Klimaty świata

Wybierając się na wakacje, każdy chce wiedzieć, jakie jest prawdopodobieństwo, że w wybranym przez niego miejscu pogoda będzie słoneczna i ciepła. Innymi słowy interesuje go klimat, czyli przewidywane, w oparciu o wieloletnie obserwacje, warunki pogodowe.
Najważniejsze czynniki kształtujące klimat to temperatura oraz opady (deszcz, śnieg, deszcz ze śniegiem lub grad). Okresowe wahania temperatur oraz opadów także charakteryzują dany klimat. Na przykład klimat śródziemnomorski, lecz także w niektórych regionach Kalifornii, Chile, RPA i Australii, cechują łagodne, deszczowe zimy oraz gorące, suche lata. Nie oznacza to jednak, że w lecie nie spadnie tam ani jedna kropla deszczu. Występującym na tych terenach silnym, letnim burzom towarzyszą gwałtowne ulewy. Generalnie jednak turyści mogą liczyć na piękną pogodę przez całe lato.
SZEROKOŚĆ GEOGRAFICZNA I RZEŹBA TERENU
Szerokość geograficzna decyduje o tym, ile energii słonecznej dociera do danego miejsca. Generalnie wraz z oddalaniem się od równika w kierunku biegunów ilość tej energii, a więc i ciepła, maleje.
W rejonie biegunów promienie słoneczne muszą przedrzeć się przez głębszą warstwę atmosfery ziemskiej niż w okolicy równika. W rezultacie, atmosfera absorbuje więcej promieniowania słonecznego. Ponadto, ta sama ilość promieni słonecznych pada na rozleglejszy obszar na biegunie niż na równiku.
Wzniesienie danego miejsca powyżej poziomu morza, także wpływa na jego średnie temperatury. Obliczono, że przeciętnie wraz ze wzniesieniem się o każde 1000 metrów temperatura spada o 70C. W związku z tym, wysoko położone równiny i tereny górzyste strefy tropikalnej są o wiele chłodniejsze niż obszary nadmorskie o takiej samej szerokości geograficznej, a na szczytach pasm górskich panuje klimat polarny. Ukształtowanie powierzchni nie jest bez znaczenia dal rozmieszczenia opadów. Gdy wilgotny wiatr znad oceanu zatrzyma się na górach, tworzą się chmury, w rezultacie na szczyty i zbocza spada dużo deszczu. Jednak, jeśli wiatr ominie przeszkodę w postaci gór, powietrze opada, ogrzewa się i wchłania wilgoć. W związku z tym, pomimo że po jednej stronie góry, tej zwróconej do oceanu, jest on bardzo wilgotny, po drugiej opady są wyjątkowo skromne. Mówi się, że obszary te są „osłonięte od deszczu”
Morze łagodzi klimat, który staje się coraz ostrzejszy w miarę oddalania się w głąb kontynentu. Bryzy morska i lądowa łagodzą różnice temperatur. Ląd nagrzewa się szybciej niż woda. W ciągu dnia, gdy temperatura na lądzie rośnie, chłodniejsze powietrze nawiewane jest od morza do lądu. W nocy zachodzi odwrotny proces. Woda ochładza się wolniej niż ląd, więc bryza wieje z lądu w kierunku morza.
Temperatura zależy też nierzadko od bliskości prądów oceanicznych. Ciepły Prąd Zatokowy (Golfsztrom) płynie od Zatoki Meksykańskiej, w poprzek Oceanu Atlantyckiego do wybrzeży północno-zachodniej Europy. Wiatry wiejące od Golfsztromu w stronę lądu, powodują, że klimat Europy północno-zachodniej jest o wiele cieplejszy niż klimat
północno-wschodnich terenów Ameryki Północnej położonych na tej samej szerokości geograficznej. Prądy morskie mogą także obniżać temperaturę danego regionu. Na przykład Prąd Beneguelski płynący wzdłuż wybrzeży południowo-zachodniej Afryki oraz Prąd Peruwiański (Prąd Humboldta) u zachodnich wybrzeży Ameryki Południowej znacznie ochładzają zwrotnikowy klimat sąsiadujących wybrzeży.
