1. Klasycyzm - termin przejęty z literatury i historii sztuki, gdzie "klasyczny" znaczyło początkowo: antyczny lub wzorujący się na kulturze starożytnej Grecji i Rzymu. Później to pojęcie stało się ponadczasowym i ponadwymiarowym określeniem tego, co wzorcowe, doskonałe. Powszechnie przyjmuje się ograniczenie pojęcia "klasycyzm" do okresu historycznego, obejmującego w historii muzyki lata od ok. 1750 do ok. 1829, związanego najściślej z twórczością klasyków wiedeńskich (j. Haydn, W. A. Mozart i L. van Beethoven). Wzrost znaczenia mieszczaństwa spowodował zmianę sytuacji społecznej muzyka, jego uniezależnienie od dworu i kościoła w imię wolności twórczej. Stało się możliwe dzięki udziałowi mieszczaństwa w uprawianiu i popieraniu muzyki. Wykształcone wówczas formy życia muzycznego (koncert publiczny, muzykowanie domowe, podróżujący wirtuozi, krytyka muzyczna) istnieją do dziś. Dążenie do najdoskonalszej harmonii przejawiało się w twórczości klasyków wiedeńskich przez realizowanie określonej techniki kompozytorskiej i stosowanie określonych form. Ich osiągnięcia zaznaczają się szczególnie na polu muzyki instrumentalnej. Zdobycze fakturalne (wykształcenie klasycznej orkiestry symfonicznej, kwartetu smyczkowego, faktury fortepianowej), formalne (zasada symetrii, budowa okresowa) i harmoniczne (dojrzały system harmoniki funkcyjnej) – powiązane wzajemnie – doprowadziły do powstania podstawowych form – cyklu sonatowego (z jego wariantami wynikającymi z różnej obsady – sonatą, kwartetem, symfonią, koncertem), ronda i wariacji. Olbrzymie znaczenie zyskała zasada allegra sonatowego – oparcie formy na kontraście tematycznym przejawiającym się we wszystkich elementach dzieła muzycznego. Charakterystyczne dla klasyków wiedeńskich dążenie do równowagi treści i formy jest odbiciem klasycznej estetyki normatywnej. Obok równowagi żądała ona od twórcy logicznego pomysłu, przejrzystości, zwięzłości, wykończenia, jasnego określenia i rozgraniczenia gatunków. Wykształcenie wielkich form operowych, podobnie jak stworzenie wielkich form muzyki instrumentalnej u klasyków wiedeńskich jest wyrazem klasycyzmu jako kategorii stylistycznej, rozumianej głównie jako określona koncepcja formy. Istnieją wyraźne paralele z architekturą klasycystyczną, gdzie nawiązanie do antyku prowadziło do powstania monumentalnych, prostych, jasno zarysowanych budowli. Zarówno w muzyce instrumentalnej, jak i w operze prąd ten zdecydowanie dominował do początku XIX wieku. U Mozarta przenikał się w operze z tematyką baśniową (np. „Czarodziejski flet”). 2. Formy w klasycyzmie Sonata (wł. sonare – dźwięczeć, brzmieć) – cykliczna forma muzyczna wykształcona w okresie klasycyzmu, jedna z podstawowych form XVIII i XIX wieku. W ścisłym znaczeniu termin ten oznacza cykliczny utwór na instrument solowy lub na instrument melodyczny i fortepian. W szerszym znaczeniu może być rozumiany jako synonim cyklu sonatowego przeznaczonego na większą obsadę wykonawczą np. kameralną (trio, kwartet, kwintet itd.) orkiestrową ((symfonia) albo na jeden lub kilka instrumentów solowych i orkiestrę (koncert). Ze względu na ścisłą zależność formy muzycznej od obsady wykonawczej cykl sonatowy w wymienionych przypadkach odznacza się cechami gatunkowymi, decydującymi o różnicach między poszczególnymi formami. Wykształcenie się sonaty klasycznej nie było wynikiem prostej modyfikacji stylu barokowego, lecz rezultatem poważnych zmian stylistycznych, jakie zaszł w I poł. XVIII wieku. W twórczości klasyków