Opracownie językoznawstwa na egzamin u dr Zabrockiego.

Językoznawstwo typologiczne – twierdzenia formułowane w ramach lingwistyki typologicznej związane są z klasyfikacją poszczególnych języków naturalnych. Podstawą tej klasyfikacji jest podobieństwo ze względu na cechy sekundarne: nieuniwersalne. Najbardziej znanym podziałem typologicznym jest podział na języki: izolujące, aglutacyjne, fleksyjne, alternujące, inkorporujące. Podstawą wyróżnienia tych klas jest sposób przystosowania elementów leksykonu do pełnienia przez nie odpowiednich funkcji syntaktycznych. Językoznawstwo porównawczo-typologiczne musi pozostawać w ścisłym związku z językoznawstwem historyczno-porównawczym.
Typologia języków świata – istnieją trzy typy typologii języków świata: typologia geograficzna, genetyczna i strukturalna. Geograficzna – badanie rozmieszczenia języków na kuli ziemskiej; genetyczna – podzielenie wszystkich języków na rodziny i podrodziny ze względu na związki genetyczne między nimi (wspólne pochodzenie) Metodą badania może tu być analiza porównawcza lub badanie różnych aspektów zjawisk językowych.

5 typów języków: IZOLUJĄCE: wypowiedzi są tworzone przez łączenie wyrazów niezmiennych co do formy. Nie ma tu modyfikacji wyrazów poprzez zmiany ich wewnętrznej formy – np. dodawania sufiksów. chiński, wietnamski, tajski, khymerski, tybetański AGLUTYNACYJNE: zasadniczy-lekstykalny trzon wyrazu jest modyfikowany przez dodawanie formalnych wykładników o określonym znaczeniu semicznym (gramatycznym) każde znaczenie semiczne jest wyrażane przez jeden morf – morfy niosące znaczenie są rozłączne. Turecki, japoński, koreański, węgierski: np. ellerimden – z moich rąk – el – ręka, ler: sufix liczby mnogiej, im: sufix posesywności (mój) den: z od; FLEKSYJNE: podstawową ich cechą jest kumulacja (nałożenie informacji semicznej) np. końcówka polskiego czasownika niesie informacje o osobie, liczbie, rodzaju i czasie, jest to realizowane w jednym morfie. J słowiańskie (oprócz bułgarskiego i macedońskiego) łacina, greka ALTERNACYJNE: wykładnikami treści leksykalnych są spółgłoski, a funkcje semiczne są realizowane przez samogłoski. Przejście od jednej informacji semicznej do drugiej następuje poprzez wymianę czyli alternację samogłosek. J. Arabski: quataltu: zabiłem; quatata: zabiłeś; quatala: zabił; quatila: został zabity, języki semickie; POLISYNTETYCZNE: głównym sposobem tworzenia nowych form jest afiksacja, w ich obrębie wyróżnia się języki aglutacyjne i fleksyjne. Afiksacja: operacja morfologiczna, polegająca na dołączaniu segmentu morfologicznego (afiksu) do morfemu lub ciągu morfemów, w wyniku czego powstaje nowa jednostka leksykalna lub forma fleksyjna danego leksemu.
KATEGORIA TEMATYCZNA (w ramach TGK) – kategorią gramatyczną wyrażenia W jakiegoś języka J nazywamy zbiór tych wszystkich wyrażeń, które można wstawić w dowolnym miejscu wyrażenia W w dowolnym zdaniu języka J i na powrót uzyskać zdanie tego języka. Podstawowe kategorie gramatyczne – zdania, nazwy (rzeczownik) funktorowe kategorie gramatyczne (o przynależności do danej kategorii decyduje jednocześnie to, z jaką inną kategorią dany element może łączyć się w składnik zdaniowy, oraz przynależność kategorialna składnika powstałego w wyniku tej operacji) : predykaty, funktory, kwantyfikatory, spójniki zdaniowe. OMÓWIENIE PODSTAWOWYCH KATEGORII GRAMATYCZNYCH – zdanie – grupa podmiotu (P [przymiotnik-fakultatywnie] + RZ [rzeczownik-obligattoryjnie]) + Grupa Orzeczenia (CZ [czasownik-obligatoryjnie] + P [przysłówek-fakultatywnie]). Nazwa – z predykatem n-argumentowym tworzy zdania.
Pojęcie predykatu n-argumentowego – predykatem n-argumentowym nazywamy wyrażenie, które z n-terminami jednostkowymi (nazwami) tworzy zdanie. Funktorem nazwotwórczym od argumentów nazwowych – nazywamy wyrażenie, które z n-nazwami tworzy nazwy. Spójnikiem zdaniowym – nazywamy wyrażenie, które z n-zdaniami tworzy zdania. Kwantyfikatorem nazywamy wyrażenie, które z predykatem n-argumentowym tworzy zdania.

