Średniowiecze było okresem w kulturze europejskiej, który zazwyczaj ogranicza się datami zdobycia Rzymu przez Germanów (476) i opanowania Konstantynopola przez Turków (1453). Była to epoka kultury uniwersalnej o dominującej pozycji języka łacińskiego, o której jedności stanowił światopogląd religijny (teocentryzm), ekspansja chrześcijaństwa i stworzone przez nie wzorce osobowe: ascety i rycerza. Nazwę media tempora lub media aetas, czyli „czasy, wieki średnie” wprowadził w XVII w. Krzysztof Keller dla określenia „okresu przejściowego” między starożytnością a odrodzeniem. Humaniści włoscy nadali terminom łacińskim, określającym ten okres, znaczenie ujemne traktując je (średniowiecze) jako epokę barbarzyńską, mroczną i zabobonną. Bardzo długo trwał proces rehabilitacji średniowiecza, zanim dostrzeżono w nim oprócz negatywnych i pozytywne zjawiska między innymi rozwój miast i cywilizacji miejskiej, rozkwit sztuki i literatury, a także etykietę dworską. Sztuka średniowieczna przeniknięta jest duchem religijnym, przy czym ważne miejsce zajmuje tu literatura – głównie ze względu na Pismo Święte. Wysoką wartość ma architektura, muzyka i malarstwo, mniejszą zaś rzeźba. Prymat mają motywy i pierwiastki religijne, dlatego też dwa wielkie style średniowiecza: romański i gotycki, prezentują przede wszystkim zabytki kościelne, wspaniałe katedry i klasztory, górujące bryłą i bogatym wystrojem nad budownictwem świeckim. Styl romański objął Europę w XI-XII w. W krajach okupowanych niegdyś przez Rzym (stąd nazwa). Szczególnie zaznaczył się w dziedzinie architektury obronnej (tj. warowne zamki otoczone murami i fosami) i sakralnej (kościoły i opactwa). Styl ten charakteryzują grube ciężkie i masywne mury, małe wąskie okienka, a także półkoliste łuki i sklepienia kolebkowe lub krzyżowe. Najbardziej znanym przykładem budowli romańskiej jest katedra Notre Dame w Paryżu. Natomiast drugim stylem był gotyk, który „panował” w Europie od XIV do XVI wieku. Nazwa jego pochodzi od plemion Gotów, uważanych za barbarzyńców. Z resztą sam styl również w okresie renesansu uważany był za dziwaczy i barbarzyński. Piękno budowli gotyckich doceniono dopiero od połowy XVIII wieku w Anglii i we Francji. Charakterystyczne dla budowli gotyckich były strzelistość i lekkość, skomplikowana bryła, liczne wieżyczki, wysokie ostrołukowe okna i najczęściej krzyżowo żebrowe sklepienia. Najsłynniejszym ojczystym przykładem budowli gotyckiej jest katedra na Wawelu w Krakowie, natomiast za granicą znane są: most Karola w Pradze, opactwo Westminsteru w Londynie i inne. Jednak romanizm i gotyk to nie tylko budowle, ale także rzeźby, malarstwo i sztuki plastyczne. Dziełami dużej klasy są rzeźby na przykład: romańskie zdobienia portalu kościoła św. Wincentego we Wrocławiu, a także Drzwi Gnieźnieńskie ilustrujące życie i śmierć św. Wojciecha, jak również gotyckie arcydzieło jednego z najwybitniejszych twórców średniowiecza - Wita Stwosza, czyli Ołtarz Mariacki w Krakowie. Jeśli chodzi o malarstwo to w XI–XII wieku popularne były miniatury ozdabiające rękopisy i występujące samodzielnie. Charakterystyczne dla malarstwa były płaskie, nierealne, jakby płynące w powietrzu postaci z surowymi twarzami. Nawet duże obrazy stwarzały wrażenie powiększonych miniatur. Natomiast bardzo dobrze rozwinęło się podporządkowane architekturze malarstwo ścienne. Na freskach przedstawiano sceny z życia świętych oraz ilustrowano Pismo Święte. W Polsce bardzo cenne są ryty odkryte na kamiennej podłodze kolegiaty w Wiślicy przedstawiające prawdopodobnie Bolesława Kędzierzawego z rodziną. Malarstwo gotyku powinno nam się kojarzyć z Włochem: Giotto di Bondonem, który to dokonał największych odkryć w średniowiecznej sztuce rysunku. Jest on autorem scen z żywota św. Franciszka w Kościele w Asyżu oraz fresków w kościele Marii Panny dell’Arena w Padwie. Jego rozwiązania zyskały licznych naśladowców, tworzących w dwóch konkurujących ze sobą szkołach: florenckiej i sieneńskiej. Ogólnie malarstwo okresu romanizmu i gotyku określić można jako: religijne, realistyczne, ekspresyjne. Przedstawione postaci są wysokie, wręcz wydłużone, o ostrych konturach. Czasami pojawiają się elementy krajobrazów, sceny tortur. Przeważają obrazy moralizatorskie