I Powstanie śląskie

I POWSTANIE ŚLĄSKIE -
– wystąpienie zbrojne zorganizowane przez Polską Organizację Wojskową Górnego Śląska mające na celu przyłączenie Górnego Śląska do Polski. Trwało od 16 sierpnia do 26 sierpnia 1919. Powstanie objęło powiaty: katowicki, lubliniecki, pszczyński, rybnicki, tarnogórski oraz część raciborskiego. I powstanie śląskie pod wodzą Alfonsa Zgrzebnioka wybuchło 16/17 VIII 1919, w związku z aresztowaniem śląskich przywódców POW Górnego Śląska i niezadowoleniem ludności polskiej z terroru i represji niemieckich. Powstanie objęło prawie cały okręg przemysłowy i powiaty południowe. Stłumione zostało przez Niemców do 26 VIII 1919 roku. Rząd polski, który był zaangażowany w politykę wschodnią, powstania nie poparł.
PRZYCZYNY:
Społeczeństwo polskie na Górnym Śląsku było rozczarowane decyzją paryskiej Konferencji Pokojowej w sprawie zarządzenia plebiscytu na tym terenie. Decyzja ta zaostrzyła stan napięcia. W miejscowych kołach polskich zaczęła dojrzewać idea czynu zbrojnego, który za jednym zamachem rozwiązałby zagadnienie śląskie zgodnie z interesem Polski - poprzez zjednoczenie Górnego Śląska z Polską.

Połowa 1919r.to okres wzmożonego terroru niemieckiego wobec ludności polskiej. Wzmocniony nowymi oddziałami wojskowymi Grenzschutz oraz policja - korzystając z poparcia niemieckich władz i przedsiębiorców - terroryzowały ludność polską: przeprowadzano rekwizycje, rewizje i aresztowania, rozbijano polskie wiece i zebrania, utrudniano rozwój polskiego życia organizacyjnego, hamowano działalność polskich towarzystw kulturalno-oświatowych. Przedsiębiorcy niemieccy usiłowali stopniowo przywracać przedwojenny reżim w swych zakładach, zaczęli przyjmować do pracy członków powszechnie znienawidzonych bojówek niemieckich.

Strajk sierpniowy - śląscy robotnicy oprócz postulatu niedopuszczania do pracy byłych grenzschutzowców i członków bojówek niemieckich, wysunęli szereg innych żądań, m.in. zaniechania zwolnień robotników, odwołania stanu oblężenia, podwyżki płac; mimo wysiłków władz niemieckich oraz zabiegów niemieckich i niektórych polskich działaczy związkowych strajk rozszerzał się - 14 sierpnia 1919 r. ogarnął już około 140 tys. robotników;

Masakra w Mysłowicach - doszło do niej 15 sierpnia, kiedy to zjawiło się przed bramą mysłowickiej kopalni około 3 tys. robotników, ich żon i dzieci w celu podjęcia wypłaty; dyrekcja kopalni przesuwała termin wypłaty, kiedy więc wreszcie ok. 13.00 zaczęto wpuszczać na teren kopalni grupy po 30 osób, wzburzony tłum wyłamał bramę i wtargnął na podwórze; oddział Grenzschutzu otworzył ogień: zginęło 7 robotników, 2 kobiety i 13-letni chłopiec, liczby rannych nie udało się ustalić; masakra wywołała ogromne wzburzenie i zradykalizowała nastroje polskiej ludności na Górnym Śląsku.

PRZEBIEG:

17 sierpnia - o godz. 1.00 w nocy działania podjęły oddziały POW G.Śl. pod dowództwem ppor. Stanisława Krzyżowskiego w północnej części powiatu pszczyńskiego. Opanowano Tychy, zaś pod Paprocanami zdobyto działa, bron ręczną i wzięto jeńców do niewoli.

