Normy Etyczne i system prawny w państwach despotii wschodnich

Przez cały okres tworzenia się dzisiejszego świata na jego mapie pojawiało się wiele państw i państewek. Niektóre istniały krótko, inne wystarczająco długo, by na trwałe zapisać się na kartach historii. Takimi państwami były z pewnością państwa określane jako despotie wschodnie, do których zalicza się: Babilonię, starożytny Egipt, Chiny ( do początku XX wieku), oraz starożytne Indie. Kraje te wykształciły skomplikowane systemy prawne oraz etyczne.

Na terytorium pomiędzy rzekami Eufrat i Tygrys pierwsze osady zaczęły się tworzyć już prawie 4 tysiące lat p.n.e. Były one zakładane przez Sumerów, którzy najprawdopodobniej przybyli z dalekiego wschodu. Był to koczowniczy lud pasterski.

Nowy teren wymógł na Sumerach zmianę trybu życia; stali się oni rolnikami. Eufrat i Tygrys wylewały regularnie, co jakiś czas. Konieczność prowadzenia prac irygacyjnych (podobnie jak potrzeba obrony przed sąsiadami) przyczyniła się do tego, iż poszczególne grupy zaczęły się łączyć w większe jednostki ze scentralizowaną władzą. Głównym ośrodkiem takiej jednostki terytorialnej stał się gród obronny.
Takie grody – państewka zwane były inaczej patesjatami. Rządzone były one przez miejscowych książąt – wodzów, zwanych patesi. Do najważniejszych patesjatów z tamtego okresu (ok. 3000 tys. lat p.n.e.) można zaliczyć Ur, Eridu, Larsa, Nippur, Umma oraz Szuruppak.

W tym samym tysiącleciu na teren środkowej Mezopotamii wkroczyły koczownicze ludy, które mówiły językiem semickim. Podobnie jak Sumerowie, ludy te stopniowo przechodziły na osiadły tryb życia oraz na uprawianie roli. Tworzyły także grody – państwa. Od nazwy jednego z potężniejszych grodów – państw, Akkad, zaczęto przybyłą ludność semicką nazywać Akkadami.

Między państwami tych państewek dochodziło często do walki o hegemonię. W połowie III tysiąclecia p.n.e. władca Lagasz, król Ennatum (ok. 2470 rok p.n.e.) włączył w swe terytoria państwo akkadyjskie, podbił Ur oraz narzucił swoją władzę państewkom Uruk, Eridu i Larsa, poprzez usunięcie miejscowych patesi oraz powołanie na ich stanowiska własnych urzędników.

Osłabienie Lagaszu wewnętrznymi walkami wykorzystał Lugazlzagissi, władca Ummy.
Dokonał on najazdu, przez który Lagasz upadło. Lugalzagissi próbował zjednoczyć całą Mezopotamię pod swoim władaniem, ale przegrał w walce z władcą Akkadu, Sargonem I Wielkim ( 2369 – 2314 r. p.n.e.). Dzięki temu Sargon zjednoczył przeważającą część Mezopotamii. Ujednolicił on administrację i gospodarkę. Jego zaborczą politykę kontynuowali jego następcy. Po stu latach od jego założenia państwo Sargona rozpadło się po najeździe plemienia Gutów. Państewka podbite przed stu laty odzyskały pewną niepodległość; uznały one zwierzchnictwo Gutów, płacąc im daninę. Panowanie Gutów trwało przez ok. wiek.

W walce o wyzwolenie kraju decydującą rolę odegrali władcy państwa Ur.Za panowania władców III dynastii doszło ono do dużego znaczenia. Ur miało znaczący wpływ na rozwój prawa Azji Mniejszej. W roku 2007 p.n.e. uległo ono rozbiciu na skutek najazdu plemion Amorytów z zachodu i Elamitów ze wschodu.

Na gruzach Ur powstało kilka mniejszych państewek. Najsilniejszym okazał się Babilon, którego władca, Hammurabi (1792 – 1750 p.n.e.) , zwyciężył w walce o hegemonię. Po długiej walce włączył on mniejsze państewka w skład swojego kraju i w ten sposób powstało państwo babilońskie. Podział społeczny obejmował klasę obywateli pełnoprawnych, niepełnoprawnych oraz niewolników, aczkolwiek byli oni traktowani bardziej jako przedmioty. Państwo babilońskie było oparte o zbiór praw, zwany od imienia ich twórcy Kodeksem Hammurabiego. Dokładnie omówię go w części poświęconej prawom. Istniejącym w despotiach wschodnich.

Państwo babilońskie (staro babilońskie) istniało przez półtora wieku. Po ciągu następujących po sobie uniezależnień różnych terenów część państwa babilońskiego zajęli przybyli z zachodu Kasyci, którzy po obaleniu państwa babilońskiego przez Hetytów zajęli całe jego terytorium.