Obszary leżące w centrum kontynentów, z daleka od łagodzącego wpływu mórz i oceanów cechuje ostry klimat kontynentalny z o wiele gorętszym latem i mroźniejszą zimą niż obszary na tej samej szerokości geograficznej sąsiadujące z morzem.
STREFY KLIMATYCZNE
Wszelkie sposoby klasyfikacji klimatów oparte są na podziale dokonanym przez rosyjskiego meteorologa Władimira Kppena (1846-1940). Kppen podzielił świat na sześć głównych stref klimatycznych: A, B, C, D, E i H. A – klimat gorący i wilgotny; B – klimat suchy;C – klimat umiarkowany ciepły; D – klimat chłodny; E – klimat polarny; H – klimat górski.
Następnie dokonał dalszego podziału na podgrupy w oparciu o ogólną charakterystykę oraz okresowe wahania temperatury i opadów. Ustalając granice pomiędzy strefami klimatycznymi Kppen wziął też pod uwagę procesy wegetacyjne i rodzaje gleb. Elementy te pomagają określić wpływ klimatu na dany teren i często są lepszym wskaźnikiem niż dane statystyczne. W klasyfikacji Kppena grupa A zawiera klimaty z wysokimi opadami przez cały rok, jak i te gdzie występuje pora deszczowa i pora sucha.
KLIMATY GORĄCE I WILGOTNE
Klimaty w tej strefie są gorące i wilgotne. Większe opady występują nad lądami niż nad oceanami z powodu silnego parowania podłoża i rozwiniętych prądów pionowych, tworzących ogromne chmury deszczowe. Roczna i dobowa amplituda temperatury jest niewielka (2-50C). Dwukrotnie w ciągu roku, po przejściu Słońca przez równik w ciągu kilku tygodni występują obfite deszcze zenitalne. Dalej od równika pory deszczowe przesuwają się („wędrują za Słońcem”), a bliżej zwrotników występuje już tylko jedna pora deszczowa w ciągu roku.
Klimat z obfitymi opadami w ciągu całego roku stwarza dogodne warunki dla rozwoju bujnych lasów tropikalnych. Mimo wielkich zniszczeń, jakich dokonali leśnicy i rolnicy, wielki obszary takich lasów występują w dorzeczu Amazonki w Ameryce Południowej, w dorzeczu rzeki Zair na południu Afryki oraz na rozległych obszarach południowo-wschodniej Azji.
Obszary te cechuje bardzo wysoka temperatura (25-270C) utrzymująca się przez cały rok, roczne opady dochodzą nawet do 1800-2500mm, duża wilgotność powietrza oraz duże nasłonecznienie. W południe promienie słoneczne padają prawie pod kątem prostym, a długość dnia zmienia się w ciągu roku bardzo nieznacznie. Parny, gorący klimat jest idealny dla rozwoju tropikalnej dżungli.
Klimat monsunowy, w który większość rocznych opadów przypada na jeden okres, występuje w południowo-wschodniej Azji oraz w północnej Australii. Obszary te znane są z dużych rocznych zmian pogody. W Indiach, na przykład, zimy są suche, wiatry wieją z północnego wschodu, z głębi kontynentu. Na wiosnę ziemia bardzo się nagrzewa, jest bardzo sucho, w powietrzu unosi się mnóstwo pyłu. Gorące masy powietrza unoszą się w górę tworząc układy niżowe, w kierunku, których wieją wilgotne wiatry z południowego zachodu. Wiatry te przynoszą obfite deszcze, dzięki którym rozwija się bujne życie w lasach monsunowych.
Tereny z suchymi zimami leżące w pobliżu lasów tropikalnych, to dogodne miejsce dla traw i pojedynczych drzew, czyli dla tak zwanej sawanny, która występuje na zwrotnikowych obszarach Afryki i Południowej Ameryki.

