Poetyka "Nad Niemnem" E. Orzeszkowej.

Poetyka jest najstarszą dyscypliną literaturoznawczą. Wszystkie ujęcia poetyki od Arystotelesa do naszych czasów mają jeden wspólny punkt: ich przedmiotem są dzieła literatury pięknej badane i opisywane przede wszystkim jako dzieła literatury, sztuki. Przedmiotem takich badań stała się również powieść E.Orzeszkowej ,,Nad Niemnem” , o której często mówi się , że należy do książek czytanych ze szkolnej konieczności , ale wiadomo również , że ma wielu wielbicieli i wielbicielek. Autorka powieści nie była związana z tak ważną dla polskiego pozytywizmu Warszawą. Pochodziła z Grodna i z tym miastem związała swoje życie. Jej twórczość można podzielić na trzy okresy. W tak zwanym okresie dojrzałej twórczości w 1888r. powstaje powieść ,,Nad Niemnem” ukazująca konflikty społeczne i narodowe. Życie autorki przypada na lata po upadku powstania styczniowego do umownej daty roku 1891. Okres ten nazywamy pozytywizmem. Nazwy tej dla określenia swej postawy i wyodrębnienia się używali twórcy programu bez wyraźnej intencji odnoszenia jej do tzw. Filozofii pozytywnej. Mimo, że P.Chmielowski, współtwórca i historyk epoki twierdził, że wśród ,,młodych” znajomość dzieł filozofów pozytywistycznych była nikła , byli i tacy , którzy mieli ambicje ich popularyzowania – wśród nich była E.Orzeszkowa. Filozofia pozytywna Colta za ostateczny cel stawiała sobie znalezienie doskonałego ustroju dla ludzkości i miała być środkiem, który wiedzie do ociągnięcia celu. Główne nasilenie ideologicznej ofensywy pozytywistycznej przypada na lata 1871-1874.

Wtedy to wychowankowie Szkoły Głównej, a wśród nich E.Orzeszkowa, B.Prus i H.Sienkiewicz wysunęli się na czoło jako rzecznicy nowego programu działania i myślenia. Pozytywistyczny światopogląd opierał się na zaufaniu do nauki i jej wyników poznawczych oraz rezygnacji z metafizyki. Taki wyróżnik światopoglądu nazywamy scjentyzmem. Ewolucjonizm zaś zakładał tezę, że zarówno człowiek, jak społeczeństwo są takimi samymi organizmami jak wszystko co żyje na ziemi i podlegają takim samym prawom. Najważniejsze z nich to prawo ewolucji. Trzecim podstawowym elementem tego światopoglądu był utylitaryzm, w myśl którego jest określana przez stopień jego altruizmu. Pozytywistycznemu myśleniu i działaniu towarzyszyły również hasła: pracy organicznej, pracy u podstaw, asymilacji Żydów i emancypacji kobiet. Literacki program pozytywistów był dopełnieniem ich programu wychowania społecznego. Dowodem na to jest powieść tendencyjna. Kolejny etap rozwoju tej epoki to czas powieści realistycznych. Do tej kategorii zalicza się utwór ,,Nad Niemnem”, w którym na plan pierwszy wysuwa się świat przedstawiony i prawda o nim. Orzeszkowa jest narratorem wszechwiedzącym, nie ujawnia bezpośrednio swoich ocen. Epickość powieści ujawnia się w opisach przestrzeni, w których dostrzegamy realizm szczegółu i dokładność relacji. Przykładem może być opis siedzib, np. Korczyna, który rysuje się jako długi, drewniany dwór z wielkim gankiem i rzędem okien. Dalszy opis postępuje ,,okiem kamery”, jakby z punktu widzenia kogoś, kto zbliża się do budynku, wchodzi do środka i ogląda wnętrze. Autorka dokładnie przedstawia ludzi, zaznaczając ich wiek, wygląd, charakter, przeszłość. W powieści uderza drobiazgowość opisu stroju –wystarczy porównać ,,portret” Justyny i niechlujnej Teresy.