Kraj Nadmorski, który jako pierwszy oderwał się od państwa babilońskiego, u schyłku II tysiąclecia próbował przywrócić niezawisłość państwa babilońskiego; musiał jednak uznać zwierzchnictwo królów asyryjskich.

Władca Babilonu, Nabopalassar, po walkach wewnętrznych w Asyrii, zrzucił zwierzchnictwo asyryjskie. Jego następca, Nabuchodonozor II, stworzył z Babilonu mocarstwo (tzw. państwo nowo babilońskie). Nie trwało ono jednak długo; w roku 538 p.n.e. król perski, Cyrus, zajął stolicę (Babilon), przez co państwo nowo babilońskie weszło w skład wielkiej monarchii perskiej.

Historia Egiptu przebiegała inaczej. Państwo to bowiem było przez sporą większość czasu spójne; nie dochodziło do ciągłych rozbić na mniejsze państewka.

Państwo egipskie było (i jest do dzisiejszych czasów) położone nad rzeką Nil, w północno-wschodniej Afryce. Podobnie jak w wypadku Eufratu i Tygrysu, Nil wylewał regularnie; niezbędny był system irygacyjny do opanowania wylewów. Poszczególne rody nie mogły zapanować nad olbrzymią ilością niewolników, tak więc zbierano się w większe, jednostki terytorialne, zwane przez autorów greckich nomami. Na czele nomów stali nomarchowie, którzy wywodzili się z dawnej arystokracji rodowej. Skupiali oni w swoich rękach całą władzę nad nomem. Nomów było ok. 40; stanowiły one niewielkie, samodzielne państwa. Tak jak grody – państewka w Mezopotamii, tak nomy dążyły do podporządkowania sobie sąsiadów; chodziło o przeprowadzanie robót irygacyjnych.
Po jakimś czasie nomy zjednoczyły się w dwa państwa: Dolnego Egiptu, położonego w delcie Nilu, oraz górnego Egiptu, położonego na południu. Państwo Górne było bardziej skonsolidowane niż dolne; silniejsze zjednoczenie na północy było trudne z powodu rozlewiska delty Nilu.

Długotrwałe wojny pomiędzy obydwoma państwami egipskimi trwały do ok. 3000 roku p.n.e., kiedy to władca Górnego Egiptu, Menes, zjednoczył oba kraje. Menes stał się w ten sposób założycielem I dynastii Faraonów; aż do wygaśnięcia VI dynastii (okres 3200 – ok. 2400 r. p.n.e.) to okres dawnego państwa egipskiego, ze stolicą najpierw w Thin (This), a potem w Memfis. Dawne państwo rozpadło się po wygaśnięciu X dynastii (2052 r. p.n.e.).

W tym okresie nastąpił wzrost władzy faraonów; nabierała ona charakteru władzy despotycznej. Jej cechą charakterystyczną była centralizacja oparta na hierarchicznie zbudowanym aparacie urzędniczym.

Po okresie zwanym pierwszym okresem przejściowym nastąpił tak zwany okres średniego państwa egipskiego. Cechą charakterystyczną był spadek znaczenia władcy oraz wzrost władzy kapłanów; po jakimś czasie zostali oni jednak poddani kontroli państwowej.