KLIMATY SUCHE
W tej strefie klimaty są mało zróżnicowane termicznie, natomiast bardzo znacznie mogą się różnić pod względem wilgotności. Większą część strefy na kontynentach zajmują obszary stepów i pustyń, gdyż są one pod wpływem pasatów wiejących od lądów w stronę oceanów. W wielkich wyżach oceanicznych przeważa typ pogody słonecznej z umiarkowanymi opadami, z wiatrami pasatowymi. Inwersje pasatowe są wzmacniane przez oziębione powietrze nad zimnymi prądami morskimi u zachodnich wybrzeży kontynentów. Dobowa amplituda temperatury może dochodzić nawet do kilkunastu stopni C. Na pustyniach (Pustynia Libijska, Sahara, Thar) półkuli północnej w tej strefie występują najwyższe na świecie temperatury powietrza, przekraczające 550C. Na obszarach objętych cyrkulacją monsunową obserwuje się wyraźne pory roku: suchą – zimową i wilgotną – letnią.
W Afryce sawanna staje się coraz bardziej wysuszona w miarę przesuwania się na północ i południe od równika. Bujne trawy stopniowo zmieniają się w suche krzewy i karłowate drzewa. Słabe warunki do wegetacji oraz długotrwałe susze zamieniły sawannę w rejonie Sahelu w północnej Afryce, w tereny pustynne i półpustynne. W strefie klimatów gorących znajdują się największe pustynie świata: Sahara, Namib i Kalahari w Afryce. Roczne opady na pustyni nie przekraczają 25mm. Ziemia na pustyniach jest w większości wypalona i jałowa, a opady sporadyczne. Długie lata suszy mogą zostać przerwane gwałtownymi ulewami, które zalewają pustynie. Temperatury na pustyniach różnią się, jednak przeważnie są wysokie i charakteryzują się znacznymi wahaniami dobowymi.
Podobny klimat odpowiedzialny jest także za powstanie prerii w Ameryce Północnej oraz stepów w Europie, Azji i południowej Afryce. Te porośnięte trawą tereny są o wiele suchsze niż zwrotnikowa sawanna, a zimy są tam zimne i śnieżne. Na obszarach tych wyraźnie widać działalność człowieka, który wykorzystuje je do celów rolniczych.
CIEPŁY KLIMAT UMIARKOWANY
Strefa klimatu umiarkowanego jest bardzo zróżnicowana. Obejmuje regiony, które cechują gorące i suche lata (klimat śródziemnomorski), cieple i parne lata w rejonach podzwrotnikowych, np. w południowo-wschodnich obszarach Chin i Stanów Zjednoczonych, na stepach Ameryki Południowej, a także tereny nadmorskie z chłodnymi latami, na przykład w środkowo- zachodniej Europie. Nad Morzem Śródziemnym średnia miesięczna temperatura miesięcy letnich rzadko przekracza 270C. Zimy są chłodniejsze. W najzimniejszych miesiącach temperatura spada poniżej 100C. Roczne opady są niskie, pomiędzy
350 a 900mm. Najwięcej deszczu spada w zimie. Drzewa rosną samotnie, w skarłowaciałych formach tworzą zarośla. Letnią suszę najlepiej znoszą gaje oliwne.

Strefa klimatów podzwrotnikowych
Jest to strefa klimatów ciepłych, ale z różnymi odmianami: morską, monsunową, kontynentalną i pośrednią. W lecie pogoda kształtuje się pod wpływem mas powietrza zwrotnikowego, napływającego z wielkich wyżów oceanicznych, ale w półroczu chłodnym-pod wpływem niżów strefy umiarkowanej. Roczne amplitudy temperatury wynoszą 10-150C. W odmianie morskiej opady są dość znaczne, rozłożone równomiernie w ciągu roku (np. wschodnie wybrzeże Australii). W odmianie kontynentalnej obserwuje się niewiele opadów, głównie w lecie. W odmianie śródziemnomorskiej (klimat najbardziej korzystny dla człowieka) większość opadów przypada na miesiące chłodne(południowa Europa, południowo-zachodnia Australia, wybrzeża Kalifornii)

KLIMAT CHŁODNY
W tej strefie występują klimaty odmiany morskiej, kontynentalnej i przejściowe. Są one bardzo zróżnicowane termicznie. A więc występują klimaty umiarkowanie cieple z niewielkimi mrozami w zimie i gorącymi latami (morskie), klimaty z wielkimi mrozami w zimie i krótkim, ale nawet gorącym latem (kontynentalne) oraz klimaty z bardzo dużą zmiennością typów pogody w porach roku w ciągu poszczególnych lat (przejściowe). Roczne amplitudy temperatury maja wartości od 10 do ponad 400C, również duże wartości mogą mieć dobowe amplitudy temperatury, szczególnie w lecie.
