Antarktyda

Antarktyda, kontynent na półkuli południowej rozciągający się z środkowej części Antarktyki koncentrycznie wokół bieguna geograficznego, prawie całkowicie pokryty lądolodem. Nazwa kontynentu, użyta po raz pierwszy w 1840r. przez polarnika Ch. Wilkesa, pochodzi od greckiego określenia Antarctos (leżący na przeciwległej stronie od ziem północnych), ziemie północne - greckie Arctos.
Antarktyda jest jedynym kontynentem otoczonym przez 3 oceany : Atlantycki, Indyjski i Spokojny. Położone na południe od konwergencji antarktycznej części tych oceanów mają zbliżony charakter i są wyodrębnione niekiedy łącznie jako Ocean Antarktyczny, Ocean Południowy lub Ocean Lodowaty. Najbardziej wysuniętym na północ punktem Antarktydy jest przylądek Prime Head na Półwyspie Antarktycznym. Powierzchnie kontynentu z lodowcami szelfowymi i przybrzeżnymi wyspami wynosi 14,0 mln.km , w 99,6 % pokryta lodem.
Kształt kontynentu jest w przybliżeniu kolisty, o średnicy ok. 4500 km. Półwyspy zajmują niewiele ponad 2,3 % powierzchni (największe : Antarktyczny, Edwarda VII ), a nieliczne wyspy - ok. 0,7 % powierzchni (m.in. Aleksandra, Adelajdy, Anvers). Góry Transantarktyczne, na odcinku 2900km. między morzami Rossa i Weddella, dzielą kontynent na 2 części : większą (ok.10mln.km .) i bardziej zwartą położoną prawie w całości na wschodniej półkuli Antarktydę Wschodnią oraz mniejszą silnie rozczłonkowaną Antarktydę Zachodnią. Poszczególne obszary kontynentu zostały nazwane ziemiami : Adeli, Coatsów, Ellswortha, Enderby, Jerzego V, Kempa, Królowej Marii, Królowej Maud, Księżniczki Elżbiety, MacRobertsona, Marii Byrd, Oatesa, Wiktorii, Wilkesa. Średnia wysokość lądolodu, 2250m., sprawia, że Antarktyda jest najbardziej wyniesionym kontynentem świata. Najwyższy punkt lądolodu leży w Antarktydzie Wschodniej nad pogrążonymi w lodzie Górami Gamburcewa na wysokości 4100m.
Lądolód Antarktydy o średniej miąższości 2700m. i powierzchni 13,3 mln.km . ma objętość 32,4 mln.km , co stanowi ok. 90 % zasobów lodu i ok. 68 % słodkiej wody na Ziemi. Lądolód tworzy jednolitą czaszę lodową w Antarktydzie Wschodniej, gdzie w znacznej części spoczywa na podłożu skalnym rozciągającym się mniej więcej na poziomie morza, a jego maksymalna miąższość dochodzi do 4776m w Ziemi Wilkesa. W Antarktydzie Zachodniej lądolód wypełnia liczne obniżenia podłoża skalnego i głębokie depresje, podłoże skalne znajduje się średnio na głębokości 440m. niżej poziomu morza, 25 % powierzchni podłoża leży niżej niż na głębokości 1000m., najgłębszy punkt ma głębokość 2555m.
