Nieduża notatka na podstawie m.gladysz rzady stalina, hitlera, nazizm, faszyzm, interwencjonizm.

TOTALITARYZM RADZIECKI
Pierwszy system totalitarny powstał w ZSRR.
Z połączenia tradycji carskiego absolutyzmu z ideologią marksistowską powstał system terroru i indoktrynacji. Państwo podporządkowane zostało Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), która podlegała ściśle centralnemu kierownictwu.
Filar rządów radzieckich stanowiły siły bezpieczeństwa - od 1934 r. noszące nazwę Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD). Z ich pomocą władze bolszewickie zastraszały ludność, tłumiły wszelkie próby oporu, tępiły przejawy niezależnej myśli, a także rozprawiały się z rywalami w wewnątrzpartyjnych rozgrywkach, organizując czystki w szeregach.
Aresztowania uzasadniano dowolnymi zarzutami (np. szpiegostwa, działalności kontrrewolucyjnej czy sabotażu). Wystarczającą winą mogła być przynależność do grupy społecznej, narodowej, religijnej lub zawodowej, uznanej za „obiektywnego wroga". Skazani, którzy uniknęli egzekucji, trafiali masowo do obozów - łagrów - gdzie wykorzystywano ich do katorżniczej pracy w nieludzkich warunkach, prowadzącej zwykle do rychłej śmierci.
Prześladowaniom towarzyszyła brutalna indoktrynacja, mająca charakter zbiorowego „prania mózgu", dokonywanego za pośrednictwem szkół, różnych organizacji, mediów, nauki i sztuki. Dążąc do ustanowienia monopolu światopoglądu marksistowskiego, władze poddały szykanom intelektualistów i Cerkiew. Życie umysłowe zdominowała propaganda, wpajająca ślepe posłuszeństwo wobec partii i nienawiść do jej przeciwników.

RZADY STALINA
Apogeum terroru przypadło na rządy Józefa Stalina (1878-1953), który w 1922 r. objął funkcję sekretarza generalnego Komitetu Centralnego partii.
Po śmierci Lenina usunął on potencjalnych konkurentów i do 1927 r. skupił całą władzę w swych rękach.
Stalin upodobnił radziecki totalitaryzm do azjatyckich despotii. Stworzony przez niego model rządów - stalinizm - charakteryzował się absolutną władzą wodza, otoczonego bałwochwalczą czcią i wzbudzającego paraliżujący strach wśród poddanych. Wielkość przywódcy opiewały niezliczone utwory, jego postać uwieczniały wszechobecne pomniki i obrazy, imieniem Stalina nazywano miasta, jemu poświęcano szkolne akademie, pochody i imprezy. Uwielbieniu towarzyszyć miał lęk.
W ramach kolejnych czystek, od 1929 r. na polecenie Stalina wymordowano większość władz partyjnych oraz wyższych oficerów Armii Czerwonej. Dawnych rewolucjonistów zastąpili funkcjonariusze, wykonujący wszelkie rozkazy wodza, łącznie z posyłaniem na śmierć własnych rodzin.
Masowe ofiary pochłonął prowadzony od 1929 r. proces kolektywizacji wsi. Po przejściowej liberalizacji gospodarczej, zapoczątkowanej w 1921 r. w ramach NEP (Nowej Polityki Ekonomicznej), pod rządami Stalina zlikwidowano prywatne gospodarstwa i przedsiębiorstwa. Ziemia została włączona do kołchozów (spółdzielni produkcyjnych) lub sowchozów (gospodarstw państwowych). Miliony mieszkańców wsi przeszło do pracy w wielkich zakładach przemysłowych, budowanych często przez więźniów.
Decyzją Stalina przestała istnieć warstwa zamożniejszych chłopów - masowo rozstrzeliwanych, zsyłanych do obozów lub głodzonych na śmierć. Aż 10 mln ofiar pochłonął w latach 1932-1933 wielki głód na Ukrainie (otoczonej kordonem wojska, aby uniemożliwić pomoc z zewnątrz lub ucieczkę z terenów dotkniętych klęską).
Krwawe żniwo zebrała również polityka narodowościowa Stalina - z jego rozkazu prześladowano lub przesiedlano
wybrane mniejszości (m.in. Polaków). Oblicza się, iż reżim stalinowski doprowadził do śmierci 25-30 mln ludzi - najwięcej w dziejach świata.

