Ameryka Południowa - notatka

Ameryka Południowa
Ameryka Południowa znajduje się na półkuli zachodniej. Od wschodu oblewa ją Ocean Atlantycki, a od zachodu – Ocean Spokojny. Jej powierzchnia wynosi 17,8 mln km2. Od Ameryki Północnej oddziela ją Kanał Panamski.
Pasma górskie
Największym pasmem górskim w Ameryce Południowej są Andy. Położone są na terytorium Argentyny, Chile, Boliwii, Ekwadoru, Kolumbii, Peru i Wenezueli. Ze względu na przynależność terytorialną dzielą się na: Andy Wenezuelskie, Kolumbijskie, Ekwadorskie, Peruwiańskie, Boliwijskie, Chilijskie i Argentyńskie.
Andy tworzą łańcuch górski o długości ponad 9000 km i szerokości 200 – 800 km. Najwyższym szczytem jest Aconcagua, która ma 6959 m n.p.m. Innym podziałem ze względu na położenie geograficzne jest podział na: Andy Północne, Andy Środkowe i Andy Południowe.
Andy leżą na obszarze zróżnicowanym pod względem ukształtowania powierzchni. Występują czynne wulkany (m.in. Cotopaxi - 5897 m n.p.m., Chimborazo - 6267 m n.p.m.), jeziora o dużym stopniu zasolenia (Titicaca), poza tym równiny, obniżenia, kotliny oraz pustynia Atacama.
W Andach mają swoje źródła dopływy rzek: Amazonki, Orinoko, Parany i Paragwaju. W związku z dużą rozciągłością Andy ulegają wpływom wielu stref klimatycznych (równikowej, zwrotnikowej, podzwrotnikowej, umiarkowanej).
Andy są również obszarem bogatym w złoża mineralne. Wyróżnia się: saletrę chilijską, rudy żelaza, cyny, cynku i ołowiu, manganu, molibdenu, srebra, złota, kamienie szlachetne i półszlachetne.
Wyżyny
Wyżyny są to obszary, które leżą na wysokości większej niż 300 i mniejszej niż 500 m. n. p. m.
Największą wyżyną Ameryki Południowej jest Wyżyna Brazylijska. Leży ona we wschodniej części kontynentu, między Oceanem Atlantyckim, Niziną Amazonki i Niziną La Platy. Zajmuje powierzchnię 6 mln km2. Prawie w całości znajduje się na terytorium Brazylii.
Zbudowana jest ze skał krystalicznych, w późniejszych okresach pokrytych częściowo lawą i skałami osadowymi. W rzeźbie terenu przeważają formy stołowe i kopulaste o wysokości 500 – 1000 m. Najwyższe wzniesienia na krawędziach Wyżyny Brazylijskiej sięgają jednak 2800 m n.p.m. (Bandeira, 2890 m).
W klimacie zwrotnikowym, na którego terenie leży Wyżyna Brazylijska, występują dwie pory roku: sucha i wilgotna. Sprzyja wietrzeniu chemicznemu skał. Najtwardsze skały przybierają w takich warunkach charakterystyczne kształty, spotykane głównie na wybrzeżu (skalne wzgórza w kształcie „głów cukru” w Rio de Janeiro). Na północnym – wschodzie wykształciła się formacja krzaczastego lasu, w którym rosną rośliny sucholubne o lokalnej nazwie caatinga. Południowa część zajęta jest przez sawanny. Wzdłuż dolin rzecznych występują lasy galeriowe.
Wyżynę Brazylijską odwadniają liczne rzeki, głównie Parana i jej dopływy, So Francisco oraz dopływy Amazonki – Madeira, Tapajós, Xingu i Tocantins. Od XVII w. teren Wyżyny Brazylijskiej był obszarem eksploatacji złota. Wydobywa się tu także diamenty, metale kolorowe, mangan oraz rudy żelaza. Prowadzi się również ekstensywną hodowlę bydła i uprawia rośliny tropikalne.