Władza faraonów stała się silna dopiero w okresie nowego państwa egipskiego, trwającego od XVI do XI w. p.n.e. Doszło do całkowitej centralizacji władzy; po jakimś czasie znowu do władzy doszli kapłani Ten stan próbował zmienić faraon Amenhotep IV (1424 – 1388 r. p.n.e.), przeprowadzając wielką reformę religijną, która na celu miała wprowadzenie monoteistycznego kultu boga – słońca, Atona. Reforma ta jednak upadła po jego śmierci.
Egipt ostatecznie upadł w roku 30 p.n.e., kiedy stał się prowincją rzymską.
Prawodawstwo Egiptu było o parte o teksty religijne – Księgę Piramid oraz Księgę Umarłych, oraz o teksty o określonej tematyce, takie jak np. Postępowania Wobec Rodziny. Podobnie jak w państwie babilońskim, tak i w Egipcie prawo było niepodważalne, gdyż było przekazane prosto od bóstw. Podział społeczny był jednak nieco bardziej skomplikowany: na czele drabiny społecznej stał Wezyr, czyli druga osoba w państwie po faraonie (faraon nie zaliczał się do społeczeństwa, był poza nim); po wezyrze byli tzw. Imachowie, czyli arystokracja; byli to przyjaciele i rodzina faraona. Po nich byli nomarchowie, czyli wspomniani lokalni możnowładcy. Następnie pisarze i kapłani; po nich byli wolni fachowcy (Hemiutu), czyli rzemieślnicy. Na samym dole drabiny społecznej znajdowali się chłopi, czyli pozostałe 90 % społeczeństwa.
Kolejną ze wspomnianych despotii wschodnich były Indie. Kraj ten położony jest w południowej Azji, na Półwyspie Indyjskim. Najstarszy lud – Drawiodowie – pojawili się na tym terenie 3 tysiące lat p.n.e. Ok. roku 1500 p.n.e. zostali oni podbici przez lud Ariów, którzy przejęli wiele osiągnięć Drawidów, m.in. wypalaną cegłę.
Ludność Indii na przestrzeni wieków była kształtowana przez religie, które były tam wyznawane. Na początku wyznawano wedyzm, tj. religię opierającą się o święte księgi, tzw. Wedy, które powstawały od 2500 do 500 roku p.n.e.(Weda – mądrość). Wyznawcy wedyzmu personifikowali siły przyrody, gdyż zakładali, iż dookoła człowieka znajdował się niewidzialny świat wypełniony duchami i demonami. W zmienionej postaci wedyzm jest wyznawany po dziś dzień.
Około I wieku p.n.e. pojawił się braminizm. Wykształcił się on z zakończenia ksiąg Wedy, zwanego wedantą; poglądy filozoficzne i moralne w nich zawarte były inne aniżeli w pozostałej części Wed. Wierzono w boga Brahmę; cechą charakterystyczną braminizmu było to, iż sankcjonował on podział społeczeństwa na tzw. warny: kapłanów (braminów), wojowników oraz urzędników (kszatrijów), hodowców, niektórych rzemieślników ( np. jubilerów) oraz niektórych rolników (warna wajśiów), oraz niżej postawionych w drabinie społecznej rzemieślników i rolników (siudrów). Byłą także grupa ludzi, zwanych niedotykalnymi lub pariasami, którzy byli myśliwymi lub zajmowali się pochówkiem zmarłych. Pariasem można było zostać poprzez wyrzucenie z warny. Zakazane były śluby pomiędzy Warnami. Do pierwszych trzech warn mogli należeć tylko Ariowie. System ten obowiązywał aż do lat 50-tych XX wieku; obecnie nadal istnieje w świadomości wielu mieszkańców Indii.
Kolejną religią, która obowiązywała w państwie indyjskim, był hinduizm. Powstał on z połączenia wierzeń Ariów oraz ludności przez nich podbitej. Do tego synkretyzmu doszło ok. 800 roku p.n.e. Najważniejszymi bogami wyznawców Hinduizmu byli Wisznu i Sziwa. Hinduizm jest oparty o wiarę w reinkarnację (podobnie jak braminizm); jest to wiara oparta na przekonaniu, iż po śmierci dusza odradza się w innym ciele. Może to być ciało innego człowieka, ale także ciało zwierzęcia; wszystko zależało od tego, jak człowiek żył. Religia ta, podobnie jak braminizm, warunkowała podział społeczeństwa.
Niedługo potem w państwie indyjskim pojawiła się kolejna religia, zwana buddyzmem. Za jej twórcę uważa się księcia Siddharta, żyjącego w VI wieku p.n.e. Doktryna tej religii zakłada, że człowiek powinien wyzbyć się wszystkich pragnień, osiągając w ten sposób absolutną mądrość, prowadzącą do nirwany; nirwana jest stanem całkowitego spokoju i uwolnienia duszy ludzkiej od bezustannego wcielania się w różne byty. Nirwanę można było osiągnąć poprzez przestrzeganie pięciu zakazów, ustanowionych przez Buddę (Przebudzonego; Siddharthowi nadano takie imię) i przez jego uczniów: nie zabijać, nie kraść, nie kłamać, nie pić alkoholu, nie cudzołożyć. Święte księgi buddyzmu zostały spisane 600 lat po śmierci Siddharthy, w Cejlonie (obecna Sri-Lanka).
Ostatnią z wielkich religii indyjskich był dżinizm. Doktryna dżinijska stanowi w przeciwieństwie do buddyzmu zwarty i spójny system filozoficzny, który zakłada: istnienie wielu dusz jednostkowych (dżiwa ); dusze mają następujące właściwości: nieograniczone widzenie i zdolności poznania, nieograniczoną moc i błogość; aktywność człowieka powoduje osadzanie się w duszy subtelnej materii, czyli, karmana; karman osadzony w duszy ogranicza jej właściwości i w wyniku tego zachodzą nowe narodziny.
Ostatnią z omawianych despotii wschodnich były Chiny. Proces osadnictwa na terenie Chin rozpoczął się ok. V tysiąclecia p.n.e., kiedy to pojawiają się tam rdzenni Chińczycy, plemiona mandżurskie, oraz ludy spokrewnione z Tybetańczykami. Ten proces osadnictwa doprowadził do powstania w II tysiącleciu p.n.e. państwa w dolinie rzeki Huang-ho, które stopniowo powiększało swe tereny, aż po kilku stuleciach osiągnęło tereny Mandżurii, doliny rzeki Jangcy, oraz Mongolii; jego granice sięgnęły pasma Hindukuszu i dzisiejszego Wietnamu. Jako udokumentowany początek cywilizacji traktuje się czas rządów dynastii Szang w latach 1766 – 1122 p.n.e. Rozkwit państwa, zwanego staro chińskim, przypada na panowanie władcy Szy Huang-Ti (221-210 r. p.n.e.). Zjednoczył on rozbite na dzielnice ziemie i stworzył scentralizowaną monarchię. Ujednolicił on też pismo oraz zniósł dziedziczność urzędów. On także rozpoczął budowę słynnego Wielkiego Muru.
Państwo chińskie w III wieku p.n.e. przestało być królestwem i stało się cesarstwem. Wtedy właśnie stało się despotią; władca od tej pory był uważany za Syna Niebios. Niektórzy władcy unikali kontaktu z ludem; władza stała się usankcjonowana religijnie. Powszechny też był kult cesarza. Władca był też najwyższym dowódcą wojskowym, kierował polityką państwa oraz nadawał urzędy. Dowodził on też ogromną „armią” urzędników, ustanowioną według 20-stopniowej hierarchii. Najliczniejszą grupę społeczną stanowili chłopi, którzy mieli także najmniej praw. Spory odsetek stanowili także rzemieślnicy; w wyniku działań wojennych pojawili się niewolnicy.
Chińskie wierzenia religijne były niezwykle skomplikowane, bowiem wyznawano kilka tysięcy bóstw. Każda rodzina wybierała także jednego ze swoich przodków, którego uważano za bóstwo opiekuńcze. Ogromną rolę w kształtowaniu przekonań filozoficznych (konfucjanizmu ani taoizmu nie można uważać za typowe religie) odegrali chińscy myśliciele oraz filozofowie Konfucjusz (551 – 479 p.n.e.) oraz Lao-Cy ( VI wiek p.n.e.; jest to postać pół - legendarna).