POWSTANIE FASZYZMU
Ojczyzną ruchu faszystowskiego były Włochy. Kraj ten przeżywał ciężki powojenny kryzys, któremu towarzyszyły chaos polityczny, strajki i zamieszki oraz wzrost wpływów komunistów.
Panowało też powszechne rozczarowanie wynikiem wojny (Włochy poniosły znaczne straty, a zyskały niewiele w stosunku do obietnic składanych przez ententę). Okoliczności te wykorzystał Benito Mussolini, który w 1919 r. założył organizację weteranów, przekształconą dwa lata później w Narodową Partię Faszystowską. Nowe ugrupowanie nie przywiązywało wagi do programu, stanowiącego zbitkę haseł nacjonalistycznych i lewicowych postulatów społecznych. Najważniejszą ideą faszystów była walka, którą wypowiedzieli wszystkim obwinianym o kryzys: kapitalistom i socjalistom, liberałom i komunistom, pacyfistom, chadekom i zagranicznym imperialistom.
Pogarda dla parlamentaryzmu i praw człowieka łączyła się w ideologii faszystowskiej z wywyższeniem państwa oraz kultem czynu, rozumianego głównie jako stosowanie przemocy.
Podstawową metodą działania faszystów stał się terror - zastraszanie, napady, zabójstwa, zamachy, porwania zakładników, a nawet publiczne tortury. Paramilitarny charakter organizacji podkreślały jednolite czarne koszule, wojskowa organizacja i dyscyplina, dominacja partyjnych bojówek, gest powitania wzorowany na starorzymskim pozdrowieniu, wreszcie absolutny autorytet duce (wł. „wódz"), jak tytułowano Mussoliniego.

RZADY FASZYSTOWSKIE
Korzystając z chaosu w państwie oraz przychylności elit politycznych i gospodarczych, faszyści bezkarnie przeprowadzali coraz brutalniejsze akcje.
27-28 października 1922 r. Mussolini i jego zwolennicy zorganizowali demonstrację pod hasłem „marszu na Rzym". Przy biernej postawie władz faszyści opanowali gmachy publiczne oraz węzły kolejowe w wielu miastach i zbliżyli się do stolicy. Król Wiktor Emanuel III odmówił wprowadzenia stanu wyjątkowego i mianował Mussoliniego premierem. Zastraszony parlament udzielił nowemu szefowi rządu nadzwyczajnych pełnomocnictw.
W ciągu kilku lat Mussolini przekształcił Włochy w państwo totalitarne. Rząd został zwolniony z odpowiedzialności przed parlamentem i otrzymał możliwość wydawania dekretów z mocą ustawy. Administracja państwowa znalazła się pod kontrolą partii faszystowskiej, która uzyskała większość w parlamencie.
Najwyższym organem stała się Wielka Rada Faszystowska. Specjalne trybunały, milicja oraz tajna policja represjonowały przeciwników politycznych. Zaostrzone przepisy pozwalały władzom konfiskować gazety.
Zgodnie z ideą korporacjonizmu, głoszącą konieczność współpracy wszystkich grup społecznych dla dobra narodu, pracowników i pracodawców poszczególnych branż zrzeszono we wspólnych stowarzyszeniach, nadzorowanych przez państwo.

POWSTANIE NAZIZMU
Najlepsze pole do działania faszyści znaleźli w Niemczech, gdzie ciężki kryzys ekonomiczny, strach przed rewolucją, słabość systemu parlamentarnego oraz silny nacjonalizm połączyły się z powszechną frustracją z powodu warunków traktatu wersalskiego.
W 1920 r. powstała Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza (NSDAP), wyróżniająca się brunatnymi strojami organizacyjnymi oraz symbolem swastyki.
Wodzem (niem. Fuhrer) partii Adolf Hitler (1889-1945) - zręczny demagog owładnięty poczuciem misji.
Aresztowany w 1923 r. po nieudanej próbie puczu w Monachium, wykorzystał okres uwięzienia, aby w książce Mein Kampf („Moja walka") sformułować własną wersję ideologii faszystowskiej - nazizm (narodowy socjalizm).
Do włoskiego pierwowzoru Hitler dodał pseudonaukowe i pseudofilozoficzne argumenty (nawiązujące do Darwina i Nietzschego), dowodzące, że Niemcy reprezentują rasę panów, przeznaczoną do władania innymi narodami. Rasistowskie teorie uzasadniać miały obsesyjny antysemityzm Hitlera, który przypisał Żydom winę za degenerację cywilizacji europejskiej, ekspansję komunizmu i niepowodzenia Niemiec

