Zbadaj i przedstaw pochodzenie i zmiany nazw ulic Brodnicy z rejonu Starego Miasta oraz pochodzenie i zmiany miejscowości okolicy Brodnicy na przykładzie Zbiczna i Górzna

Na przykładzie nazw brodnickich ulic możemy prześledzić historię i rozwój miasta oraz regionu. Przynależność do Państwa Krzyżackiego, a potem Cesarstwa Prus, odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918r., hitlerowska okupacja i losy kraju po 1945 r. – wszystko to znajduje odbicie w nazewnictwie ulic. Często nazwy niemieckie i polskie oznaczają to samo, czasami jednak miana nadawane ulicom wskazywały dobitnie na czas i pochodzenie władz zarządzających miastem. Najlepiej widzimy to na przykładzie zmian z lat po 1956 roku, kiedy to po politycznej odwilży, spowodowanej śmiercią Stalina, powrócono do wielu przedwojennych nazw ulic i placów.
Generalnie możemy wyróżnić kilka kryteriów, według których nadawane są nazwy ulic. Mamy więc ulice noszące nazwiska znanych Polaków (królowie, poeci czy pisarze), ale i takie, które upamiętniają ważne wydarzenia historyczne (Konstytucja 3 Maja). Specyficzne dla każdego miasta są ulice wskazujące kierunek do innego miasta (Lidzbarska), czy też takie, które mają swój historyczny rodowód (Zamkowa czy Kościelna). Czasami mamy także do czynienia z nazwami pochodzącymi od położenia danej ulicy (Tylna, Mostowa).Chciałbym przedstawić kilka najważniejszych przykładów takiego nazewnictwa, analizując pochodzenie nazw kilku ulic brodnickiej Starówki:
I tak nazwa DUŻY RYNEK – pierwotna niemiecka nazwa – MARKTPLATZ – wskazywała na istnienie w Brodnicy tylko tego jednego rynku. Rynek w mieście stanowił centrum życia handlowego i publicznego miejskiej społeczności. Tu odbywały się wszelakiego rodzaju targi i jarmarki, które umożliwiały mieszkańcom kontakt z kupcami nierzadko przybywającymi z różnych stron świata. Ciekawostkę stanowi fakt, iż rynki miejskie zajmowały w większości plac na planie czworoboku, brodnicki charakter uwidocznił się w rynku o kształcie zbliżonym bardziej do trójkąta. W okresie Cesarstwa Pruskiego istniała nazwa GROSSER MARKTPLATZ (DUŻY RYNEK) dla odróżnienia od Małego Rynku. Po odzyskaniu niepodległości przyjęto nazwę DUŻY RYNEK, a od 1935 r. wprowadzono imię patrona, stąd DUŻY RYNEK IM. MARSZAŁKA JÓZEFA PIŁSUDZKIEGO – po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w wielu miastach patronami stali się bohaterowie walk wyzwoleńczych. W czasie okupacji Niemcy zmienili nazwę na ADOLF HITLER PLATZ (plac Adolfa Hitlera). W latach 45-50 powrócono do określenia DUŻY RYNEK, od 1950-56 r. funkcjonowała nazwa PLAC REWOLUCJI PAŹDZIERNIKOWEJ dla uczczenia przewrotu zorganizowanego przez bolszewików w celu obalenia caratu. Należy wspomnieć, że nazwa ta funkcjonowała w Brodnicy jedynie urzędowo, gdyż mieszkańcy nie akceptowali jej. Na szczęście po ”odwilży” w 1956 r. przywrócono DUŻY RYNEK, nazwę używaną do chwili obecnej.
Istnieje także MAŁY RYNEK – niem. nazwa – KLEINER MARKTPLATZ (Mały Plac), nazwa zmieniona dopiero w okresie międzywojennym na polski MAŁY RYNEK. Rynek ten powstał po przebudowie ulic, tworząc prostokątny plac. W czasie okupacji funkcjonował jako KLEINER MARKT (Mały Rynek), po II wojnie przez pewien czas jako PLAC SZOPENA (w takiej właśnie pisowni, a nie jako Plac Chopina).I znów cezura czasowa 1956 r. spowodowała powrót do nazwy MAŁY RYNEK.
Ciekawe jest pochodzenie nazwy ULICA FARNA - pochodzi bowiem od najstarszego w mieście (pochodzącego z XIV w.) kościoła parafialnego (czyli fary) pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej, będącej jedną z najbardziej znanych świętych. Zapisy o jej cnotliwym życiu, ślubach czystości i mękach tortur jakim ją poddano, by wyrzekła się wiary, stworzyły z niej ikonę i symbol religijnego męczeństwa. Pierwsze niemieckie nazwy to KATHARINENGASSE (Zaułek Katarzyny) a potem KATHARINENSTRASSE (Ulica Katarzyny), pochodzące od patronki kościoła. W wieku XIX nazwę zmieniono na PFARRSTRASSE (Ulica Farna), w okresie międzywojennym polska nazwa to właśnie Ulica Farna. Podczas okupacji wprowadzono nazwę RITERSTRASSE (Ulica Rycerska) od rycerzy Zakonu Krzyżackiego, którzy kiedyś rządzili Brodnicą. W latach 1945 – 50 powrócono do nazwy Farna. W 1950 r. władze zmieniły ją na ulicę ks. Ściegiennego, rewolucjonisty walczącego w XIX wieku z caratem. Po 1956 roku przywrócono nazwę Farna.