Po rysie historycznym chciałbym przejść do omówienia prawodawstwa i norm etycznych w poszczególnych despotiach wschodnich.
Stosunki prawne na terenie Mezopotamii regulował pierwotnie zwyczaj. Wysoki stopień rozwoju osiągnęło prawo u Sumirów już w III tysiącleciu p.n.e.; wiemy to dzięki zachowanym tabliczkom glinianym, zawierającym umowy prywatnoprawne. Na podstawnie tych dokumentów wiadomo o istnieniu pewnych ustalonych formuł czynności prawnych, które były ściśle przestrzegane przy pisaniu dokumentów. Nie wiadomo o tym, czy prawo zwyczajowe zostało spisane. Wiadomo natomiast o ustawach wydawanych przez władców grodów-państewek oraz przez królów. Ustawy te oficjalnie były zesłane przez wyznawane bóstwa, przez co były niepodważalne. Był to często używany manewr w państwach despotii wschodnich; ludzie bali się zanegować wolę bóstw.
Najstarszy znany zbiór ustaw pochodzi od władcy Lagaszu i pochodzi z roku ok. 2400 p.n.e. Do dzisiejszych czasów zachowało się tylko 5 artykułów, z czego najciekawszy, pod groźbą śmierci, zabrania wielomęstwa (poliandrii).
Następnym zachowanym zbiorem praw są fragmenty kodeksu wydanego w Ur u schyłku III tysiąclecia p.n.e. przez władcę Ur-Nammu. Z tego kodeksu zachował się obszerny prolog, z którego, jak łatwo się można domyślić, dowiadujemy się, iż władca jest przedstawicielem bóstw, oraz pięć artykułów, które zawierają między innymi ustanowienie kary pieniężnej za uszkodzenie ciała. Tu znajduje się podstawowa różnica pomiędzy Kodeksem Ur-Nammu a Kodeksem Hammurabiego, który omówię później; ten drugi przewiduje za podobne przestępstwo tzw. karę talionu.
Kolejnymi z zachowanych aktów prawnych są: Kodeks Esznunna, pochodzący z XX wieku p.n.e., napisany w języku akkadyjskim, zawierający 61 artykułów dotyczących m.in. regulacji cen i płac, prawa zobowiązań, prawa małżeńskiego, oraz Kodeks Lipit-Isztara, władcy Isinu. Z tego drugiego zachowało się 40 artykułów. prolog oraz epilog. Cechą charakterystyczną tego kodeksu jest szereg postanowień dotyczących niewolników. Następny jest wspomniany już kilkakrotnie Kodeks Hammurabiego.
Kodeks Hammurabiego był podstawą systemu prawnego państwa babilońskiego. Zawiera epilog, w którym Hammurabi określa siebie jako tego, któremu bóg Marduk polecił, by „prawo i sprawiedliwość w kraju ustanowił”, 282 paragrafy oraz epilog. Nie mógł być podważony, ponieważ był zesłany prosto od boga Marduka; Hammurabi grozi w epilogu, iż kto naruszy przepisy Kodeksu, zostanie ukarany przez bogów klątwą i karą bóstw. Cechą charakterystyczną było to, iż władca nie podlegał tym prawom. Kodeks Hammurabiego przewidywał różne kary dla tych samych przestępstw, w zależności, kto je popełnił; częstą karą za wiele przewinień była śmierć (na różne sposoby). Było sześć rodzajów kar: przeciw państwu, przeciw wymiarowi sprawiedliwości, przeciw życiu i zdrowiu, przeciw mieniu, przeciw moralności oraz za nieumiejętne wykonywanie zawodu. W Kodeksie Hammurabiego częste są tzw. kary talionu, polegające na tym, iż kara była taka sama, jak popełnione przestępstwo. Kodeks zresztą jest często kojarzony z karami talionu poprzez słynne stwierdzenie "oko za oko, ząb za ząb".
Kary w kodeksie są różne. Jak już wspomniałem, częsta była kara śmierci. W niektórych paragrafach nie jest wspomniany rodzaj śmierci, ale z tych, które występują, można wymienić: przez spalenie ( 25, 110, 157), przez utopienie ( 108, 129, 132, 143, 155), wbicie na pal (153) oraz przez włóczenie przez bydło po polu (257). Drugim najczęstszym rodzajem kar były kary mutylacyjne, czyli kary okaleczenia. Wymieniane przez kodeks kary tego typu to wykłucie oka (193), ucięcie ręki (195, 218, 226, 253), ucięcie ucha (282) oraz wycięcie języka (192).
Niewiele wiadomo o procesach sądowych w państwie Hammurabiego, jako że Kodeks niewiele o nich wspomina. Dzięki zachowanym dokumentom znane są główne zasady procesu, oraz w pewnym stopniu ich przebieg. Proces był skargowy, zarówno w sprawach cywilnych, jak i karnych, ustny, oraz jawny. Po wypowiedziach stron następowało postępowanie dowodowe. Znane są pewne środki dowodowe, takie jak np. świadkowie, dokumenty oraz ordalia (środki dowodowe mające rozstrzygnąć o winie lub niewinności oskarżonego) zimnej wody, stosowane przy procesach o czary i o cudzołóstwo. Wiadomo także, że jako dowód traktowano przysięgę złożoną przez jedną ze stron; jednakże to, która strona miało prawo do tej przysięgi, zależało od woli sędziów. Po ustnym ogłoszeniu wyroku zapisywano go na piśmie zaopatrzonym w pieczęć. Taki wyrok nie mógł zostać zmieniony; Kodeks Hammurabiego przewiduje karę za zmianę wyroku przez sędziego.
Dziś wiadomo, iż Kodeks Hammurabiego nie był pisany od podstaw, bowiem wiele artykułów zostało znalezionych we wcześniejszych zbiorach praw, które Hammurabi po prostu dostosował do swoich „potrzeb”.
Z późniejszych czasów zachowały się tylko nieliczne fragmenty ustaw. Spośród nich najciekawsza jest ustawa z czasów państwa nowo babilońskiego, wydana przez króla Nabonida (panującego w latach 555-538 r. p.n.e.). Ustawa ta dotyczyla prawa małżeńskiego i spadkowego.
W porównaniu do Mezopotamii, w Egipcie większość praw była w ten czy inny sposób przypisana do religii, bowiem głównym celem było osiągnięcie Pól Elizejskich, czyli świata pozagrobowego. Do dzisiejszych czasów nie zachowały się najstarsze pomniki prawa egipskiego; najdawniejsze ustawy, jakie przetrwały do naszych czasów, co prawda tylko we fragmentach, pochodzą z roku ok. 1350 p.n.e. Są to np. ustawa karna faraona Hormheba, założyciela XIX dynastii. Z kolei pisarze greccy, tacy jak Dior (I w. p.n.e.) jako wielkich ustawodawców wymieniają faraonów: Menesa, Sezostrisa III ( ok. 1860 r. p.n.e.), oraz Ramzesa II, któremu przypisuje się wydanie norm dotyczących organizacji armii i administracji. Największe zasługi dla prawodawstwa egipskiego przypisuje się jednak faraonowi Bokhorisowi, rządzącemu w II połowie VIII wieku p.n.e., który wydał kodeks składający się z 40 rulonów. Treść tego kodeksu nie jest bliżej znana współczesnym; podobno miał skodyfikować prawo procesowe oraz prawo zobowiązań.
O praktyce prawniczej z państwa egipskiego wiemy dzięki zachowanym papirusom, pergaminom oraz tabliczkom glinianym, na których spisywano akta prawne, takie jak umowy o zamianę, umowy kupno – sprzedaż, oraz protokoły rozpraw sądowych, z których najstarszy pochodzi z czasów faraona Thutmasisa IV z XVII dynastii.