Następną wyżyną jest Wyżyna Gujańska. Rozciąga się na obszarze ok. 1,2 mln km2, pomiędzy Oceanem Atlantyckim a rzeką Orinoko.
Jest ona wypiętrzoną równiną o podłożu zbudowanym ze skał krystalicznych. Wzdłuż wybrzeży Oceanu Atlantyckiego ciągnie się szeroki na ok. 30 km pas nizin nadbrzeżnych.
Klimat Wyżyny Gujańskiej cechuje stała w ciągu roku, wysoka temperatura i występowanie dwóch pór deszczowych. Naturalną szatę roślinną Wyżyny Gujańskiej tworzą wilgotne lasy tropikalne, miejscami sawanny i lasy parkowe.
Dobrze rozwiniętą sieć rzeczną tworzą rzeki spływające ku Oceanowi Atlantyckiemu. Do największych rzek należą: Maroni, Courantyne, Essequibo, Caroni. Rzeki płynąc po podłożu zbudowanym ze skał o różnej odporności tworzą liczne wodospady, m.in. Salto del Angel o wysokości 1054 m, najwyższy na świecie.
Na obszarze Wyżyny Gujańskiej prowadzi się eksploatację rud żelaza, manganu, diamentów, boksytów. Do ważnych zasobów naturalnych tego regionu należą ogromne obszary puszczy tropikalnej.
W Ameryce Południowej znajduje się także Wyżyna Patagońska. Leży w południowej Argentynie, między stokami Andów Patagońskich (na zachodzie), Niziną La Platy (na północy) i wybrzeżem Oceanu Atlantyckiego (na wschodzie). Zajmuje powierzchnię ok. 800 tys. km2.
W północnej części panuje klimat podzwrotnikowy kontynentalny, a na południu umiarkowany: ciepły kontynentalny, suchy i wybitnie suchy. Główne rzeki przepływające przez teren Wyżyny Patagońskiej to: Negro, Chubut, Deseado, Chico.
Szatę roślinną tworzą półpustynne zbiorowiska trawiaste oraz kolczaste zarośla.
Eksploatuje się tu złoża ropy naftowej i gazu ziemnego.

Niziny
Na północy, na terenie Wenezueli i wschodniej Kolumbii, między Andami Północnymi a Wyżyną Gujańską leży Wyżyna Orinoko. Zajmuje płaskie, równinne tereny łagodnie opadające ku wschodowi. Rozciąga się na powierzchni ok. 1 mln km2.
Nizina ta ulega wpływom klimatu podrównikowego wilgotnego przechodzącemu na wschodzie w równikowy wybitnie wilgotny. Na jej terenie jest dobrze rozwinięta sieć rzek. Największymi rzekami są: Orinoko (tworzące u ujścia rozległą deltę o powierzchni 40 tys. km2), Guaviare, Meta, Apure i Arauca.
Dominuje roślinność trawiasta z pojedynczymi palmami (formacja llanos). Na obszarze delty Orinoko występuje wilgotny las równikowy, a w strefie brzegowej namorzyny (formacje roślinne złożone z wiecznie zielonych drzew). W dolinach rzek rosną lasy galeriowe.
Nizina Orinoko jest regionem hodowli bydła i koni. Eksploatuje się tu także złoża ropy naftowej.
Największą niziną w Ameryce Południowej i zarazem na świecie jest Nizina Amazonki. Leży ona w dorzeczu rzeki Amazonki, głównie na terenie Brazylii. Ma powierzchnię ok. 5 mln km2.
Nizina Amazonki jest niecką o płaskiej i równinnej powierzchni, przez którą przepływają liczne dopływy Amazonki. Znajduje się w klimacie równikowym wilgotnym, w związku z czym jest to teren porośnięty bujnym lasem równikowym (drzewa kauczukowe, mahoniowe i inne).