RZADY HITLERA
Po opuszczeniu w 1924 r. więzienia Hitler zreorganizował NSDAP, czyniąc z niej partię ogólnokrajową, zabiegającą o poparcie różnych grup społecznych.
Coraz większą rolę odgrywały nazistowskie formacje paramilitarne: SA (Oddziały Szturmowe) i SS (Sztafety Ochronne).
W 1932 r. Hitler uzyskał blisko 37% głosów w wyborach prezydenckich, a NSDAP osiągnęła podobny wynik w elekcji parlamentarnej i stała się największą siłą polityczną w Niemczech.
Równocześnie wzrosła aktywność komunistów, w kraju doszło do starć między brunatnymi i czerwonymi bojówkarzami. Wobec przedłużającego się kryzysu rządowego, 30 stycznia 1933 r. prezydent Paul von Hindenburg powierzył Hitlerowi stanowisko kanclerza. Gdy miesiąc później doszło do podpalenia Reichstagu (co powszechnie uważano za prowokację nazistów), przywódca NSDAP przeforsował dekret ograniczający swobody obywatelskie.
Nowy parlament przyznał rządowi prawo do wydawania dekretów z mocą ustawy i uchylania konstytucji. Po zdelegalizowaniu wszystkich partii z wyjątkiem NSDAP w kolejnych wyborach głosowano już tylko na jedną listę. Państwo zostało scentralizowane i połączone z aparatem partyjnym.
Hitler skupił w swoich rękach władzę kanclerza, prezydenta, prawodawcy, najwyższego sędziego i naczelnego wodza. Rozbudowany aparat represji, z tajną policją polityczną (gestapo), eliminował przeciwników reżimu, którzy trafiali licznie do obozów koncentracyjnych (do 1939 r. przeszło przez nie 170 tys. ludzi). Posłużył też Hitlerowi do przeprowadzenia czystki w szeregach swych zwolenników w czerwcu 1934 r., gdy podczas „nocy długich noży" wymordowano dowództwo SA oraz działaczy niewygodnych dla fuhrera.
Pod rządami nazistów Niemcy przekształciły się w państwo totalitarne. Kulturę, media, szkolnictwo, naukę, organizacje społeczne i sportowe zamieniono w narzędzia propagandy. Gospodarka poddana została nadzorowi państwa i podporządkowana potrzebom armii. Wszystkie dziedziny życia kontrolowała partia, narzucająca ideologiczne wzorce. Na pierwsze miejsce wysunęło się uwielbienie dla fuhrera.
Podobnie jak w totalitaryzmie radzieckim prześladowania objęły nie tylko opozycjonistów, lecz także całe wybrane grupy społeczne uznane za „podludzi" (Żydów, Cyganów, chorych psychicznie, homoseksualistów). W imię oczyszczenia i wzmocnienia rasy realizowano też programy sterylizacji lub uśmiercania nieuleczalnie chorych. Celem nazistowskiego terroru stali się zwłaszcza Żydzi - zastraszani, aresztowani, pozbawiani majątku bądź zmuszani do emigracji.
Uchwalone w 1935 r. ustawy norymberskie wprowadzały segregację rasową i rezerwowały prawa polityczne dla Niemców „czystej krwi". Po zorganizowanym 9/10 listopada 1938 r. masowym pogromie ludności żydowskiej („nocy kryształowej") Żydom odebrano przedsiębiorstwa, zakazano wstępu do kin i teatrów, a nawet prowadzenia samochodów.
W następstwie represji kilkaset tysięcy Niemców pochodzenia żydowskiego zdecydowało się na opuszczenie kraju.

EUROPA WOBEC RZADOW HITLERA
Nowy kanclerz doszedł do władzy, głosząc hasła rewizji ładu wersalskiego i panowania Niemców nad innymi narodami, europejscy dyplomaci początkowo nie dostrzegali nazistowskiego zagrożenia. Część polityków wierzyła w pokojowe deklaracje Hitlera, inni wątpili w trwałość jego rządów, jeszcze inni byli przekonani, że ekspansja niemiecka skieruje się tylko na wschód. Również opinia publiczna w krajach zachodnich, sprzeciwiała się wszelkim bardziej zdecydowanym działaniom wobec Niemiec. Sam Hitler starał się do czasu odbudowy niemieckiej potęgi militarnej nie prowokować mocarstw. Co prawda Niemcy wystąpiły z Ligi Narodów, ale podpisały konkordat z Watykanem i deklarację o niestosowaniu przemocy w stosunkach z Polską.
Dopiero w 1935 r. hitlerowcy otwarcie odrzucili ograniczenia zbrojeniowe nałożone na nich przez traktat wersalski. W następnym roku Hitler uznał za nieważny układ w Locarno, wykorzystując jako pretekst porozumienie Francji z ZSRR.
W konsekwencji w marcu 1936 r. Niemcy dokonały remilitaryzacji (czyli ponownego obsadzenia wojskiem) Nadrenii, która na mocy traktatu wersalskiego miała pozostać zdemilitaryzowana. Chociaż operacja ta wymierzona była przeciwko Francji, reakcja państw zachodnich ograniczyła się do wystosowania rezolucji przez Ligę Narodów, zignorowanej przez władze niemieckie.