Pewne normy etyczne zostały opisane w Księdze Umarłych. Przestrzeganie ich miało pomóc w przejściu sądu bożego, który miał polegać na tym, iż na jednej szali wagi kładziono serce sądzonego, a na drugiej Pióro Prawdy, które znało wszystkie ziemskie grzechy ludzi. O rezultacie ważenia decydowali trzej bogowie: Ozyrys, Anubis i Tot. Jeżeli serce przeszło pomyślnie próbę, zmarły mógł przejść bramę Jaru, czyli egipskich zaświatów. Normy etyczne można porównać do chrześcijańskiego Dekalogu; nie były one zapisane w formie punktów, ale ich treść w wielu wypadkach jest bardzo podobna do przykazań. Przykłady: Księga Umarłych mówi o tym, nie można zabijać, nie można oskarżać niewinnych oraz nie wolno cudzołożyć. Jak łatwo można zauważyć, normy te odpowiadają szóstemu, siódmemu oraz ósmemu przykazaniu Dekalogu. Inne „przykazania” Księgi Umarłych dotyczą m.in. postawy wobec obiektów kultu; należało szanować świątynie, oraz nie wolno było zabijać świętych zwierząt, takich jak koty lub ibisy. Poza takimi normami Księga Umarłych zawierała także zaklęcia, które odstraszały potwory czyhające na drodze do wspomnianego wcześniej Jaru; dlatego też fragmenty Księgi Umarłych wkładano pomiędzy bandaże mumii.
Jeśli chodzi o prawo rodzinne, zachowały się ułamkowe wiadomości o zawieraniu małżeństw. Dla ważności małżeństwa konieczne było – nie wiadomo, czy we wcześniejszych, ale na pewno w późniejszych czasach – aby akt małżeństwa sporządzony był na piśmie. Rozwiązanie małżeństwa mogło nastąpić przez rozwód.
Poglądy, co do prawnego stanowiska kobiety są sporne. Niektórzy badacze przyjmują, że od czasu V dynastii kobieta stale musiała znajdowac się pod opieką mężczyzny – ojca, względnie męża lub najstarszego syna.
Nie wiadomo też wiele o prawie karnym starożytnego Egiptu. Wieści o nim pochodzą głównie od pisarzy greckich – Herodota (V wiek p.n.e.) i Diodora Sycylijskiego (I wiek p.n.e.). Wiemy, że kary były publiczne. Podobnie jak w Kodeksie Hammurabiego, na pierwszym miejscu stała kara śmierci: zwykła (powieszenie lub ścięcie) i kwalifikowana (wbicie na krzyż lub spalenie na stosie), która była stosowana za zdradę, rebelię i ojcobójstwo. Tak jak i w Kodeksie Hammurabiego, stosowano kary mutylacyjne (ochromienia) takie tak odcięcie nosa. Często też stosowano karę chłosty, wygnania, oddania w niewolę, karę postu oraz karę pozbawienia czci. W zasadzie obowiązywała odpowiedzialność indywidualna, jednakże przy przestępstwie zdrady stosowano odpowiedzialność zbiorową – obok przestępcy karze podlegały wówczas jego dzieci, siostry i matka. Do najcięższych przestępstw należały zdrada, rebelia oraz mężobójstwo.
W Indiach prawo było całkowicie religijne – opierało się tylko o wierzenia i o nagrodę „po życiu”; w zależności od religii ta nagroda była inna.
Jak już wspomniałem, w Indiach istniał system Warn, warunkowany przez braminizm i hinduizm. Najważniejsi byli kapłani. Drugą, uprzywilejowaną warną byli władcy i wojownicy. Najliczniejszą Warnę stanowił szeroko rozumiany stan wytwórców, który obejmował rolników, rzemieślników, kupców i hodowców bydła. Te trzy kasty miały prawo studiowania Wed i uczestniczenia na równych prawach w obrzędach religijnych.
Czwartą Warnę stanowili służący, od których niżej w hierarchii społecznej stali tylko „niedotykalni”, czyli ludzie, którzy parali się „nieczystymi” zajęciami (np. palenie zwłok). W społeczeństwie indyjskim istnieli jeszcze niewolnicy, ale nie stali się oni nigdy główną siłą produkcyjną.
Wierzenia i normy etyczne buddystów opierają się o kazania Buddy, oraz o ogłoszone przez niego obowiązki i zakazy: zabijania, kradzieży, kłamstwa, niedozwolonych stosunków płciowych, picia napojów upajających. Świeccy mają nadto hojnie wspomagać mnichów, budowę klasztorów, składać śluby na pewien czas. Mnichów i świeckich obowiązuje święcenie dni świętych. Drogę do zbawienia wyznacza szlak tzw. "ośmiorakiej ścieżki":
1. Właściwy pogląd - wiedza o czterech "świętych prawdach" dotyczących powszechności cierpienia, powstawania cierpienia, usuwania cierpienia ("usunięcie pragnienia przez całkowity zanik pożądań") i drogi do tego prowadzącej;
2. Należyte usposobienie - wolne od pożądania, nieżyczliwości i przemocy;
3. Właściwa mowa - wolna od kłamstwa, oszczerstwa, wymyślania, łajania i gadulstwa;
4. Właściwe postępowanie - unikanie zabójstwa, kradzieży, nieczystości;
5. Właściwe życie - wykonywanie zawodu, który nie krzywdzi innych i nie powoduje ich śmierci;
6. Właściwe dążenie - tłumienie uczuć zgubnych i rozwijanie uczuć zbawiennych;
7. Właściwa rozwaga - rozsądny stosunek do ciała, wrażeń, myśli i dharmy (prawa, nauki);
8. Należyte zatopienie się w sobie, czyli medytacja, której przypisuje się szczególne znaczenie, opisując różne jej stopnie, pozycje ciała, regulowanie oddechu itp. Medytacja pozwala wznieść się do wyższych stanów świadomości i uwolnić się od przekleństwa egzystencji.
Powyższe normy są dla buddystów tym, czym dla chrześcijan jest dekalog.
Inne prawa rządzą dżinizmem. Jak już pisałem, całość egzystencji na tym świecie określa się jako kołowrót narodzin i śmierci. Wyznawcy dżinizmu dążą do wyzwolenia się z tego procesu. Aby do tego doszło:
- należy prowadzić moralny tryb życia;
- należy uniezależniać zmysły od wrażeń zewnętrznych, gdyż wywołują one namiętności, natomiast uniezależnienie się zmysłów prowadzi do osłabienia karmana;
- należy stosować ascezę, gdyż jest ona najważniejszym środkiem prowadzącym do zniszczenia karmana. Wyzwolona w ten sposób dusza udaje się w kierunku centrum świata, gdzie spotyka się i łączy z innymi duszami, tworząc duchową wspólnotę.
Aby uzyskać wyzwolenie, wyznawcy dżinizmu musieli się stosować do następujących zaleceń: trzeba być mnichem oraz spełnić pięć ślubów, które mówią, że: należy oszczędzać każde życie; mówić prawdę; nic nie posiadać; niczego nie zdobywać oraz utrzymywać czystość seksualną. Ponadto należy być ostrożnym przy chodzeniu, mówieniu, zbieraniu jałmużny, braniu do ręki jakiejś rzeczy oraz przy wypróżnianiu się.
W zasadach etyczno – moralnych dżinizmu można zauważyć pewne podobieństwa do wspomnianych wcześniej zasad buddyzmu, głównie, jeśli chodzi o prawdomówność i o unikanie pewnych uczuć. Być może wynika to z przenikania się tych religii na przestrzeni wieków.
Wszystkie religie indyjskie w pewien sposób czerpią normy moralne z ksiąg Wed. Istnieje wiele wersji tworzenia tych ksiąg; podobno twórców było od 7 do 100 tysięcy. Istnieją cztery główne zbiory Wed: Rigweda, czyli wiedza hymnów, Samaweda, czyli wiedza śpiewów, Jadżurweda, czyli wiedza modlitw, oraz Atharwaweda, czyli wiedza zaklęć magicznych. W hymnach Rigiwedy można odnaleźć wiele kwestii filozoficznych, podobnie w Samawedzie. W Jadżurwedzie znajdują się opisy obrządków religijnych oraz formuły składania ofiar, a także wiele mantr. Najciekawszą z ksiąg jest Atharwaweda; odnajdujemy w niej wiele zaklęć, klątw oraz rytuałów. W księdze tej odnajdujemy także wiele paragrafów, mających na celu ochronę korzyści materialnych braminów, np. wg. treści jednego z przekleństw karą za potworną zbrodnię zniewolenia żony bramina będzie zanik pomyślności, dalsze dzieci, jak też zwierzęta, przestaną się rodzić, złowróżebne zdarzenia będą przerażać ludzi, bo żona bramina zdolna jest spalić królestwo; wg dwu następnych sukt zaś straszna kara czeka i złodzieja krowy bramińskiej: „krowa pochłonie takie królestwo, jak woda dziurawy statek”, a sam złodziej doświadczy skutków wywoływanych trucizną, bo” taka krowa to jadowita żmija...”. Nie trzeba nawet tego komentować.