Chłodny klimat umiarkowany występuje na terenach nadmorskich, średnich szerokości geograficznych, np. w zachodniej Europie, na Wyspach Brytyjskich, na zachodnim wybrzeżu Kanady, w południowym Chile i w Nowej Zelandii.
Średnia temperatura najcieplejszego miesiąca waha się od 15 do 200C i spada w miarę oddalanie się od wybrzeża, gdzie łagodzący wpływ morza jest coraz mniej odczuwalny. W zimie temperatury są niespodziewanie wysokie w porównaniu z terenami położonymi na tej samej szerokości geograficznej, ale daleko od morza. Miesięczne temperatury w zimie nie spadają poniżej zera. Zdarza się jednak, że masy zimnego kontynentalnego lub polarnego powietrza wywołują kilkutygodniowe opady śniegu. Średnia ilość opadów jest bardzo różna; położone na wybrzeżu góry cechuje klimat bardzo wilgotny, niziny zaś potrafią być dość suche.
Obszary chłodnego klimaty umiarkowanego pokrywały niegdyś gęste lasy liściaste. Większość z nich została wycięta, a na ich miejscu powstały gęsto zaludnione miasta.
Strefa klimatu podbiegunowego
Zimny klimat umiarkowany panuje w zachodniej Rosji, gdzie lata są cieple, a zimy mroźne. Syberia i większa część północnej Kanady znajduje się pod wpływem klimatu podbiegunowego z krótkim, chłodnym latem i bardzo mroźną zimą. W ciągu roku jest tylko 150 dni, kiedy temperatura rośnie powyżej zera. Tereny te pokrywają nieprzebyte lasy iglaste, zwane tajgą. Rosną tam drzewa, które są w stanie przetrwać długie, mroźne zimy, np. sosna, świerk, jodła i modrzew. Z wyjątkiem modrzewi, drzewa iglaste są wiecznie zielone i zaczynają rosnąc w chwili nadejścia odwilży. Na podobnych szerokościach geograficznych półkuli południowej nie ma stałego lądu, a co za tym idzie tajgi.

KLIMAT POLARNY
Tundra
Na północ od rozległych obszarów lasu iglastego półkuli północnej rozciąga się bezleśna tundra. Średnia temperatura w zimie wynosi około –50C, podczas krótkiego lata wzrasta zaledwie do 50C. Opady, w przeważającej części śniegu, są niskie – 350 mm rocznie.
Latem, gdy topnieją śniegi, podmokła tundra jest dobrym lęgowiskiem dla licznych insektów. Z tego powodu zlatuje się tu wiele gatunków ptaków wędrownych. W tundrze pożywienie znajdują tez inne, przybyłe z dalekich stron, zwierzęta, na przykład renifer amerykański, zwany przez Eskimosów karibu.
Strefa klimatów okołobiegunowych
Na półkuli północnej i południowej wyróżnia się dwie strefy klimatów subpolarnych i polarnych, odznaczających się mroźnymi i wietrznymi zimami oraz krótkim latem z okresem roztopów. Klimaty arktyczne są znacznie -150bardziej zróżnicowane ze względu na duże rozczłonkowanie lądów otaczających Morze Arktyczne. Stała pokrywa lodowa zalegająca na tym morzy oddziałuje na masy powietrza jak niski, lodem pokryty ląd, jednak najniższe temperatury występują dość daleko od bieguna północnego, mianowicie we wnętrzu Azji Północnej na lądolodzie Grenlandii i w dorzeczu Jukonu (Ameryka Północna). Wyodrębnia się klimaty subpolarne odmiany morskiej, z większymi opadami i mniejszymi mrozami, oraz odmiany kontynentalne, z niewielkimi opadami i krótki, nawet ciepłym latem.
Klimaty antarktyczne są znacznie bardziej mroźne. Na lądolodzie Antarktydy występują najniższe temperatury na 350 kuli ziemskiej (do prawie –900C). Związane jest to ze znaczną wysokością kontynentu oraz z ciągłym spływem powietrza z jego wnętrza w stronę oceanów- w postaci huraganowych wiatrów. Bardzo dużą wietrznością odznacza się również strefa klimatów subpolarnych morskich na półkuli południowej, zależnych od dryfu wiatrów zachodnich- prądów oceanicznych i powietrznych.