18 sierpnia - ruszyli powstańcy w powiecie rybnickim. Powstańcy, którymi dowodzili J. Wyglenda i M. Witczak, odnieśli sukces pod Godowem, niestety, nie opanowano Wodzisławia, a między Ligotą a Gotartowicami poniesiono porażkę. W powiecie tarnogórskim powstańcy, pod dowództwem J. Zajera, opanowali jedynie Radzionków i Piekary. W powiecie katowickim opanowano Szopienice, Dąbrówkę Małą, Rozdzień, Janów i Nikiszowiec, oraz zablokowano garnizon niemiecki w Mysłowicach. W powiecie bytomskim powstańcy, po opanowaniu Szombierek, Bobrka, Orzegowa, Chropaczowa, Goduli i Lipin, musieli się w godzinach wieczornych wycofać w kierunku granicy polskiej. W powiecie zabrskim powstańcom udało się wkroczyć do Biskupic i Bielszowic.

19 sierpnia - powstańcy posiadali tylko wąski skrawek górnośląskiego okręgu przemysłowego, przylegający do Polski. Trwały walki w Mysłowicach, a A. Zgrzebniok powołał nowy sztab wojsk powstańczych. Zaczęto organizować obozy uchodźców w Sosnowcu, Grodźcu, Szczakowej, Oświęcimiu, Jaworznie i Zawierciu.

20 sierpnia - toczyły się ostre walki na przedpolach Mysłowic, utracono Dąbrówkę Małą, Nikiszowiec i Janów. Toczono walki o Szopienice, na południu powiatu rybnickiego wznowiono akcje zbrojne.

21-23 sierpnia - po zaciętych walkach powstańcy opanowali południową cześć Mysłowic wraz z dworem, dzięki czemu mogli dogodnie przejść na terytorium Polski. Walki toczyły się jeszcze na krańcach powiatu katowickiego i pszczyńskiego, resztki oddziałów powstańczych zostały zmuszone do wycofania się na terytorium państwa polskiego.

24 sierpnia Alfons Zgrzebniok wydał rozkaz zaprzestania walk, a 26 sierpnia Podkomisariat NRL w Sosnowcu w porozumieniu z Dowództwem Głównym POW G/Śl. postanowił, że powstanie - wobec braku pomocy ze strony państwa polskiego i koalicji - uznaje się za zakończone.

SKUTKI:

Poniepowodzeniu powstania, z Górnego Śląska w obawie przed zemstą, uciekło około 9 tys. powstańców i działaczy politycznych. Dla uchodźców stworzono obozy przejściowe m.in.: w Sosnowcu, Grodźcu, Szczakowej, Oświęcimiu, Jaworznie, Zawierciu. Od 23 sierpnia 1919 r. ludźmi zajął się Główny Komitet Niesienia Pomocy Ślązakom Zagłębia Dąbrowskiego oraz Podkomisariat Naczelnej Rady Ludowej dla Górnego Śląska. 9 września 1919 r. powołano specjalny Komisariat Rad Ludowych Śląskich, który miał koordynować władzę polityczną dla śląskich uchodźców. 1 października 1919 na mocy porozumienia między rządem polskim i niemieckim powstańcy mogli powrócić do swych domów z terenu Polski.
21 sierpnia 1919 r. w Poznaniu powstał Komitet Pomocy dla Górnego Śląska a w Warszawie 23 sierpnia rozpoczął prace Komitet Zjednoczenia Górnego Śląska z Rzeczpospolitą Polską, a także Komitet Obrony Śląska. W stolicy 29 sierpnia 1919 r. odbyły się cztery manifestacje poparcia dla Ślązaków.

DOWÓDCY:
Ryszard Bąk, Alojzy Nikodem Fizia, Maksymilian Iksal, Jan Jęczmyk, Stefan Krzyżowski, Piotr Łyszczak, Ryszard Mańka, Alojzy Ośliźlok, Henryk Miękina, Franciszek Marszolik, Wincenty Motyka, Wiktor Szczygieł, Mikołaj Witczak, Jan Wyglenda (Traugutt), Alfons Zgrzebniok.