POLITYKA INTERWENCJONIZMU
Walcząc ze skutkami kryzysu, większość rządów zdecydowała się na politykę interwencjonizmu, czyli aktywne zaangażowanie w gospodarkę.
Popularność zdobyły wówczas poglądy Johna M. Keynesa, który głosił, iż państwo powinno pobudzać wzrost gospodarczy przez własne inwestycje oraz wyemitowanie większej ilości pieniędzy.
Choć krytycy teorii Keynesa zwracali uwagę na negatywne konsekwencje jej realizacji (zadłużenie państwa, inflację, uzależnienie gospodarki od polityków), w latach 30. interwencjonizm stal się dominujaca polityką ekonomiczną.
W Ameryce prezydent Franklin Roosevelt ogłosił New Deal (Nowy Ład) - program całościowej reformy gospodarki USA. W krótkim czasie:
- uchwalono serię ustaw dających władzom federalnym prawo ingerencji w przemysł, rolnictwo, finanse oraz stosunki między pracodawcami a pracownikami
- zorganizowano wielkie roboty publiczne
- utworzono agendy rządowe zatrudniające ludzi różnych profesji
- wprowadzono obowiązkowy system emerytalny oraz zasiłki i ubezpieczenia dla bezrobotnych.
Polityka ta nie zdołała całkowicie zlikwidować skutków kryzysu, pomogła jednak uspokoić nastroje w kraju.
Inną formę przybrał interwencjonizm w Niemczech i Włoszech oraz Japonii. W państwach tych gospodarka, dostała się pod pełną kontrolę władz. Produkcja, handel i finanse podporządkowane zostały celom politycznym, zwłaszcza budowie potęgi militarnej. Dzięki wielkim zbrojeniom oraz robotom publicznym osiągnięto w tych krajach ożywienie gospodarcze i zredukowano bezrobocie; ceną tych sukcesów było jednak odrzucenie demokracji, a także stłumienie swobód obywatelskich.

RUCH NARODOWY W CHINACH
Chiny – pozostały półkolonią pod dominacją mocarstw. Wkrótce po upadku cesarstwa państwo chińskie rozpadło się na prowincje kontrolowane przez lokalnych dowódców wojskowych.
Działacze narodowi, liczyli, że sytuację ich kraju zmieni I wojna światowa, podczas której Chiny stanęły po stronie ententy. Tymczasem na konferencjach w Paryżu i Waszyngtonie chińskie postulaty zostały zignorowane.
Uczestnicy rokowań waszyngtońskich uzgodnili, że na obszarze Chin obowiązywać będzie zasada „otwartych drzwi”. Uznawała ona nienaruszalność terytorialną kraju, ale dawała innym państwom prawo do ekspansji ekonomicznej.
Decyzje te wywołały oburzenie chińskich patriotów, wśród których rosły wpływy Kuomintangu (Partii Narodowej), głoszącego program zrzucenia obcej dominacji, utworzenia zjednoczonej republiki oraz modernizacji kraju.
Hasłom tym sprzyjały zmiany w powojennych Chinach. Rozczarowani postawą ententy, działacze Kuomintangu zwrócili się w 1923 r. w stronę ZSRR. Korzystając z pomocy władz radzieckich, zorganizowali Armię Narodowo-Rewolucyjną. W latach 1926-1928 armia ta, pod dowództwem gen. Czang Kaj-szeka opanowała znaczną część kraju.
Nowy rząd, z siedzibą w Nankinie, nie zdołał podporządkować sobie wszystkich samozwańczych władców prowincji, wdał się też w wojnę domową z komunistami. Na arenie międzynarodowej Czang Kaj-szek dążył do zdobycia większej suwerenności, renegocjując m.in. układy celne z mocarstwami. Polityka ta, popierana przez USA, napotkała jednak zdecydowane przeciwdziałanie Japonii.