Klimat . Położenie kontynentu Antarktydy wewnątrz koła podbiegunowego, rozmiary i kształt oraz wyniosłość nad poziomem wody w otaczających go oceanach, a także brak w sąsiedztwie innych kontynentów, powodują, że pod względem klimatycznym bardzo się wyróżnia spośród innych. Znajdują się na niej światowe bieguny klimatyczne, tzn, maksymalne natężenia promieniowania słonecznego w lecie, absolutnego chłodu, maksymalną prędkość wiatru, najmniejsze zawartości pary wodnej w atmosferze i in. Położenie Antarktydy niemal w całości za kołem polarnym sprawia, że światło i ciepło słoneczne dochodzi w dniach o bardzo różnej długości, zależnie od szerokości geograficznej : na 70S dzień polarny trwa 69 dób, a na 90S trwa 184 doby. W głębi lądu, dalej od wybrzeży i wpływu niżów wokółantarktycznych, zwiększa się liczba godzin ze słońcem, największa jest w strefie 70-80S. Powierzchnia Antarktydy w 97 % pokryta nietającym lodem i śniegiem stale wypromieniowuje ciepło tak, że jego strata tą drogą wynosi 25 % , a ponadto wysokie albedo śniegu i lodu sprawia, że straty dopływającego promieniowania podczas długich dni polarnych są ogromne. Ogółem warunki klimatyczne sprawiają, że Antarktyda jest najchłodniejszym kontynentem świata - na niemal całym jego obszarze temperatura powietrza jest ujemna. Średnio w styczniu wynosi od -1C na północnych krańcach Półwyspu Antarktycznego do -33C na stacji Wostok. W lipcu odpowiednio -7C do -72C. W VIII 1960r. na biegunie geograficznym (stacja Amundsen - Scott) zanotowano -88,3C, podczas gdy na wybrzeżach było cieplej o 24-54C. Na biegunie geograficznym zarejestrowano w 1965r. najniższą temperaturę na Ziemi -94,5C, najwyższą na kontynencie +11,6C zanotowano przed 1958r. na stacji Oazis. Najwyższa odnotowana na biegunie wynosiła -15C. Występujące w strefie brzeżnej częste i niezwykle silne wiatry znad kontynentu(rocznie 200-300 dni z prędkością 10m/s, w porywach nawet ,60-90m/s), a w części środkowej wiatry o prędkości 4-6m/s sprawiają, że klimat Antarktydy jest bardzo surowy i suchy. Często występują zamiecie śnieżne - ponad 200dni w roku. Na Antarktydzie jest małe zachmurzenie, zwłaszcza podczas nocy polarnej, kiedy w części wewnętrznej kontynentu dni pogodne stanowią 65-70%, podczas gdy na półwyspie Antarktycznym - 16%. Opady występują niemal wyłącznie w postaci stałej. Deszcz zdarza się niezwykle rzadko i jedynie na wybrzeżach. Wokół bieguna geograficznego panuje jedyny w swoim rodzaju na Ziemi klimat biegunowy o bardzo silnych i wybitnych cechach kontynentalnych z wyjątkowo niską temperaturą, znikomą wilgotnością powietrza i bardzo skąpymi opadami.
Świat roślinny. Roślinność Antarktydy jest skrajnie uboga. Tworzą ją zubożałe zbiorowiska odporne na zimno, zdolne przetrwać długie zimowe okresy całkowitej, lub częściowej, ciemności. Ekstremalne zimno, silne wiatry i suchość powietrza uniemożliwiają rozwój roślinności. Są jednak miejsca, nawet w wysokich szerokościach geogr. i na dużych wysokościach, gdzie na skutek ogrzewania słonecznego, tworzą się specyficzne warunki mikroklimatyczne umożliwiające rozwój form żywych, np. w Suchych Dolinach, na terenie Ziemi Wiktorii - glony, grzyby i porosty żyjące w pęknięciach i porowatych kanalikach skał piaskowych i granitów. Większość roślinności występuje na niewielkich, wolnych od lodu, nadmor.skrawkach lądu, gdzie rosną głównie porosty oraz mchy i wątrobowce oraz 2 gat. roślin naczyniowych: śmiałek antarktyczny i kolobant. Najwięcej gat. stwierdzono w glebie zach. brzegów Płw. Antarktycznego: sinice, okrzemki, grzyby i bakterie. Najbardziej wysunięte na pd. stanowisko zasiedlone przez porosty jest położone 400km od bieguna południowego.