wiedeńskich dominowały dwa schematy cyklu sonatowego: schemat 3-częściowy (allegro-adagio-allegro) i 4-częściowy (allegro-adagio-menuet-allegro). Pierwsza część sonaty z reguły ujęta była w formę sonatową. Druga posiadała wolne tempo i często zbudowana była na wzór formy ABA, wariacji lub ronda. Trzecią część stanowiły stylizowane tańce dworskie: menuet lub scherzo. Ostatnia część najczęściej ujęta była w formę ronda. W okresie klasycznym część pierwsza koncertu miała formę sonatową, w której zastosowano dwie ekspozycje: jedną dla orkiestry, drugą dla solisty. Przed zakończeniem umieszczona była brawurowa cadenza, dająca soliście okazję do popisu improwizacyjnego. Druga część posiadała wolne tempo o śpiewnej melodyce, trzecia – zwykle była rondem. Symfonia jest to cykliczna forma orkiestrowa zbudowana zgadnie z zasadami cyklu sonatowego. Sonata klasyczna odznaczała się 4 – częściowym układem: część I – oparta na formie sonatowej, część II – wolna, dużą rolę odgrywa technika wariacyjna, część III – była menuetem lub scherzem, część IV – to finał w tempie szybkim, zwykle w formie ronda. Klasycy wiedeńscy stworzyli kilka rodzajów symfonii, które odegrały dużą rolę w rozwoju tej formy w późniejszych epokach. Były to: symfonia instrumentalna, wokalno - instrumentalna i symfonia programowa. Pierwsza część cyklu sonatowego to FORMA SONATOWA - jedna z podstawowych form muzyki klasycznej i romantycznej. Forma sonatowa składa się ze stałych współczynników – ekspozycja, przetworzenie, repryza oraz niestałych – wstęp, koda (wł. coda). Wstęp W formie sonatowej często wykazuje zastosowanie wolnego tempa, niekiedy jego motywy są wykorzystywane w przetworzeniu. Ekspozycja Wyróżnia się cztery odcinki związane z przeciwstawianiem dwóch zasadniczych tematów : I temat w tonacji zasadniczej zwany tematem głównym, często o energetycznym charakterze; łącznik modulacyjny do nowej tonacji; II temat, zwany tematem przeciwstawnym, zazwyczaj śpiewny. W utworach utrzymanych w tonacji majorowej (durowej) występuje on często w tonacji dominanty (np. C – G), w utworach minorowych (molowych) – pojawia się w tonacji równoległej (np. a- C). Możliwy jest jednak również inny stosunek tonacji. epilog zawierający myśl końcową w tej samej tonacji co temat drugi, kończący całą ekspozycję. Wymienione ogólne założenia ekspozycji formy sonatowej są przez kompozytorów w różny sposób realizowane. Obecność dwóch tematów czyli tzw. dualizmu tematycznego uznawana jest za jedną z głównych cech tej formy. Przetworzenie Ma budowę swobodną, nie ujętą w ustalone schematy. Wykorzystywany bywa materiał motywiczny obu tematów, epilogu lub łącznika, a także bywają wprowadzane ich warianty motywiczne lub motywy zupełnie nowe. Są one poddawane różnym sposobom opracowania, ze szczególnym wykorzystaniem progresji na tle stale zmieniających się tonacji i często wzmożonego ruchu rytmicznego. Punktem kulminacyjnym przetworzenia jest mocna kadencja, wprowadzająca tonację dominantową, przygotowującą wejście repryzy. Niekiedy pojawia się myśl samodzielna, rodzaj nowego tematu. Przetworzenie w najsilniejszym stopniu decyduje o ewolucyjnym, dynamicznym charakterze formy sonatowej. Repryza Jest zasadniczo powtórzeniem ekspozycji z pewnymi zmianami. Za główną cechę odróżniającą repryzę od ekspozycji wymienia się brak modulacji przed drugim tematem, wskutek czego cała repryza utrzymana jest w tonacji głównej oraz rozwiązanie konfliktów wyrazowych występujących w ekspozycji i przetworzeniu