Teatr absurdu - luźne notatki

Teatr absurdu, antyteatr, nowy teatr, awangardowy nurt w dramaturgii 1. połowy XX w. (termin wprowadzony przez angielskiego krytyka Martina Esslina).
Nazwa: Absurd- wywodzi się od słowa “ obs ordine” ,czyli poza jakimś porządkiem. Jeden z głównych przedstawicieli dramatu absurdu Eugene Jonesco tak pisał: “ Absurd to coś, co jest pozbawione celu. Kiedy człowiek współczesny traci przekonanie pierwotnego jeszcze prereligijnego i premetafizycznego lub transcendentalnego myślenia, wtedy jest zagubiony, a jego działanie staje się absurdalne”.
Pojęcie “teatr absurdu” nie funkcjonowało od początku. Początkowo nowy prąd zwano “teatrem nowym”. Określenie “teatr absurdu” zostało wprowadzone przez krytyka angielskiego Martina Esslina, autora książki “The Theatre of the Absurd” (1961). Jest to określenie, które przyjęło się i dobrze funkcjonuje w krytyce, pojawia się jako hasło niemal w każdym słowniku pojęć literackich, teoretycznych czy teatralnych. Obok tego określenia funkcjonowały także takie nazwy jak:
awangarda paryska lat pięćdziesiątych, antydramat, czarna literatura, nowy teatr, dramat kreacyjny, teatr logik modalnych lub wielowartościowych, teatr szyderców, teatr szyderczy
Każde z tych pojęć oznaczało zakwestionowanie dramatu, brak katharsis, nowatorstwo, kreacyjność, układ czasu i przestrzeni, prześmiewczość i autoironia.

Początki: “Teatr absurdu” pojawił się około roku 1950, początkowo nie był uznawany przez publiczność, która dostrzegała w nim tylko wulgarność i zaniechanie konwencji oraz upadek człowieka. Jego rozwój był prawdopodobnie reakcją na okrucieństwa wojny.
Filozofia teatru absurdu została zawarta w słynnym eseju Alberta Camusa Le mythe de Sisyphe. Dotyczyła destrukcyjnego wpływu czasu na poczucie osamotnienia w świecie.
Za prekursora dramatu absurdu uważa się Alfreda Jarry, który w roku 1896 mając 15 lat napisał wspólnie ze szkolnymi kolegami sztukę dla teatru kukiełek pt. “Król Ubu’. Sztuka ta wystawiona na scenie Theatre de L’oeuvre wywołała skandal, a jej znaczenie okazało się bardzo trwałe, gdyż utwór wywarł wpływ na ruch surrealistyczny. Tytułowy bohater to władca- tyran, dyktator- despota, zaś sam utwór to satyra ukazująca bunt antyspołeczny.

Miejsce: Po II wojnie światowej stolicą sztuki i dramatu stał się Paryż i to właśnie tam nastąpił rozkwit dramatu surrealistycznego zwanego teatrem absurdu, zaś dramatopisarze mieszkający wówczas w Paryżu zostali objęci wspólną nazwą absurdystów, choć nie tworzyli w rzeczywistości grupy o jednolitych poglądach czy filozofii. Pochodzili oni z różnych środowisk i krajów, i były wśród nich takie nazwiska jak: Beckett- urodzony w Irlandii czy Genet we Francji.
Groteska: fantastyka posługująca się formami niezwykłymi i nierzadko niepokojącymi, wyolbrzymionymi, brzydkimi i karykaturalnymi. Groteski nie lubiły takie epoki, jak oświecenie i klasycyzm, natomiast chętnie posługiwały się nią średniowiecze, romantyzm, modernizm i liczne nurty literatury XX w., w Polsce np. W. Gombrowicz i B. Schulz.

· Groteska jest kategorią szerszą, obejmuje parodię, karykaturę, przedstawia rzeczywistość w krzywym zwierciadle. Absurd i groteska przeciwstawiają się dramatowi mieszczańskiemu, podważają jego sensowność, czyli podważają idee oświeceniowe, czyli idee naturalnej dobroci człowieka, zagrożonej i niweczonej przez stosunki społeczne.

· Dramat mieszczański dowodził wyższości moralnej wiejskich stosunków ludzkich, jego bohaterem był człowiek prymitywny, żyjący w zgodzie z naturą, potępiający cywilizację

· Teatr absurdu to teatr bez świata, jest to próba pokazania nowych relacji jakie zachodzą między sceną, światem i istnieniem.

· Dramat absurdu jest współczesnym dramatem metafizycznym mówiącym o tragicznej niepewności człowieka, który stoi na pustej scenie niepewny prawdziwości wszystkiego co go otacza- ani sceny, ani teatru, ani samego świata, ani Boga. To dramat kwestionujący na koniec własną realność. Bohater okazuje się w końcu bohaterem tragicznym, komicznej gry pozorów istnienia. Teatr i świat zawsze pozostawały wobec siebie w ścisłym związku. Istota teatru tkwi bowiem w wartości przestrzeni, której nacechowanie przypominać ma wyobrażany kształt świata.

· Teatr absurdu wytwarza własną przestrzeń teatru, w którym świata nie ma. Świat realny znika, pozostawiając jedynie kreowaną nierzeczywistość. . Pojawiają się różne światy, które są jedynie iluzjami prawdy.

· Teatr absurdu jest syntezą wielu pojawiających się od początku stulecia nurtów. Doświadczenia innych rodzajów literackich zostały tu odpowiednio przerobione i przetworzone na użytek dramatu. Bardzo ważny dla absurdystów był francuski egzystencjonalizm lat 40-tych, który dokumentował i dowodził absurdalności ludzkiej kondycji. “Absurd jest czymś żywym, to znaczy, że musi umrzeć albo posuwać się naprzód. Poczucie absurdalności nie jest wynikiem prostego zbadania faktu bądź doznania, lecz wypływa z porównania pewnego stanu rzeczy z pewną rzeczywistością”.