W wyniku synkretyzmu normy i prawa te mieszały się często ze sobą, toteż dzisiaj wyznawcy hinduizmu często wyznają pewne zasady charakterystyczne dla buddyzmu itp.
Jak już wspomniałem, na chińskie przekonania filozoficzno – religijne, a zatem na normy etyczne i niepisane prawo chińskie, ogromny wpływ mieli Konfucjusz oraz Lao-Cy. Konfucjusz był przekonany o istnieniu bogów, ale w swoich poglądach nie odwoływał się do nich. Podstawą praw konfucjanizmu była harmonia życia, oparta na dobru, sprawiedliwości, szacunku dla drugiego człowieka, poddawaniu się woli i rozumnym działaniu; droga ku temu wiedzie przez nauczanie zasad dobrego postępowania. Na pierwszym miejscu zawsze był człowiek i jego zdolności do pokierowania swoim życiem. Każdy musi skrupulatnie wypełniać nałożone na niego obowiązki; w tej materii znikały podziały społeczne – każdy musiał sumiennie wykonywać swe obowiązki; dzięki temu państwo będzie sprawiedliwe. Głównymi źródłami zawierającymi poglądy Konfucjusza są Czteroksiąg (Sy-szu) i Pięcioksiąg (Wu-cing). Konfucjanizm stal się w 195 roku p.n.e. religią państwową Chin.