Świat zwierzęcy. Fauna ściśle lądowa i słodkowodna jest ściśle związana wyłącznie z wybrzeżami Antarktydy i jest skrajnie uboga. Są to tylko bezkręgowce, nieliczne gat. z kilku zaledwie grup, jak np. nicienie, wrotki, niesporczaki, roztocze. skoczogonki, muchówki, pchły. Wiele gat. stawonogów jest pasożytami ptaków i fok. W glebach i zbiornikach słodkowodnych dominują pierwotniaki. Bogatszy zespół zwierząt stanowią te, które przybywają tylko na czas antarktycznego lata, aby tu wychować potomstwo, pożywienie zaś czerpią z morza. Są to 4 endemiczne gat. fok, 2 gat., pingwinów oraz kilka gatunków nawałników i petreli. Na wyspach subantarktycznych fauna jest o wiele bogatsza. Występuje tu więcej gat. fok, uchatek, pingwinów, nawałników, petreli, wydrzyków i albatrosów, a ponadto mewy, rybitwy, kormorany, pochwodzioby. Fauna przybrzeżnych wód morskich jest bardzo bogata i różnorodna. We wszystkich grupach zwierząt gat. endemiczne stanowię większość, np. wśród ryb 90%, ślimaków 93%, małżów 79%, nawet wśród wieloszczetów, które na ogół mają duże zasięgi i rzadko bywają endemitami - aż 50%. Fauna pelagiczna to głównie widłonogi i kryl. Żyje tu także 20 gat. głowonogów. Bardzo liczne są szkarłupnie, stawonogi, mszywioły, jamochłony i in. Wieloryby reprezentowane są przez 6 gat. fiszbowców oraz 5 gat. zębowców. Ze względu na rabunkową gospodarkę na pocz. XX w. niektóre wieloryby zostały praktycznie wytępione.
W istnienie wielkiego lądu wokół geograficznego bieguna pd. wierzono już w czasach staroż., ale fantastyczne o nim wyobrażenia nie miały oparcia w rzeczywistości. Z Europejczyków prawdopodobnie pierwszy zbliżył się najbardziej korsarz ang. F.Drake, który w 1578r. odkrył cieśninę Drake`a. Wyspy leżące na peryferiach Antarktydy zostały poznane w XVIIIw.m.in. J.Cook odkrył wyspy Georgię Pd. i Sandwich Pd.w 1775r......................
Antarktyda jest jedynym w swoim rodzaju laboratorium badań zachodzących współcześnie globalnych zmian w przyrodzie, np. takich jak zanik ozonosfery, zanieczyszczenie atmosfery nasilające efekt cieplarniany, zmiany klimatu lub podnoszenie się poziomu oceanu światowego. Eksploarację Antarktydy rozpoczęto 200 lat temu w celu zarówno poznania, jak i eksploatacji kontynentu, ale nauka przeważnie zajmowała drugie miejsce, ustępując narodowym lub prywatnym interesom. W 1998r. działały na Antarktyce 42 całoroczne stacje badawcze, należące do 18 państw, których załogi liczyły w lipcu 1050 osób. Najwięcej stacji znajduje się na Płw. Antarktycznym i sąsiednich wyspach a nieformalna stolicą Antarktydy jest Wyspa Króla Jerzego, na której 8 państw, w tym Polska, założyło stałe stacje.
Polska rozpoczęła własne badania naukowe najpierw Antarktydy Wschodniej, zakładając w 1959r. stację PAN im. A.B.Dobrowolskiego, gdzie następnie kilkakrotnie Polacy prowadzili badania ,a w lecie 1978-79r. stacja była miejscem pracy wyprawy zorganizowanej przez PAN. W XII 1976r. PAN zorganizował pod kierownictwem S. Rakusy - Suszczewskiego wyprawę, której celem było zbudowanie stacji naukowej PAN na Wyspie Króla Jerzego w Szetlandach Pd. Oficjalne otwarcie stacji im. H Arctowskiego 26 II 1977r. pozwoliło Polsce uzyskać status państwa - strony Układu Antarktycznego. Od chwili założenia stacja pracuje w cyklu całorocznym i jest częścią Zakładu Biologii Antarktyki PAN. Program nauk obejmuje głównie stacjonarne badania biologii oraz ekologii morza i strefy brzegowej, jak również z zakresu geologii, paleontologii, geofizyki i topografii.