II POWSTANIE ŚLĄSKIE -
- wystąpienie zbrojne trwające od 19/20 sierpnia do 25 sierpnia 1920, mające na celu przyłączenie Górnego Śląska do Polski.
PRZYCZYNY WYBUCHU:
Na wybuch II Powstania Śląskiego miało wpływ wiele różnych wydarzeń. W dniu 25 kwietnia 1920 r. doszło w Bytomiu, Gliwicach, Katowicach, Chorzowie, Mysłowicach, Pszczynie, Radzionkowie, Rudzie, Rybniku, Wirku, Wodzisławiu, Zaborzu i Zabrzu do wieców protestacyjnych ludności śląskiej przeciwko antypolskiemu terrorowi niemieckiemu.
Doszło do ataku niemieckich bojówek na polskie pochody świętujące obchody Konstytucji 3-go Maja
Rozpoczął się strajk szkolny, w którym młodzież domagała się równouprawnienia dla języka polskiego w szkołach na Górnym Śląsku.
W dniu 27/28 maja 1920 doszło do ataku niemieckich bojówek na Polski Komisariat Plebiscytowy oraz do zdemolowania lokali powiatowych Polskich Komitetów Plebiscytowych m.in. w Głogówku i Koźlu.
W dniu 17 sierpnia 1920 r. w Katowicach bojówki niemieckie zaatakowały siedzibę powiatowego inspektora Międzysojuszniczej Komisji. Celem wywołanych zaburzeń było opanowanie siłą Górnego Śląska i przyłączenie go do Rzeszy. Bojówki niemieckie napadały na domy polskich kupców, siedziby polskich biur plebiscytowych i redakcji gazet.
PRZEBIEG:
Walki powstańcze zostały zapoczątkowane przez oddział szopienicki Stanka. Do najcięższych walk doszło w Mysłowicach. Siły powstańcze nacierające na to miasto skoncentrowały się na przedpolach miasta, po walkach stoczonych w nocy z 18 na 19 sierpnia o Małą Dąbrówkę, Rozdzień i Janów. Dowódcą był Mańka. Niemcy, zupełnie osaczeni, poddali się po godzinie 16.00.
Zacięty opór stawili Niemcy również w Siemianowicach, zdobytych przez siły dowodzone przez A. Dorna, a także w Bogucicach. Do 20 sierpnia prawie cały powiat katowicki został ogarnięty ruchem powstańczym. Opanowano m.in.: Borki, Giszowiec, Nikisz, Zawodzie i hutę "Wilhelma". Zacięte boje toczyły się w Wełnowcu, Józefowcu i Dębinie. W nocy z 22 na 23. W rękach powstańców znalazł się prawie cały powiat katowicki, z wyjątkiem Katowic, których z rozkazu kpt. Mieczysława Palucha nie zajęto. Miasto pozostało pod nadzorem wojsk francuskich.

W powiecie królewsko-huckim walki rozpoczęły się 21 sierpnia. Ciężkie boje o Chorzów toczył oddział Dorna. Opór niemiecki złamano dopiero 23 sierpnia, po gwałtownym ataku, w którym uczestniczyła m.in. kompania Marcina Watoły.
Ciężkie ataki na Hajduki Wielkie przeprowadził oddział Szafarczyka 22 sierpnia, nie dał jednak wyników. Decydujące natarcie oddziału, wzmocnionego posiłkami z Małej Dąbrówki, Bogucic, Józefowca, Dąbu i Zawodzia, nastąpiło 23 sierpnia. Prawie cały powiat znalazł się w rękach powstańców. Pomyślnie rozwijał się ruch powstańczy w powiecie tarnogórskim, zapoczątkowany w nocy z 19 na 20 sierpnia. Polegał on głównie na rozbrajaniu posterunków policji nieskoszarowanej oraz oddziałów policji bezpieczeństwa i członków tajnych organizacji bojowych.