Koda Szerzej rozbudowane zakończenie. Często o charakterze improwizacyjnym lub oparte na motywach zaczerpniętych z tematów. W muzyce klasycznej forma sonatowa jest podstawą różnych części cyklu sonatowego. Prawie z reguły występuje w pierwszej części cyklu (często w tempie allegro – tzw. allegro sonatowe). Niekiedy pojawia się w finale lub wolnej części, najrzadziej w scherzu, czy menuecie. Wariacje i technika wariacyjna w klasycyzmie Forma WARIACJI polega na wielokrotnym opracowaniu krótkiej konstrukcji muzycznej przy zastosowaniu różnych środków techniki wariacyjnej. Ze względu na dwa różne typy przebiegu formy oraz sposoby stosowania tych środków – rozróżnia się podstawowe rodzaje wariacji: ¨ tematyczne, określane jako „Temat z wariacjami” lub „Wariacje na temat ...”, w których poszczególne opracowania wariacyjne są szeregowane i kontrastują ze sobą sposobem opracowania, a linia melodyczna tematu każdorazowo ulega zmianom; ¨ ostinatowe, określane często jako chaconne lub passacaglia, w których poszczególne opracowania wariacyjne nie są na ogół od siebie oddzielane, a w każdym z nich wprowadzane są środki wariacyjne w oparciu o krótką, kilkutaktową, niezmiennie powtarzaną linie melodyczną basu lub również powtarzaną konstrukcję harmoniczną. W klasycyzmie tworzono wariacje tematyczne. Tematem tego typu wariacji może być melodia własna, ludowa lub melodia innego kompozytora. Zazwyczaj temat ma charakter kantylenowy i przedstawia prostą formę. Do najbardziej rozpowszechnionych środków techniki wariacyjnej stosowanych w odniesieniu do tematu należą: ¨ ornamentalne wzbogacenie linii melodycznej tematu; ¨ melodyczna i akordowa figuracja z rozdrobnieniem wartości rytmicznych; ¨ uproszczenie interwałowe linii melodycznej tematu; ¨ zmiany wartości rytmicznych tematu ¨ zmiana metrum; ¨ przesunięcie akcentów; ¨ zmiana tonacji, a zwłaszcza trybu; ¨ zmiana harmonizacji; ¨ zmiany agogiczne, dynamiczne i kolorystyczne; ¨ zmiana rejestru, w którym ukazał się temat; ¨ tworzenie nowych linii melodycznych z materiału tematu, z zachowaniem lub bez zachowania następstw harmonicznych zachodzących w temacie; ¨ zmiana faktury homofonicznej na polifoniczną. Forma RONDA polega na przeplataniu jednego, wielokrotnie powracającego tematu innymi strukturami muzycznymi, zwanymi kupletami. Rondo należy do najstarszych form muzycznych i jest pochodzenia tanecznego. Starofrancuska nazwa rondeau (koło) używana była na oznaczenie powracającego tematu, później wprowadzono nazwę refren. Rondo sonatowe – rozwinięte w okresie klasycznym, większe różnice między refrenem, a kupletami, wchłania elementy formy sonatowej (pojawia się przetworzenie, epizod, refren nabiera cech I tematu formy sonatowej, I kuplet jest II tematem). Formę ronda klasycznego sprowadza się często do schematu : ABACABA + coda Rondo posiada duże zastosowanie w twórczości muzycznej. Formę tę zawierają często ostatnie części sonat, koncertów, a także całe jednoczęściowe utwory muzyczne. A. Utwory wielogłosowe, w których jeden głos jest główny, a pozostałe – podporządkowane, oparte są na fakturze homofonicznej (gr. homos – równy). Ze względu na sposób konstrukcji wyróżniamy dwa rodzaje homofonii : monodyczną (głos główny – samodzielny pod każdym względem); harmoniczną (silny związek między melodią i akompaniamentem, melodia umieszczona w najwyższym głosie jest wypadkową pochodu akordów). Oczywiście nie jest to z netu, tylko pisane ręcznie. W razie pytań, proszę o kontakt. Pozdrawiam.