Taoizm początkowo był systemem chińskiej myśli filozoficznej. Zapoczątkowany przez Lao-cy, kontynuowany był przez Huangzi (IV–III w. p.n.e.), a następnie przez szkołę taoistów. Taoizm głosił duchowo-materialną jedność świata, manifestującą się w harmonii wszelkich zjawisk zachodzących w świecie, nazywanej wieloznacznym terminem tao. Według taoizmu celem mędrca jest poznanie tao, dzięki któremu nabywa się cnotę (de), pozwalającą na spontaniczne przestrzeganie zasady wu-wei, czyli niesprzeciwiania się naturalnemu porządkowi rzeczy panującemu w przyrodzie i społeczeństwie. W przeciwieństwie do konfucjanizmu taoizm kładł nacisk na wolność, spontaniczność i sceptycyzm wobec wszelkich konwencji, a intelektualno -kontemplacyjną postawę stawiał wyżej niż konwencjonalną naukę. Kontynuacją klasycznego taoizmu był neotaoizm filozoficzny, rozwijający się od początku naszej ery. Ten nurt myśli chińskiej miał charakter synkretyczny; łączył refleksję nad klasyczną myślą taoistyczną z dociekaniami dotyczącymi kosmicznych pierwiastków znanych jako yin-yang. Taoizm stał się religią na przełomie II i III wieku n.e.