Nizina Amazonki jest słabo zaludniona i zagospodarowana. W tym rejonie rozwinęły się tylko rybołówstwo, pasterstwo i myślistwo. Na Nizinie Amazonki znajdują się pokłady ropy naftowej oraz rud manganu.
Wody Ameryki Południowej – rzeki i Jeziora
Rzeka Amazonki ma długość 6400 km i jest największą na świecie pod względem powierzchni dorzecza (ponad 7,1 mln km2) i drugą pod względem długości (po Nilu). Uchodzi do Oceanu Atlantyckiego licznymi ramionami. W delcie Amazonki znajduje się wiele wysp, z czego największą jest Marajó. Główne dopływy to: Jaru, Purus, Madeira, Tapajós, Xing, Tocantins, Paru, Jari.
Charakterystyczną cechą Amazonki jest wysoki stan zasolenia wód przez cały rok oraz dwukrotny wylew związany z porami deszczowymi. Amazonka wlewa tak dużą ilość słodkiej wody do Oceanu Atlantyckiego, że w odległości ok. 400 km od ujścia woda w oceanie jest słodka. Amazonka jest ważną drogą komunikacyjną (jest żeglowna na odcinku 1300 km, do Manaus jest dostępna nawet dla statków oceanicznych).
Następną rzeką jest Orinoko (2736 km), zwana także Ro Orinoco. Płynie przez obszar Wenezueli. Ma swoje źródła na zachodnich stokach Sierra Parima.
Płynie wzdłuż granicy Wyżyny Gujańskiej. Uchodzi do Oceanu Atlantyckiego rozległą deltą o powierzchni 40 tys. km2, która szybko przyrasta.
Główne dopływy: Ro Caron, Mavaca, Apur, Vichada, Meta, Gurico.
Podobnie jak Amazonka, jest wykorzystywana do żeglugi. W dorzeczu wydobywa się rudy żelaza, ropę naftową i boksyty.
Magdalena jest największą rzeką Kolumbii, w zachodniej części kraju. Jej długość wynosi 1550 km, a powierzchnia dorzecza 250 tys. km2. Swoje źródła ma w Kordylierze Środkowej, przepływa między Kordylierą Środkową i Wschodnią i uchodzi deltą do Morza Karaibskiego. Głównym dopływem jest Cauca.
W górnym biegu można spotkać liczne wodospady.
So Francisco jest rzeką we wschodniej Brazylii. Długość 2800 km, powierzchnia dorzecza 630 tys. km2. Źródła ma w górach Serra do Canastra. Uchodzi do Oceanu Atlantyckiego. Tworzy liczne wodospady. Głównymi dopływami są: Corrente, Grande, Paracatu, Rio das Velhas.
Wykorzystywana jest do produkcji energii elektrycznej (zapory Tręs Marias, Itaparica, Sobradinho), żeglugi i nawadniania.
La Plata (320 km) jest największym estuarium (lejkowatym ujściem rzeki) na świecie, na granicy Argentyny i Urugwaju. Jest to odcinek ujściowy rzek Parany i Urugwaju do Oceanu Atlantyckiego.
Colorado to rzeka w Argentynie, powstała z połączenia andyjskich rzek Grande i Barrancas. Płynie północną częścią Wyżyny Patagońskiej, na granicy regionu Pampy i Patagonii, a następnie uchodzi do Oceanu Atlantyckiego. Ma długość 923 km i powierzchnię dorzecza ponad 34 tys. km2.
Wodę rzeki rozprowadza się kanałami do nieraz bardzo odległych terenów rolniczych i wykorzystuje do irygacji (nawadniania pól). Jedynym dopływem jest rzeka Saldo (Curacó).