Orzeszkowa dokładnie określa czas – porę roku, pogodę, wprowadza słynne opisy przyrody stanowiące panoramę nadniemeńskiej okolicy. Używa scenicznej prezentacji zdarzeń, czyli zanim wprowadzi postać opisuje miejsce. Bohaterowie – ludzie ,,z krwi i kości”, realni, są przedstawicielami różnych warstw społecznych, mówią językiem, który odzwierciedla rzeczywistość obyczajową i społeczną. Akcja jest prawdopodobna, pozbawiona jakiejkolwiek fantastyki czy baśniowości, zwarta – jedne wydarzenia pociągają za sobą następne. Można śmiało nazwać tę powieść ,,nadniemeńskim zwierciadłem”. ,,Nad Niemnem” stanowi permanentnie ważne ogniwo rozwoju realizmu literatury polskiej w II połowie XIX wieku. Powieść ta pojawiła się po okresie literatury romantycznej, poruszała najważniejszy dla pokoleń popowstaniowych problem życia po klęsce. U progu lat osiemdziesiątych powieściopisarka sformułowała teoretyczne założenia powieści realistycznej, kwestionując jednocześnie program prozy tendencyjnej. Dla Orzeszkowej powieść to ,,połączenie żywiołu piękna z żywiołem prawdy”, pisarzowi zaś przyświeca cel poznawczy, moralny i estetyczny. Przy tym zastrzega ona, że ,,treść powinna powstawać jednocześnie z formą”. Według pisarki są dwa najważniejsze momenty procesu twórczego: pomysł i kompozycja. Pomysł, który może stać się zadatkiem udanej powieści, powinien ujmować sytuację dramatyczną, konflikt jednostek lub grup. Konflikt ten powinien harmonizować z całością świata przedstawionego. Tę harmonie pozwoli osiągnąć ,,drugi moment tworzenia, kompozycja”. Nie jest to, więc wyłącznie i ściśle koncepcja literatury naśladującej rzeczywistość, lecz pogląd o tworzeniu obrazu świata w znacznej mierze zracjonalizowanego. Wierność odbicia jest podporządkowana logice założeń filozoficzno-estetycznych i to decyduje o roli kompozycji.

Ważne miejsce w teorii powieści Orzeszkowej zajmuje sprawa typowości. Tym wyżej ceni ona utwór, im więcej zjawisk świata przedstawionego zostanie ujętych pod postacią ,,typów”. Wśród istotnych wymagań powieści zjawia się postulat przedmiotowości literatury, oznaczający żądanie bezstronności i obiektywizmu. Miara bezstronności i obiektywizmu, miara prawdy była jednym z kryteriów wartościujących wówczas literaturę. Przedmiotowe opowiadanie oznaczało bezpośrednie i dramatyczne kształtowanie świata przedstawionego, wiązało się więc z zasadą logiki akcji i kanonem iluzyjności – jednym z głównych założeń prozy realistycznej. ,,Nad Niemnem” zajmuje ważne miejsce w dziejach gatunku powieściowego w Polsce. Orzeszkowa należy do tych czołowych pisarzy pozytywistycznych, którzy powieść w pełni uformowali, ich realistyczna proza osiągnęła stadium pełnej dojrzałości. Stała się owa powieść ,,dojrzałego realizmu” punktem odniesienia i kamieniem probierczym zarówno wcześniejszych dokonań powieściowych, jaki i późniejszych przemian powieściowych w Polsce. Zdarzenia w tej powieści przeplatane są w sposób konsekwentny opisami: owe opisy mają charakter różnorodny; niektóre odnoszą się bezpośrednio do przyrody ukazując jej bogactwo i złożoność w powiązaniu z losami bohaterów, inne stanowią oprawę artystyczną, podkreślająca doniosłość walk o wyzwolenie narodowe Polaków, jeszcze inne dotyczą wnętrz mieszkalnych ich właścicieli. Pozostałe to opisy psychologiczne, opisy postaci lub poznawcze, dotyczące poznania natury. Motywem powtarzającym się w powieści jest Niemen, on łączy poszczególne wątki utworu, wyznacza plan działania postaciom i służy za tło rozgrywających się zdarzeń w akcji powieści.

Jednym z opisów, pełniących funkcję tła w celu ukazania się rodzących uczuć Jana Bohatyrowicza do Justyny Orzelskiej jest prezentacja krajobrazu jesieni oglądanego oczami owych dwojga bohaterów. Charakterystyczną cechą tego opisu jest jego plastyczność. Wprowadzono do niego wiele barw dla ukazania słońca, rzeki i lasu. O stylu powieści możemy powiedzieć, że jest obrazowy i przyczynia się do tego liczne nagromadzenie epitetów: ,,blade słońce”, ,,kryształowa szyba” itp. Obrazowości stylu służą ponadto porównania zwykłe np. : ,,wszystko mieniło się jak zwierciadło”, ,,ślizgały się złote i seledynowe rąbki”. Pisarka używa tutaj zróżnicowanej palety barw. Opis okolicy mogiły – symbolu heroicznych zmagań Polaków w walce o wolność w 1863 roku, ma na celu ukazanie przeżyć patriotycznych Jana i Justyny, którzy przybyli na to piaszczyste pustkowie. Wśród struktur wpływających na kształt stylistyczny narracji w ,,Nad Niemnem” nie sposób pominąć opisu wnętrz mieszkalnych. Jednym z takich jest np. opis pokoju pani Andrzejowej Korczyńskiej, czy też opis pracowni jej syna Zygmunta w Osiowcach. Opis pracowni urządzonej z wyszukanym przepychem stanowi kontrast wobec ubóstwa wyobraźni i braku koncepcji twórczych jej właściciela. Na szczególną uwagę w utworze zasługują opisy przyrody o dużym ładunku poznawczym, będące odbiciem panującego scjentyzmu. Pisarka prezentuje ogromne bogactwo gatunków roślin, ich rzeczywisty wygląd, barwę, zapach i cechy znamienne, apelując jednocześnie do kilku zmysłów odbiorcy. Występujące epitety przyczyniają się do obrazowości stylu, epitety metaforyczne natomiast wskazują na analogię roślin i cech ludzkich. W powieści opisy postaci bardzo często przekształcają się w opisy psychologiczne.