W Chinach wyznawany był przez jakiś czas buddyzm; tak więc do chińskich zasad etyczno – moralnych można także dodać zasady buddyjskie.
Jak widzimy na powyższych przykładach, zasady z różnych przekonań i wyznań często przenikały się. Taki synkretyzm jest widoczny szczególnie w Indiach i Chinach; tam dochodzi do wyraźnego łączenia się nurtów religijnych i filozoficznych, a przez to praw (opartych o religię) i norm etycznych. Co ciekawsze, dochodzi też co pewnych łączeń pomiędzy obydwoma tymi krajami; jest to łatwe do wytłumaczenia, ponieważ państwa te położone są obok siebie.

Wszystkie systemy prawno – etyczne despotii wschodnich były w mniejszym lub większym stopniu oparte o religię. W najmniejszym stopniu było to widoczne w Babilonie; tam religia służyła tylko jako wskaźnik niepodważalności praw, gdyż były one zesłane od samego boga Marduka. W największym stopniu religia miała wpływ na wspomniane prawa w Indiach; w trochę mniejszym stopniu w Egipcie. Z kolei w Chinach działało to trochę inaczej; tam bowiem religia nie miała tak znaczącego wpływu na ludność, gdyż byłą inaczej pojmowana. W Chinach większy wpływ na ludność miały takie nurty filozoficzne, jak taoizm i konfucjanizm.

Z punktu widzenia historii najlepszy model państwa despotycznego stworzyli Chińczycy. Wiadomo bowiem, iż dobrze prosperująca gospodarka chińska to nie tylko efekt obecnie panującego w Chinach ustroju komunistycznego, ale także wielowiekowych zwyczajów, opartych głównie na tych dwóch światopoglądach, tak jak oparte na religiach protestanckich (kalwinizmie i luteranizmie) państwa Europy Zachodniej (z pewnymi wyjątkami) dzisiaj prosperują dobrze. Jednakże nie można wydać jednoznacznej oceny despotiom wschodnim i ich systemom prawno – etycznym; z jednej strony wspaniałe osiągnięcia naukowe i budowlane, z drugiej strony – niewolnictwo i podział na równych i „równiejszych”, co w dzisiejszych czasach jest uważane za niedopuszczalne. Jako podsumowanie można więc stwierdzić, iż ostateczną ocenę wydała sama historia – w tej formie nie istnieje już żadne państwo.