W nocy z 22 na 23 sierpnia pod kierunkiem Golasia rozpoczęto działania w okręgu lublinieckim. Powstańcy opanowali m.in.: Piaski, Lubszę, Woźniki, Ligotę, Sośnicę, Babienicę i Psary. W ciągu pięciu następnych dni obsadzili kilkanaście innych np.: Kalety, Drutarnię, Koszęcin, Bornów, Strzebin, Hadrę, Rusinowice, Harbutowice, Dronowice i Lisów. 26 sierpnia nie zakończona jeszcze w pełni akcja powstańcza została przerwana przez francuskiego kontrolera powiatowego.

Z opóźnieniem rozpoczęły się działania powstańcze w okręgu gliwicko-toszecko-zabrskim. 24 sierpnia obsadzono Pyskowice i Toszek. 21 sierpnia Rudę Śląską i Biskupice. W nocy z 21 na 22 sierpnia opanowano Bielszowice, Kunatów, Paniowy, Paniówki, Halembę, Chodów, Bujaków i Makoszowy.

W nocy z 19 na 20 sierpnia rozpoczęła się akcja powstańcza, podjęta jednocześnie w powiecie rybnickim i w prawobrzeżnej części powiatu raciborskiego. Rozbrajanie oddziałów niemieckiej policji bezpieczeństwa przebiegało sprawniej w południowej części powiatu. W północnej części natrafiono na większy opór Niemców. Szczególnie zaciętą walkę stoczono pod Dębieńskiem Starym.

Parę dni po rozpoczęciu akcji powstańczej z Koźla do Rybnika przybył dowódca wojsk włoskich, wziął udział w spotkaniu z miejscowymi przywódcami POW. W wyniku dyskusji było przerwanie akcji powstańczej w powiecie.
Działania bojowe II powstania śląskiego zostały zakończone na wezwanie Korfantego. Trwały oficjalnie do 25 sierpnia 1920 roku.
SKUTKI:
Po sukcesie strony polskiej z 24 sierpnia, poprawiła się radykalnie sytuacja Polaków. Międzysojusznicza Komisja Rządząca zaakceptowała żądania powstańców w sprawie wprowadzenia postanowień wersalskich i ograniczenia politycznej przewagi Niemców na terenie plebiscytowym. Rozwiązano niemiecką policją bezpieczeństwa Sipo (Sicherheitspolizei) i utworzono na jej miejsce polsko-niemiecką policję Apo (Abstimmumgpolizei). Wprowadzono dwujęzyczność w urzędach (dotychczas obowiązywał wyłącznie język niemiecki), nauczanie w języku polskim, ustanowiono przy każdym sojuszniczym kierowniku władz administracyjnych w powiecie, zwanym kontrolerem powiatowym, a także doradcę polskiego, którego zadaniem była obrona interesów ludności polskiej. Obiecano też ukaranie sprawców antypolskich napadów. Strona polska oficjalnie nakazała rozwiązać Polską Organizację Wojskową Górnego Śląska i wydała odezwę do zaprzestania strajku.
DOWÓDCY:
Alfons Zgrzebniok, Mieczysław Paluch, Jan Wyglenda (Traugutt), Wojciech Korfanty, A. Dorn, Marcin Watoła
III POWSTANIE ŚLĄSKIE –
- wystąpienie zbrojne od 2/3 maja do 5 lipca 1921 mające na celu przyłączenie Górnego Śląska do Polski.
PRZYCZYNY WYBUCHU:
III powstanie śląskie nastąpiło w sytuacji uwarunkowanej niepomyślnym wynikiem plebiscytu górnośląskiego, przeprowadzonego 20 marca 1921 roku, proniemieckim stanowiskiem Wielkiej Brytanii i Włoch oraz uporczywym dążeniem ludności Górnego Śląska do zjednoczenia z niepodległym państwem polskim.