KLIMATY GÓRSKIE I WYŻYNNE
Klimaty te formują się pod znacznym wpływem pasm górskich i wyżyn. Odznaczają się wyraźna piętrowością klimatyczną (widoczną poprzez piętra roślinne), zmiana temperatury powietrza, zróżnicowaniem opadów (wraz ze wzrostem wysokości n.p.m.) oraz silnymi wiatrami lokalnymi. Łańcuchy górskie są bardzo wyraźnymi barierami oddzielającymi różne odmiany klimatów, a nawet strefy klimatyczne – np. w Europie: Alpy, Karpaty; w Azji: Himalaje, Karakorum; w Ameryce Południowej: Andy. Maja także własne charakterystyczne granice klimatyczne, takie jak linie wiecznego śniegu, dolna i górna granica suchości, usytuowane w zależności od właściwości mas powietrza panujących w danej strefie klimatycznej.


Kilimandżaro góruje nad sawanną we wschodniej Afryce.
W przeciwieństwie do pokrytych śniegiem
szczytów trawiaste równiny cierpią na brak wody


Świat
Parametr klimatyczny Wartość Kraj region
Najwyższa temperatura powietrzaNajniższa temperatura powietrzaNajniższa średnia temperatura rocznaNajwyższa średnia temperatura rocznaNajwyższa temperatura na stacji WostokNajwiększa amplituda wieloletniaNajwiększa amplituda dziennaNajwiększe średnie opady roczneNajmniejsze średnie opady roczneNajwiększy opad w ciągu roku Największy opad w ciągu roku Najintensywniejszy opadNajwiększy roczny opad śnieguNajwiększy dzienny opad śniegu Największa liczba dni burzowych Największe kule gradoweNajbardziej słoneczna pogodaNajwiększa prędkość wiatruNajwyższe ciśnienie atmosferyczneNajniższe ciśnienie atmosferyczneNajdłuższy dzieńNajdłuższa noc 57,80C-89,20C-57,80C+34,40C-13,60C-700 do+370C+6,70 do-48,80C11902mmbrak opadu22990mm1870mm38,1mm31102mm1930mm251ok.1kg97%103m/s1083,8hPa870hPa189 dni183 dni LibiaAntarktydaAntarktydaEtiopiaAntarktydaSyberia USAIndieChileIndieOc. IndyjskiKaraibUSAUSAUgandaBangladeshAfrikaUSASyberiaPacyfik--
Polska
Najwyższa temperatura powietrza Najniższa temperatura powietrzaNajwiększe średnie opady roczneNajmniejsze średnie opady roczneNajwiększy opad w ciągu doby Najdłuższy dzieńNajkrótszy dzień 40,20C-40,60C1649mm420mm300mm17 h 15 min7 h 7 min K/ OpolaBeskidyTatryMazowszeTatryGdańskieGdańskie
Tabela 1Rekordy klimatyczne
Półkula Miesiąc Równoleżnik Średnie dla półkuli Średnia dla całej planety
00 100 200 300 400 500 600 700 800 900
północna Styczeńlipiec 26,425,6 25,826,9 21,828,0 14,527,3 5,024,0 -7,118,1 -16,114,1 -26,37,3 -32,22,0 -41,0-1,0 8,022,4 14,8
południowa styczeńlipiec 26,425,6 26,323,9 25,420,0 21,914,7 15,69,0 8,13,4 2,1-9,1 -3,5-23,0 -7,4-36,3 -13,5-48 17,09,7
Tabela 2 Średnie temperatury powietrza w pasach równoleżnikowych(0C)

Strefa Charakterystyka strefy Typy klimatu Charakterystyka klimatu Główne obszary występowania
Podrównikowa Średnie temperatury miesięczne stale ponad 200C; brak pory zimowej. Roczne amplitudy do 50C rosnące wraz z suchością klimatu do 100C Równikowy wybitnie wilgotny Małe wahania temp., obfite opady brak wyraźnej pory deszczowej Kotlina Kongo, Nizina Amazonki, Archipelag Malajski
Podrównikowy wilgotny Wahania temp. nieznaczne, jedna lub dwie pory deszczowe Pn. Ameryka, Wyżyna Brazylijska i Gujańska