Tak dzieje się np. w przypadku prezentacji Marty ukazanej już na początku rozwoju akcji powieści. Narrator szkicuje opis – charakterystykę postaci, poczynają od wyglądu zewnętrznego. Od momentu kiedy uwaga narratora skupia się głównie na wzroku bohaterki – Marty: ,,ognistym”, ,,przenikliwym”, opis przybiera cechy analizy psychologicznej. W rozważaniach na temat ,,Nad Niemnem” ważne jest rozpoznanie czasoprzestrzeni. Materia fabularna utwory organizuje się na kilki płaszczyznach czasowych. Każda z nich, chociaż zawiera inny wątek, pozostaję w ścisłym związku z pozostałymi. Określenie wzajemnych relacji pomiędzy nimi stanowi klucz do interpretacji. W powieści funkcjonują trzy plany czasowe:
- teraźniejszość – obejmuje lata osiemdziesiąte XIX wieku
- przeszłość dalsza – historia ta sięga wieku XVI
- przeszłość bliższa – obejmuje swoim zasięgiem dwa doniosłe wydarzenia z XIX wieku
- kampanie napoleońską
- powstanie styczniowe z 1863 roku

Wszystkie z wymienionych porządków czasowych łączy ta sama nadniemeńska przestrzeń. Jedność miejsca wywołuje wzajemne związki pomiędzy poszczególnymi, nawet dość odległymi od siebie planami. W utworze E.Orzeszkowej mamy do czynienia ze stosowaną przez europejskich realistów techniką milieu – z francuskiego: techniką środka – czyli z charakterystyką postaci za pomocą opisu otoczenia. Ważnym i ciekawym elementem ,,Nad Niemnem” jest narracja. Jest ona wypowiedzią monologową będącą nadrzędną strukturą tekstu powieściowego. Jej bieg wyznacza kształt świata przedstawionego i umożliwia prezentacje postaci i tła zdarzeń. Jedną z podstawowych funkcji narracji jest umożliwienie przytaczania wypowiedzi postaci powieściowych. Autorytet moralny narratora przywoływał system powszechnie aprobowanych norm i łączony bywał z autorytetem pisarza, gdy jeszcze w XIX wieku, te dwie kategorie identyfikowano. Narracja i narrator w ,,Nad Niemnem” zachowuje wagę jednego z głównych środków ukształtowania powieści. Przedziela poszczególne scenki dialogowe i włącza je w ogólny tok powieści. Niekiedy jednak scenki owe bardzo blisko ze sobą sąsiadują i minimalnie tylko przedzielone narracją przechodzą jedne w drugie, tworząc jeden udramatyzowany ciąg zdarzeń. Narrator zna prezentowana świat na tyle, na ile pozwala mu obrany punkt widzenia. Nie wyprzedza swą wiedzą toku akcji, bohaterów charakteryzuje tylko w tej mierze, w jakiej ujawniają swą osobowość działaniem, mową, wyglądem. Także przeszłość zna przeważnie o tyle, o ile dowiedzieć się może ze słów prezentowanych bohaterów i zaistniałych sytuacji.