EKSPANSJA JAPONII
Już podczas I wojny światowej Japończycy próbowali uczynić z Chin swój protektorat, ale pod naciskiem mocarstw na konferencji waszyngtońskiej musieli się zgodzić na zasadę „otwartych drzwi”. Rozstrzygnięcia te spotkały się z krytyką wojskowych oraz nacjonalistów japońskich. Ich program przewidywał podbój Dalekiego Wschodu, usunięcie z tego obszaru Europejczyków i Amerykanów oraz utworzenie imperium azjatyckiego pod przewodnictwem Japonii. Klucz do dalekowschodniej hegemonii stanowiło opanowanie Chin.
Realizację programu ekspansji przyspieszyły sukcesy Kuomintangu, zagrażające wpływom japońskim, a także wielki kryzys. Zbrojenia i podboje miały poprawić koniunkturę oraz zmobilizować społeczeństwo.
W 1931 r. doszło do incydentu mandżurskiego: japońscy wojskowi bez wiedzy władz cywilnych opanowali Mandżurię - chińską krainę na pograniczu z ZSRR. Pomimo protestów opinii międzynarodowej Japończycy utworzyli tam w 1932 r. państewko Mandżukuo, stanowiące przyczółek dalszych podbojów. W 1937 r. wojska japońskie zaatakowały Chiny, zdobywając m.in. Pekin, Szanghaj oraz Nankin. Szlak bojowy najeźdźców znaczyły masakry ludności cywilnej.
W obliczu japońskiej inwazji armie Kuomintangu utworzyły wspólny front z komunistami, nie zdołały jednak wyprzeć agresorów. Pomocy Chińczykom udzieliły ZSRR i USA, przeciwko którym zwracały się imperialne plany Japończyków. W ten sposób wojna na Dalekim Wschodzie stawała się częścią globalnego konfliktu, prowadzącego do wybuchu II wojny światowej.

RUCH NARODOWY W INDIACH
Osłabienie autorytetu Brytyjczyków, wysiłek wojenny poniesiony przez Hindusów, kryzys gospodarczy oraz wpływ haseł demokratycznych - wszystko to spowodowało nasilenie nastrojów antybrytyjskich.
Działacze narodowi, zrzeszeni w Indyjskim Kongresie Narodowym, domagali się powołania samorządu oraz nadania autonomii w ramach Imperium Brytyjskiego. Władze kolonialne odrzucały te postulaty. W latach 1919-1921 kraj ogarnęły demonstracje i strajki, które Anglicy tłumili siłą. Represje te nie rozbiły jednak Indyjskiego Kongresu Narodowego.
Na czele indyjskiego ruchu narodowego stanął filozof i asceta Gandhi - przywódca duchowy Hindusów, nazywany przez nich Mahatmą („Wielkim Duchem”). Jego główną ideą było wyrzeczenie się przemocy.
Dzięki swemu autorytetowi Gandhi zdołał zmobilizować masy Hindusów do akcji biernego oporu, polegających na bojkocie brytyjskich instytucji i towarów oraz obywatelskim nieposłuszeństwie (m.in. niepłaceniu podatków). Wzywał też mieszkańców Indii do zjednoczenia się ponad podziałami kastowymi i religijnymi.
Wobec przeciągającego się oporu Anglicy zdecydowali się na ustępstwa. W 1935 r. Indie otrzymały konstytucję, która przyznawała autonomię poszczególnym prowincjom oraz czyniła lokalne rządy odpowiedzialnymi przed zgromadzeniami parlamentarnymi. Przeprowadzone w 1936 r. wybory zakończyły się sukcesem Indyjskiego Kongresu Narodowego. Zwycięstwo to przybliżyło Indie do samodzielności, zarazem jednak zaostrzyło konflikt między hindusami a miejscowymi muzułmanami, obawiającymi się prześladowań ze strony hinduskiej większości.