· Teatr absurdu zniszczył podstawowe konwencje teatru, zlikwidował fabułę prowadzącą do jakichkolwiek rozstrzygnięć, nadając akcji bieg ciągle wracający do punktu wyjścia. Dialog stracił funkcję komunikacyjną bądź zredukował się do mechanicznych reakcji słownych trafiających w pustą przestrzeń między postaciami. Do teatru absurdu bardzo pasuje stwierdzenie – dramat czysty, ponieważ postacie przedstawione są bez charakterów, są kukłami bez twarzy. W słowach wypowiadanych bez związku logicznego i pozbawionego sensu mogą umieszczać co chcą – bądź komizm, bądź wartości dramatyczne, bądź samych siebie. Teatr absurdu od momentu swych narodzin wyzwalał sprzeczne reakcje u odbiorców i powodował burzliwe dyskusje wśród recenzentów. Z czasem jednak dzieła absurdystów uznane zostały za klasyczne pozycje literatury światowej.
Beckett Samuel (1906-1989), irlandzki pisarz, tworzący do 1947 w języku angielskim, później we francuskim. Zyskał światową sławę, laureat Nagroda Nobla w 1969.Od 1938 mieszkał we Francji. Przedstawiciel awangardowego teatru absurdu.
Twórczość utrzymana w klimacie skrajnego pesymizmu wynikającego z charakteru cywilizacji współczesnej i bezsensu losu ludzkiego, m.in. w głośnych dramatach: Czekając na Godota (1952, wydanie polskie 1956), Końcówka (1957, wydanie polskie w tymże roku).
Rozpoczął swą twórczość nowatorskimi powieściami, m.in.: Murphy (1938), trylogia: Molloy ,Malone meurt (1951) i Nienazywalne (1953), Watt (1953). Także szkice krytyczne, słuchowiska radiowe.
Mrożek Sławomir, pseudonim Damian Prutus (1930-), polski dramatopisarz, satyryk, prozaik, rysownik. Współpracownik eksperymentalnego teatru studenckiego Bim-Bom w Gdańsku.
W swoich utworach łączy absurdalny komizm i parodystyczną stylizację językową z wieloznaczną metaforyką i akcentami polemiki z tradycją literacką zwłaszcza romantyczną: Maleńkie lato (1956), Ucieczka na południe (1961). Ukazuje świat zniekształcony, podlegający schematyzacji, w którym przewagę zyskuje frazes nad znaczeniem, tworzy modele schematów ludzkich; groteskowo-satyryczne farsy i komedie; melofarsa Indyk (Dialog 1960, wystawienie 1961), Zabawa (Dialog 1962), farsa Męczeństwo Piotra Oheya (Dialog 1959, wystawienie 1959).Mrożek jest jednym z najbardziej znanych w świecie polskich pisarzy XX w. Jego twórczość podejmuje zarówno problemy związane z polską historią i tradycją kulturalną, np. krytyczne oświetlenie romantyzmu, jak również uniwersalne, dotyczące wolności oraz niebezpieczeństw, jakie niesie współczesna cywilizacja.

Pinter Harold
Jego specjalnością była tzw. komedia zagrożenia, ukazująca samotność i bezradność człowieka zarówno w świecie, jak i w indywidualnym życiu psychicznym, m.in.: Urodziny Stanleya, Dozorca, Powrót do domu, Zdrajca. Także sztuki telewizyjne i scenariusze filmowe, m.in. do filmów: Posłaniec (1970), Kochanica Francuza (1982).
Większość sztuk rozgrywa się w jednym pomieszczeniu symbolizującym zarówno bezpieczeństwo jak i uwięzienie.
Motywy alienacji i braku porozumienia z innymi przedstawiał w humorystyczny, tragikomiczny sposób.Dysharmonijne współistnienie nastrojów i klimatów psychicznych, komicznego z tragicznym, poetyczności z trywialnością, brzydoty i wyidealizowanego piękna, stylu brutalnego z wyrafinowanym itp.

Ionesco Eugène (1909-1994), francuski dramaturg pochodzenia rumuńskiego. Członek Akademii Francuskiej. 1938 osiedlił się na stałe w Paryżu. Należał do awangardy teatralnej, jako współtwórca tzw. teatru absurdu. Wykorzystywał doświadczenia nadrealizmu i psychologii współczesnej. Posługiwał się "czarnym humorem", groteską, parodią, farsą.
Początkowo pisał głównie jednoaktówki, jak: Łysa śpiewaczka (1950, wystawienie w Polsce wraz z Lekcją 1965), Krzesła (1952, wystawienie polskie 1957). Dramaty ukazujące osaczenie człowieka we współczesnym świecie, pełnym strachu i grozy: Nosorożec (1959, wystawienie polskie 1960), Macbett (1974, wystawienie polskie 1976). Wybór polski Teatr (tom 1-2, 1967).
“Teatr absurdu, kino absurdu - to nie są wcale niemądre wygłupy, jak niektórzy sądzą. To po prostu sposób wykrywania absurdalnych aspektów codziennej rzeczywistości. Sztuka wyolbrzymia je, to prawda, ale takie jest prawo sztuki.
I żeby móc się tym cieszyć trzeba po prostu stać się trochę dzieckiem, trzeba pójść za Alicją do krainy czarów”.
Antoni Bohdziewicz