i alegoryczne. Średniowiecze wysoko bardzo ceni też muzykę, której przypisuje nierzadko wielki wpływ na ludzi. Większość poetyckich utworów religijnych przeznaczona była do śpiewu. Msze kościelne, ceremonie, obrzędy i uroczystości religijne wypełniała muzyka i śpiew. Meliczny charakter mają też wiersze świeckie, powieści epickie i liryki miłosne trubadurów, rybałtów czy skaldów. W ogóle poezja średniowiecz kładzie duży nacisk na rytmiczność i „słodycz brzmienia”. Pierwszym polskim znanym nam wierszem śpiewanym była "Bogurodzica". Zróżnicowanie stylowe średniowiecza wyraża się nie tylko w sztuce, ale także w literaturze, choć i w tej dziedzinie twórczości widoczne są skłonności do tworzenia określonych konwencji i kanonów. Wzorców dostarcza przede wszystkim łacina klasyczna i Pismo Święte. Odmiany stylowe wiążą się również ze specyficznymi cechami danych gatunków literackich (epika rycerska) bądź odmiennymi wzorcami. Większość inspiracji płynęła z Francji, a zwłaszcza wzorce dworskiej liryki miłosnej i poezji eposowej rycerskiej tzw. chansons de geste, której przykładem jest utwór „Pieśń o Roladzie”. Mówiąc o kierunkach literackich tej epoki, musimy pamiętać, iż zżywa się ona na długo z konwencjami, powraca często do form starych, dopisując do nich tylko nowe elementy. Długa żywotność danych gatunków i stylów wynika nie tylko z powolnego tempa przemian kulturowych, ale także z charakterystycznej skłonności do zachowania ciągłości tradycji. Ta skłonność stała się kanonem średniowiecznej sztuki i kultury. Literatura średniowiecza podzielona jest na trzy filary: świecką, religijną i hagiografię. Pierwszy rodzaj stanowią przede wszystkim takie utwory jak: „Dzieje Tristana i Izoldy”, „Wielki testament”, „Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią”, a także liczne fraszki i satyry np.: „O zachowaniu się przy stole”, „Satyra na leniwych chłopów” itd. Drugi filar stanowi literatura religijna, np.„Bogurodzica”, „Lament świętokrzyski” itp. Ostatnim działem jest hagiografia, czyli rodzaj piśmiennictwa chrześcijańskiego, gdzie opisywane są żywoty świętych, męczenników i ascetów. Dziś znamy następujące tytuły utworów tego gatunku: „Legenda o świętym Aleksym” i „Kwiatki świętego Franciszka”. W średniowieczu dominowały przede wszystkim dwa wzorce osobowe: asceta, czyli człowiek wyrzekający się majątku, szczęścia osobistego, znoszącego jak Aleksy, w pokorze cierpienia, wiodącego, mimo pańskiego, wysokiego urodzenia życie skromne i pełne pobożności, opromienione dobrocią i miłością lub surowe, poddane licznym próbom i nakazom. W tej epoce dominował pogląd, iż osiągnięcie lepszego życia jest możliwe dopiero po śmierci; wszystko, co ziemskie jest marnością; piękno, uroda jest złudzeniem, a zaszczyty, majątek i sława rzeczą nietrwałą. Świeckim wzorem bohatera był rycerz, czyli człowiek dzielny, honorowy, obdarzony niezwykłymi przymiotami wojennymi, gotowy oddać życie za ojczyznę, działający w obronie damy serca, żyjący według zasad kodeksu rycerskego jak Tristan czy Roland. Moim zdaniem „wieki średnie” wcale nie były szare, zabobonne czy też ciemne. Być może niechęć i sprzeciw człowieka współczesnego do średniowiecza wywołują informacje dotyczące biczowników, ascetów, palenia na stosach, tortur i testów na czarownicach. Jest to bez wątpienia czarna karta w dziejach epoki, o której nie wolno nam zapominać, ale trzeba pamiętać, że średniowiecze to także okres hucznych zabaw dworskich, turniejów rycerskich i występów trubadurów, rybałtów czy skaldów. Na szczęście nie wszyscy czują niechęć do epoki. Są ludzie, którzy się nią interesują, ponieważ ich fascynuje, pobudza ich wyobraźnię i stanowi inspirację. Przejawem tego zainteresowania są liczne wiersze poetów współczesnych na przykład „Gotyk” lub „Drewno” Tadeusza Różewicza, „Miniatura średniowieczna” Wisławy Szymborskiej czy też „Święty Szymon Słupnik” Stanisława Grochowiaka. Według mnie średniowiecze można uznać za epokę równą starożytności czy odrodzeniu, a nie za okres przejściowy, świadczą o tym nie tylko osiągnięcia literackie, ale też dokonane w tej epoce wielkie odkrycia i wynalazki, które miały istotny wpływ na czasy późniejsze. Mogę bez wątpienia powiedzieć, że średniowiecze było epoką barwną.