Podrównikowy suchy Pora deszczowa ograniczona do kilku miesięcy, na równiku dwie pory deszczowe Płn.- wsch. Wyż. Brazylijska, Afryka Środkowa, pn. obszary Australii
Zwrotnikowa Średnia temperatura w najchłodniejszym miesiącu ponad 100C, duże amplitudy dobowe. Opady głównie latem Zwrotnikowy morski Częsta adwekcja morskich mas powietrza niezależnie od pór roku Zat. Meksykańska, Zat. Florydzka, pd.- wsch. Australia
Monsunowy Gorące lata z dużymi opadami, suche ciepłe zimy Pd.- wsch. obszary Chin, Płw. Indochiński, Indie
Pustynny Duże nasłonecznienie, duże amplitudy dobowe, skąpe opady Sahara, Płw. Arabski, Kalahari, pustynia Namib, Wielka Pustynia Piaszczysta, Wielka Pustynia Wiktorii, Pustynia Atacama
Podzwrotnikowa Średnia temperatura najchłodniejszego miesiąca powyżej 00C(do ponad 100C).Opady skupione w jednym półroczu Śródziemnomorski Lata gorące i suche, a zimy łagodne i wilgotne Basen Morza Śródziemnego i Morza Czarnego, Górna Kalifornia, pd. Afryka, Środkowe Chile oraz pd.- zach. Australia
Monsunowy Zimy suche, lata o bardzo dużych opadach Chiny Pd.- wsch.
Pustynny Duża różnica temperatury między latem a zimą; znaczne amplitudy dobowe Wyżyna Irańska, Pustynia Kara-Kum
Umiarkowana ciepła Średnia roczna temperatura od 00Cdo powyżej 100C, wyraźnie cztery pory roku, roczne amplitudy temperatury od 250C do ponad 450C. Opady zwykle całoroczne. Morski Łagodne zimy, niewielka amplituda między średnią temperaturą najzimniejszego a najcieplejszego miesiąca(mniej niż 230C). Opady w ciągu całego roku. Europ Zach., środkowy obszar wybrzeży Ameryki Pn.
Lądowy(kontynentalny) Amplitudy roczne po. 230C, opady niewielkie, głównie w lecie. Zimy mroźne, lata upalne Europa wsch., pd. Syberia, pd. Kanada
Przejściowy Zależnie od kierunku napływających mas powietrza ma cechy klimatu morskiego lub lądowego. Kontrastowe pory roku Polska, Białoruś, Litwa, Łotwa, Estonia, pd. Pas Kanady wzdłuż rzeki św. Wawrzyńca
Monsunowy Duże opady związane z kierunkiem wiatrów (monsunów) Dorzecze Hung-ho, Korea, pn. Japonia
Umiarkowana chłodna Temp. W najcieplejszej porze roku do 200C, w najzimniejszej około –100C Morski Łagodne zimy, chłodne lata, opady w ciągu całego roku Islandia, wsch. obszary nowej Funlandii
Lądowy (kontynentalny) Krótka i chłodna pora letnia, długa i mroźna zima, mało opadów Środkowa Syberia, środkowa Kanada.
Okołobiegunowa Średnia temperatura w najcieplejszym miesiącu niższa niż 100C. Opady z przewagą śnieżnych Subpolarny W najcieplejszym miesiącu temperatura podnosi się do kilku 0C powyżej zera Pł. i wsch. Syberia, pn. Alaska i pn. Labrador
Polarny Ujemne temperatury przez cały rok; opady zawsze śnieżne Grenlandia, Archipelag Kanadyjski, Antarktyda, pn. wyspy Rosji i wyspy arktyczne
Tabela 3 Klimaty kuli ziemskiej

Źródła:
1) Jan Mordawski, Podręcznik do geografii , M. Rożak, Gdańsk 1998
2) prof. zw. dr hab. Adam Jelonek, Encyklopedia geograficzna świata, Pres,
Kraków 1997
3) Witold Mizerski, Tablice geograficzne, Adamantan, Warszawa 1996

Joanna Szajek kl. wstępna