ZALOZENIA LADU WERSALSKIEGO
Powojenne traktaty stworzyły w Europie nowy porządek, nazywany ładem lub systemem wersalskim.
Wszystkie narody miały mieć prawo do decydowania o własnym losie. Aby zapewnić im ochronę przed agresją silniejszych sąsiadów oraz umożliwić pokojowe rozwiązywanie konfliktów, powołano Ligę Narodów.
Jej członkowie deklarowali dobrowolne poddanie się arbitrażowi wspólnoty międzynarodowej oraz solidarną pomoc w razie ataku na któregoś z nich. W ten sposób powstać miał system bezpieczeństwa zbiorowego, zapobiegający ponownemu podziałowi Europy na zwalczające się bloki obronne oraz eliminujący groźbę nowej wojny.
Ważnym elementem nowego pokojowego ładu miało być także rozbrojenie. Uznając za najgroźniejszy militaryzm niemiecki, w traktacie wersalskim narzucono pokonanym Niemcom drastyczne ograniczenia sił zbrojnych. Podobne postanowienia zawarto w układach podpisanych z innymi państwami centralnymi. Również zwycięskie mocarstwa ententy deklarowały wolę redukcji zbrojeń. Przygotowanie dalszych projektów rozbrojeniowych powierzono Lidze Narodów.
System wersalski miał od początku kruche podstawy. Wytyczone na nowo granice oraz rozbudzony przez wojnę nacjonalizm były przyczyną powstawania licznych konfliktów. W polityce mocarstw kryła się nadal rywalizacja o własne interesy i wpływy. Francja chciała wykorzystać klęskę Niemiec, aby utrwalić swą dominację nad pokonanym sąsiadem. Wielka Brytania dążyła do przywrócenia równowagi sił na kontynencie przez szybkie równouprawnienie Niemiec. W USA zwyciężył izolacjonizm, pod którego wpływem Amerykanie nie przystąpili do Ligi Narodów. Inne mocarstwa - Włochy i Japonia - domagały się większych nabytków terytorialnych. Wkrótce w obydwu tych państwach władzę przejęły reżimy autorytarne, prowadzące agresywną politykę ekspansji. Wobec sprzecznych interesów, egoizmu politycznego oraz kryzysu demokracji idealistyczne założenia ładu wersalskiego stawały się martwymi zapisami, na które bezskutecznie powoływały się słabsze kraje.
Słabością systemu wersalskiego była również jego wojenna geneza. Głosząc hasła równości narodów, nakładał równocześnie wiele sankcji i ograniczeń na pokonane kraje, z Niemcami na czele. Ponieważ decyzje te zostały jednostronnie podyktowane przez zwycięzców, władze niemieckie nie utożsamiały się z nowym ładem i dążyły do jego obalenia. Ponadto powojenne traktaty nie objęły komunistycznej Rosji. W ten sposób poza systemem znalazły się dwie z europejskich potęg, które wkrótce miały się zmienić w totalitarne mocarstwa, zagrażające światu.

KONSEKWENCJE TRAKTATU WERSALSKIEGO
Kryzys gospodarczy, załamanie się parlamentaryzmu i wzrost wpływów komunistów były zjawiskami wspólnymi dla wielu krajów. Dlaczego więc tylko w Niemczech doprowadziły do masowego poparcia ideologii totalitarnej?. Na mocy traktatu wersalskiego Niemcy musiały oddać część ziem, zredukować armię, zapłacić wysokie odszkodowania oraz uznać się za winne wywołania wojny. Niektóre obszary Republiki Weimarskiej znalazły się pod międzynarodowym zarządem lub okupacją aliantów. Tymczasem przygniatająca większość Niemców nie czuła się ani winna, ani pokonana.
Cesarstwo Niemieckie nie wypowiedziało wojny jako pierwsze, a w momencie jej zakończenia na terytorium Niemiec nie było, z drobnymi wyjątkami, obcych wojsk. W tej sytuacji znaczna część społeczeństwa uważała podpisanie kapitulacji przez
lewicowy rząd za zdradę („nóż w plecy"), natomiast warunki narzucone przez zwycięzców - za rażącą niesprawiedliwość.
Żądzą odwetu pałali zwłaszcza wojskowi oraz imigranci z utraconych ziem, ale przekreślenie „dyktatu wersalskiego" było pragnieniem większości Niemców.
Hitler od początku swej działalności wzywał do rewizji powojennego ładu, który przedstawiał jako owoc spisku sił wrogich Niemcom. Rozżalonych rodaków przekonywał, iż nazizm da narodowi niemieckiemu moc, aby mógł odzyskać dawną pozycję.
Odwołując się do patriotycznej dumy, mówił o dziejowym posłannictwie Niemiec i prawie do „przestrzeni życiowej" (czyli ziem innych krajów). Wystarczyło tylko odrzucić ogólnoludzkie ideały oraz humanitarne skrupuły i pójść za fuhrerem.