano na Syberię. Za pomoc udzielaną powstańcom skonfiskowano liczne majątki (niemal 4 tyś. majątków w Królestwie Polskim i na Litwie), a nowa fala emigrantów wyruszyła na Zachód. Mimo klęski powstania styczniowego przyczyniło się do integracji (zespolenia) polskiego życia narodowego mobilizując Polaków z wszystkich trzech zaborów do walki o polskość lub chociaż do udzielania pomocy materialnej walczącym, ożywiło też świadomość narodową na Górnym Śląsku i Warmii. W powstaniu styczniowym brali udział także rewolucjoniści z różnych krajów Europy. Jednym ze znanych powstańców był oficer rosyjski A. Potebnia i Włoch F. Nullo.