Specyficzna dla Brodnicy jest nazwa ulicy JATKI – pochodzi od mieszczących się przy tej ulicy zakładów rzeźnickich zwanych kiedyś jatkami. Niemieckie nazwy to FLEISCHERGASSE (Zaułek Rzeźnicki), a od XIX wieku FLEISCHERMARKT (Rynek Rzeźnicki) – taka nazwa funkcjonowała także podczas okupacji. Polska nazwa Jatki funkcjonowała w użyciu w okresie międzywojennym i powrócono do niej po 1945 roku. Mimo, iż „jatka” jako nazwa miejsca, gdzie handluje się mięsem wyszła już z użycia, to jako nazwa ulicy pozostaje bez zmian do dziś.
Przejaw patriotyzmu w nazewnictwie ulic znajdujemy przykładowo w określeniu ULICA GEN. JÓZEFA HALLERA – jest to jedna z głównych ulic Starówki, łącząca Mały i Duży Rynek. Stąd wywodzi się pierwsza nazwa – GROSSE STRASSE (Ulica Wielka). Po przeznaczeniu przez miasto dwóch domów stojących przy tej ulicy na budynki sądowe zmieniono nazwę na GERICHTSTRASSE (Ulica Sądowa) – możemy więc zauważyć , jak ze względu na funkcję budynków ulicy zyskiwała skonkretyzowaną nazwę. W połowie XIX wieku, po przeniesieniu sądu w inne miejsce miasta, zmieniono nazwę ulicy na WILHELMSTRASSE (Ulica Wilhelma) dla uhonorowania panującego w tym czasie cesarza Prus. W 1920 r. po przejęciu Brodnicy przez władze polskie usiłowano nazwę ulicy spolszczyć mianując ją WILHELMOWSKĄ. Jednak Polska po odzyskaniu niepodległości miała innego bohatera, który stał się patronem ulicy. Był nim dowódca „Błękitnej Armii” - gen. Józef Haller – uczczono w ten sposób jego wkład podczas walk niepodległościowych. Był dowódcą Frontu Pomorskiego i jego zadaniem było przejęcie Pomorza nadanego Polsce Traktatem Wersalskim. To on dokonał symbolicznych „zaślubin” Brodnicy z morzem. W czasie okupacji hitlerowskiej zmieniono nazw ulicy na HORST – WESSEL – STRASSE, dla upamiętnienia Horsta Wessela, współzałożyciela NSDAP (partii nazistowskiej) i twórcy hymnu III Rzeszy. W latach 1945 – 50 powrócono w nazwie do gen. Józefa Hallera, ale po 1956 roku nowym patronem ulicy został gen. Karol Świerczewski, jeden z założycieli Ludowego Wojska Polskiego. Nazwa ULICA ŚWIERCZEWSKIEGO przetrwała do 1990 roku, kiedy to przywrócono jako patrona gen. Hallera.


Jednak nie tylko ulice zyskały swe nazwy od położenia czy budynków znajdujących się przy nich. Także same nazwy miejscowości wskazują nam na zjawisko mieszania i przenikania się kultur w tym regionie. Możemy i tu wyróżnić kilka źródeł, z których wywodzą się takie nazwy. Nazwy PATRONIMICZNE pochodzą od dawnego właściciela obszaru (sędzia ziemski Jokusz i jego wieś Jaguszewice). Typowe dla naszego kraju są nazwy wynikające z zajęć mieszkańców danej wsi (Bartniki, Kuchnia) lub pochodzące od gatunków zwierząt (Bobrowo, Koń). Częste są też nazwy pochodzące od miejsc działalności człowieka (Nowy Dwór, Kamienny Most). Mamy także specyficzne przykłady nazw wywodzących się od ukształtowania terenu.
I tak nazwa BRODNICA w swej polskiej wersji odnosi się do „brodu” – płytkiego miejsca do przekraczania rzeki bez użycia łodzi czy tratw. Z kolei niemiecka nazwa tego miasta STRASBURG oznacza „gród na drodze” (die Strasse to droga, a die Burg to gród czy zamek) i wskazuje na obronną rolę miasta na szlaku handlowym.
Ciekawy jest rodowód miejscowości ZBICZNO – nazwa pochodzi od staropolskiego słowa STBICZNO, oznaczającego izbę. Niemiecka wersja tej nazwy – STILBITZ – zmieniła się w XV wieku na Sbiczno, by w XVII wieku przyjąć najbliższą obecnej formie nazwę Zbyczno.
Inny przykład budowania nazwy miejscowości to GÓRZNO. Wzięło ono swoje miano od jeziora, także nazwanego Górzno. Nazwa tak jeziora jak i miejscowości pochodzi od rzeźby terenu – obszar ten leży na wzniesieniu, górującym nad okolicą. To przykład tak zwanej nazwy topograficznej, wywodzącej się od ukształtowania terenu.
Na podstawie przedstawionych przykładów można stwierdzić, że historia danego regionu znajduje swe odzwierciedlenie w nazwach – tak miejscowości jak i ich ulic. Kolejne wydarzenia historyczne, zmieniające się władze i ustrój społeczny ma bardzo duży wpływ na otaczającą rzeczywistość, nawet – jakby się wydawało - tak mało znaczącą, jak nazwy ulic. Można w ten sposób odnaleźć ślady przenikania się kultur niemieckiej i polskiej na omawianym obszarze, a także swoistą wrażliwość na zmiany polityczne i ustrojowe, które miały miejsce w Polsce na przestrzeni ostatniego wieku.