Ważniejsze rzeki Ameryki Południowej to: Parana (4380 km), Madeira (3230 km), Purus (3211 km), Tocantins (2850 km), So Francisco (2800 km), Paragwaj (2600 km), Urugwaj (2200 km), Tapajós (2200 km), Xingu (2100 km), Mamor (2000 km), Japur (1928 km), Putumayo (1580 km), Paranaba (1450 km), Pilcomayo (1200 km), Salado (1200 km), Madre de Dios (1100 km), Meta (1100 km), Tietę (1130 km), Paraiba (1100 km), Bermejo (1046 km), Essequibo (1000 km), Paranapanema (900 km), Apurimac (890 km), Napo (885 km), Chubut (820 km), Apure (800 km), Negro (800 km), Trombetas (760 km), Urubamba (725 km), Courantyne (720 km), Caroni (692 km), Maroni (680 km), Cauca (965 km), Paraguau (500 km), Surinam (500 km), Cuyuni (483 km), Pelotas (450 km), Loa (440 km), Bio Bio (383 km), Casiquiare (225 km) i inne.
Titicaca jest drugim po Maracaibo największym jeziorem Ameryki Południowej, leżącym w Peru i Boliwii. Jest zarazem najwyżej położonym jeziorem świata. Zajmuje powierzchnię 8,3 tys. km2. Dochodzi do głębokości 304 m. Jest jeziorem tektonicznym, położonym w Andach Środkowych na wysokości 3812 m n.p.m. Łączy się z jeziorem Poopó przez rzekę Desaguadero. Z Titicaca wpływa 25 rzek, m.in.: Coata, Suches, Ramis, Ilave. Leży na nim 41 wysp, największa – Wyspa Słońca (Isla del Sol, Isla de Titicaca), z ruinami świątyni Inków.
Jezioro to jest wykorzystywane do żeglugi i rybołówstwa. Na brzegu można spotkać pozostałości budowli z okresu przedkolumbijskiego (Tiahuanaco w Boliwii).
Innym jeziorem w Ameryce Południowej jest Poopó, inaczej zwane też Lago Pampa Aullagas. Jest to słone, wysokogórskie jezioro w środkowej Boliwii, o powierzchni 2600 km2, długości 90 km, szerokości 32 km i głębokości 3 m. Leży na wysokości 3686 m n.p.m.
Największym jeziorem Ameryki Południowej jest Maracaibo. Leży w północno – zachodniej Wenezueli. Ma powierzchnię ok. 20 tys. km2, długość 170 km, i maksymalną głębokość 250 m.
Maracaibo jest jeziorem lagunowym i mimo połączenia cieśniną z Zatoką Wenezuelską wypełnione jest wodą słodką. Do Maracaibo uchodzi rzeka Catatumbo. Na północnym brzegu Maracaibo znajdują się jedne z największych na świecie pola naftowe, na południowym zaś pozyskuje się drewno budowlane.
Wodospady
Wodospad to wody danego cieku (rzeki lub strumienia) przelewające się przez stromy, wysoki próg skalny i spadające swobodnie w dół. Wodospad wykonuje u stóp progu ruch wirowy i rzeźbi tam zagłębienie zwane kotłem eworsyjnym. Stale podcina podstawę progu i cofa go wskutek obrywania się ściany skalnej, albo też wcina się w próg od góry. Wodospad może się składać z kilku progów i tworzyć kaskadę.
O potędze wodospadu decyduje nie tylko wysokość progu, ale także ilość wody spadającej w jednostce czasu.
Wodospadem o najwyższym pojedynczym progu jest Salto Angel w Wenezueli (979 m). Ma on wysokość 1054 m n.p.m. Tworzy uskok wodny na rzece Caroni w Wenezueli. Nazwa pochodzi od nazwiska odkrywcy Amerykanina J. Angela.