PRZEBIEG:
III powstanie śląskie wybuchło w nocy z 2 na 3 maja 1921, gdy Komisja Międzysojusznicza przyznała Niemcom prawie obszaru plebiscytowego.. Decyzję o jego rozpoczęciu podjęto pomimo sprzeciwu rządu polskiego. Jednocześnie z rozpoczęciem działań w nocy z 2 na 3 maja specjalny oddział powstańczy pod dowództwem por. Tadeusza Puszczyńskiego-Wawelberga wysadził mosty kolejowe na Odrze. W ten sposób przerwano połączenia z Niemcami. Powstańcy zajęli prawie cały obszar plebiscytowy.
Front i wojska powstańcze zostały podzielone na cztery grupy:
· Północ (dowódca kpt. Alojzy Nowak, pseud. Neugebauer)
· Środek (dowódca mjr Kwak-Krzewiński)
· Wschód (dowódca kpt. Karol Grzesik)
· Południe (dowódca ppłk Bronisław Sikorski, pseud. Cietrzew)
W Szopienicach powstała Rada Naczelna, z Naczelną Komendą Wojsk Powstańczych. Dyktatorem powstania został Wojciech Korfanty Naczelnym dowódcą został pułkownik Wojska Polskiego Maciej Mielżyński, a następnie od 6 czerwca ppłk Kazimierz Zenkteller. W trakcie powstania największa bitwa odbyła się w dniach 21-26 maja w rejonie Góry Św. Anny. Następnie Niemcy przystąpili do dalszego ataku na powstańczy 8 pułk Rataja po opanowaniu Kamienia, Kamionki, Dąbrówki, Obrowica, Strzebniowa, Wygody, Zakrzowa i Oleszki. W dniu 26 maja linia frontu przebiegała od północy do Krośnicy, Izbicka, Odmic, Poznowic, Kalinowic, Dolnej, Czarnocina, Lichyni, Łąk Kozielskich, Krasowej i Wielmorzowic. Ciężkie walki prowadziła również grupa "Południe" w rejonie Wodzisławia Śląskiego, utrzymując pozycje na linii Odry. Ostatecznie walki przerwane zostały w wyniku ogłoszonego zawieszenia broni. 5 lipca 1921 zawarto rozejm.
SKUTKI:
W wyniku powstania Liga Narodów podjęła 12 października 1921 decyzję o korzystniejszym dla Polski podziale Górnego Śląska. Rada Ambasadorów zaakceptowała tę decyzję 20 października 1921.
Ostatecznie Komisja Międzysojusznicza podjęła korzystne dla Polski decyzje w sprawie Śląska, według których obszar przyznany Polsce powiększony został do ok. 1/3 spornego terytorium. Do Polski wróciły powiaty: katowicki, królewsko-hucki, lubliniecki, tarnogórski, świętochłowicki, pszczyński i rybnicki. Uroczyste przejęcie terenów przekazanych Polsce nastąpiło w czerwcu 1922 roku. Polsce przypadło 50% hutnictwa i 76% kopalń węgla. Miało to ogromne znaczenie dla gospodarczego bytu II Rzeczypospolitej. Cel powstania został w dużej mierze osiągnięty.
DOWÓDCY:
Wojciech Korfanty, Tadeusz Puszczyński-Wawelberg, Alojzy Nowak, mjr Kwak-Krzewiński, Karol Grzesik, Bronisław Sikorski, Maciej Mielżyński, Kazimierz Zenkteller, Józef Grzegorzek, Jan Wyglenda






"Nie damy Śląska oto śpiew"
,,Nie damy Śląska oto śpiew,
co dziś przez Polskę leci,
za Górny Śląsk przelejem krew,
my Polski wolne dzieci.
Z Górnego Śląska pójdzie wróg.
Tak nam dopomóż Bóg!
Tak nam dopomóż Bóg!”
/Autor nieznany/