Większa wydaje się wiedza narratora dotycząca przeżyć wewnętrznych bohaterów, ale i ona wynika przeważnie z bystrej obserwacji ich zachowania, wyglądu i wypowiedzi. Narrator rezygnuje zupełnie z bezpośrednich zwrotów do czytelnika, poza próbami budowania emocjonalnego tonu opowieści. W ,,Nad Niemnem” występuje narracja trzecioosobowa, w której poza narratorem wyczuwalny jest autorytet autora dokonującego wyboru fragmentu świata przedstawionego w jego wielorakich wymiarach – przestrzennym, czasowym, historycznym i mitycznym, narodowym, społecznym i moralnym. W tym właśnie sensie narracja wiąże się z rozbudowaną w powieści prezentacją sceniczną, niosącą zasadnicze dla niej elementy akcji, treści, wymowy ideologicznej. W powieści można wyróżnić trzy podstawowe aspekty i typy dialogu: dramatyczny, sytuacyjny i semantyczny. Aspekty dramatyczny i sytuacyjny wynikają z koniecznych założeń każdej rozmowy. Aspekt dramatyczny dialogu wypływa z relacji miedzy rozmówcami przy stałej zmienności roli mówiącego i słuchającego oraz napięcia towarzyszącego wymianie zdań. Aspekt sytuacyjne ukazuje przedmiotowe i psychologiczne okoliczności dialogu. O spójności tematycznej dialogu decyduje aspekt semantyczny. Aspekt dramatyczny dialogu najdobitniej jest wyrażony w kłótni. Drugi aspekt – sytuacyjny – dominuje w rozmowie o sprawach codziennych. Trzeci – w konwersacji na tematy oderwane. Narracja stanowi w ,,Nad Niemnem” swoistą ramę, w którą wprawiony jest dialog. Aspekty dialogu są wynikiem relacji zachodzących między bohaterami. Kilka razy w powieści zjawia się wśród różnych rodzajów dialogu pogawędka przy pracy np. w scenie żniw Justyna prowadzi rozmowę z matką Jana.

Relacja typu informacyjnego pojawia się kilkakrotnie, ale nie obejmuje większych partii dialogu, lecz stanowi jedynie część, która w całości jest podporządkowana innym typom dialogu. Relacja tego typu wiąże się często z obniżeniem temperatury dialogu i napięcia dramatycznego. Na pograniczu dialogu i narracji znajduje się w ,,Nad Niemnem” monolog, który dwa razy zjawia się w większych partiach tekstu: opowieść Anzelma o Janie i Cecylii, list Dominika Korczynskiego. Osobnym typem dialogu jest rozmowa gromady, swoisty wiec na weselu u Fabiana, w którym wzięła udział część gości weselnych. W powieści pozytywistycznej, która jest tak zbudowana, że jej fabuła zmierza do określonego celu, na czoło wysuwa się funkcja fabularna dialogu. Tak tez jest i w ,,Nad Niemnem”, ale jednocześnie prz dużym znaczeniu wątków psychologicznych wzrasta rola funkcji charakteryzacyjnej dialogu, przy względnym ograniczeniu funkcji fabularnej. Funkcja charakteryzacyjna dialogu w istotny sposób przyczynia się do zróżnicowania mowy bohaterów, a wiec do indywidualizacji języka. Poszczególne scenki dialogowe stanowią ważne ogniwa akcji. Oparta jest ona na przebiegu przeżyć wewnętrznych, na ewolucji postaw bohaterów i rozwoju ich uczuć. Akcja rozwija się najczęściej przez wprowadzenie nowych osób. Funkcja fabularna jest ważna dla biegu akcji całej powieści. Funkcja charakteryzacyjna dialogu przejawia się w indywidualizacji języka bohaterów. W powieści epickiej, gdzie pojawia się cała galeria postaci to zróżnicowanie językowe jest bardzo ważne, gdyż porządkuje świat powieściowy.

W mowie bohaterów pojawiają się takie elementy indywidualizacji językowej, jak charakterystyczne powiedzonka i porzekadła, wiążące się z temperamentem postaci. Utarte wyrażenia, zwroty, niekiedy defekty mowy cechują np. wypowiedzi Benedykta. Dość daleko posunięta schematyzacja mowy bohaterów służy zarówno ich typizacji jak i realizmowi przedstawienia świata. Możemy wyróżnić kilka kręgów językowych: język salonowej konwersacji (Emilia,Róży,Kryło,itp.), język korczynskiego dworu (Benedykt,Marta,Justyna), język bohaterowiczów. Dla bohaterów ,,Nad Niemnem” kwestie językowe sa ważne. Wyposażeni w wrażliwość językową i mający świadomość własnej środowiskowej odrębności językowej dbają o zachowanie tej odrębności lub świadomie decydują się na przekroczenie barier środowiskowych. Użycie funkcji charakteryzacyjnej służy mimetyzmowi, czyli naśladowaniu rzeczywistości – jednej z naczelnych zasad powieści pozytywistycznej. Dialogi przynoszą bardzo ważne informacje o przeszłości. Dzieje się to za pomocą języka ezopowego, który jest nie tylko kodem porozumienia pomiędzy pisarzem a czytelnikiem, ale jest także najbardziej zrozumiały dla bohaterów. Dialog, zatem powiadamia o wielu rzeczach: o zdarzeniach minionych, przynosi informacje o uczuciach przeszłych i aktualnych, o poglądach bohaterów. Są też relacje służące m.in. wstępnej prezentacji bohaterów, w czym dialog wyręcza tu narracje.