Ludność
W Ameryce Południowej mieszka 314 mln ludzi (dane z 1994 roku), co stanowi prawie 5,6% ludności całej kuli ziemskiej, średnia gęstość zaludnienia wynosi ok. 18 mieszkańców na 1 km2, ale brak jest równomiernego rozmieszczenia na kontynencie, choć nie tak bardzo jak w przypadku Ameryki Północnej. Najbardziej zaludnione tereny to: Ekwador – 40 osób/km2 (1994) i Kolumbia – 30 osób/km2 (1994), a najmniej zaludnione tereny to obszar Surinamu – 3 osoby/km2 (1994) i Gujany – 4 osoby/km2 (1994).
Podział administracyjny: 33 państwa niepodległe i 14 terytoriów kolonialnych i zależnych.
Największe miasta: Sao Paulo – ponad 17 mln mieszkańców (1992), Rio de Janeiro – ponad 11,2 mln mieszkańców (1992), Buenos Aires – ponad 11 mln mieszkańców (1992).
Klimaty
Klimat równikowy wybitnie wilgotny
Występuje tu duża ilość opadów. Są to intensywne, trwające ok. 2 godzin deszcze zenitalne. W powietrzu jest prawie 100% wilgotności. Temperatura jest wysoka, średnio 25 – 30ºC. Obszar ten porasta wiecznie zielony, wilgotny las równikowy. Na obszarze Niziny Amazonki ma swoją lokalną nazwę Selwas.
Obejmuje wybrzeże Wyżyny Gujańskiej i część wybrzeża Wyżyny Brazylijskiej.
Klimat podrównikowy
• Wilgotny (Wyżyna Gujańska i Wyżyna Brazylijska)
Występują dwie pory roku: pora deszczowa (6-8 miesięcy/rok) i krótsza pora sucha. Roślinność jest trawiasta i ma różne formy nazewnictwa: na Wyżynie Gujańskiej – Lanos, na Wyżynie Brazylijskiej – Kampos.
• Suchy (północno – zachodnie pasmo Andów, teren Brazylijski)
Występuje tu roślinność górska i wysokogórska, a niższych partiach – kaktusy.
Klimat zwrotnikowy
Jest to klimat, dla którego charakterystyczne jest działanie prądów morskich. Dzieli się na suchy kontynentalny i wilgotny. Suchy kontynentalny występuje w Andach. Charakteryzuje się tym, że w powietrzu jest mała ilość wilgoci, a opady są krótkie, ale intensywne. W klimacie wilgotnym roślinność stanowią stepy, czyli roślinność niska, twardolistna i rośliny sucholubne, czyli takie, które mogą żyć kilka miesięcy bez wody.
Klimat podzwrotnikowy i umiarkowany
Są to klimaty typu morskiego – występują silne oddziaływania Oceanu Atlantyckiego i prądów morskich na te obszary.
W klimacie podzwrotnikowym można wyróżnić dwie pory roku: lato i zima. Lato jest łagodne, ciepłe (temperatura dochodzi do 30ºC) i wilgotne. Zima jest łagodna i deszczowa. Występują lasy mieszane.
W klimacie umiarkowanym również występują dwie pory roku: lato i zima. Zima jest mroźna, a temperatura spada do -20º C. Lato jest gorące i suche. W zimie występują opady przeważnie śniegu, w lecie opadów prawie brak.
Klimat okołobiegunowy
W klimacie okołobiegunowym wyróżnia się dwie pory roku: lato i zimę. Lato jest krótkie (trwa 2-3 miesiące) i chłodne (maksymalna temperatura wynosi 10ºC). W zimie temperatura spada do ponad -30º C, a nawet do -50ºC. Miejsca nie pokryte na stałe lodem i śniegiem porasta tundra, czyli niskie płożące się mchy i porosty oraz odporne na zimno karłowate wierzby i brzozy.


BIBLIOGRAFIA:
1. Notatki z zeszytu przedmiotowego
2. Encyklopedia Powszechna PWN, wyd. XXI, Warszawa 1991
3. Podręcznik do geografii
4. Encyklopedia Powszechna, wyd. Fogra 1998