PRZYKŁAD SZTUCZNEGO JĘZYKA W APARACIE POJĘCIOWYM: Gramatyka kategorialna może być stosowana do analizy języków sztucznych sformalizowanych. Reguły formowania: a) reguły słownikowe, b) reguły gramatyczne: ustalające kategorie gramatyczne, zdaniotwórcze; reguły językowe: a) składniowe: formowania, dedukcyjne (aksjomatyczne: zakładające pewne tezy bez konieczności dowodzenia ich; inferencyjne: zakładają pewne tezy na podstawie wcześniej udowodnionych. b) semantyczne: reguły ustalające uniwersum (trzeba stworzyć świat); reguły odniesienia przedmiotowego (odniesienie w rzeczywistości – reguły denotowania i prawdziwościowe [zdań prostych, zdań złożonych])
SPÓJNOŚĆ SYNTAKTYCZNA – konstrukcja gramatyczna jest spójna syntaktycznie, gdy spełniony jest warunek bliskości (subiacencji) – nie można przenosić elementów ponad węzłami 2-elementowymi: zdaniem i frazą nominalną, inaczej powstaje konstrukcja niegramatyczna, która nie jest zdaniem. (kategorią syntaktyczną nazywamy taki zbiór wyrażeń języka J, którymi możemy zastąpić wyrażenia W w dowolnym zdaniu języka J uzyskując na powrót zdanie języka J.)
REGUŁY DEDUKCYJNE – składają się z reguł aksjomatycznych (bezwarunkowo nakazują uznawać pewne formuły danego języka za tezy tego języka) oraz z reguł interferencyjnych (nakazują uznawać pewne reguły za tezy tego języka w sytuacji, gdy inne formuły zostały wcześniej za tezy uznane)

POJĘCIE INTUICJI JĘZYKOWEJ: stopnie poziomów adekwatności: a) obserwacyjny – gramatyka odtwarza poprawnie obserwowane dane prymarne (tzn. bezpośrednie językowe dane tekstu) b) opisowy – podaje ponadto poprawny opis intuicji językowej rodzimego użytkownika języka o tych danych c) najwyższy stopień adekwatności zostanie osiągnięty, jeżeli związana z gramatyką teoria lingwistyczna dostarcza nie tylko opisu intuicji i w ten sposób stwarza zasadniczą podstawę dla selekcji – w stosunku do obserwowanych danych – gramatyki opisowo adekwatnej. GRAMTYKA jest wtedy eksplanatywnie adekwatna gdy jest w stanie wyjaśnić wewnętrzne zdolności mówiącego, które umożliwiają mu zdobywanie gramatyki dla siebie samego. Gramatyka jest jednak teorią intuicji językowej i musi być sprawdzona w swej adekwatności na poziomie milczącej wiedzy rodzimego użytkownika danego języka, na jego kompetencji. Każdy użytkownik języka zna gramatykę generatywną danego języka, wyrażającą jego wiedzą o języku, nie musi przy tym być świadom tych reguł gramatyki. Gramtyka generatywna zajmuje się tymi wewnętrznymi procesami, znajdującymi się poniżej poziomu aktualnej a nawet potencjalnej świadomości. Usiłuje ona dokonać szczegółowego opisu tego, co mówiący lub słuchający wie intuicyjnie, a nie tego, co o swojej wiedzy może powiedzieć. Intuicja – czyli osąd rodzimego użytkownika języka; później Chomsky traktuje intuicje użytkownika danego języka jako część danych, które mają być wyjaśnione przez gramatykę. Zdaniem Chomsky’ego dwie gramatyki mogą być obserwacyjnie adekwatne w tym znaczeniu, że obie generują ten sam zbiór zdań. Jednakże równocześnie jedna z nich może być deskrypcyjnie bardziej adekwatna niż druga, jeśli jest bliższa intuicji rodzimego użytkownika języka w takich kwestiach, jak strukturalna wieloznaczność i równoważność lub nie-równoważność pewnych typów zdań. Dla Chomsky’ego właściwym przedmiotem opisu lingwistycznego są nie tyle same zdania, co intuicje użytkownika języka (innymi słowy, jego mentalna reprezentacja gramatyki języka) Nie twierdzi on jednak, że intuicje użytkownika są bezpośrednio dostępne; nie twierdzi on także, że wszystkie ona są równie godne zaufania. W zasadzie jednak to, czy dane zdanie jest akceptowalne, czy jest ono, czy też nie jest równoważne pewnemu innemu zdaniu oraz jakie są implikacje, a także wiele innych podobnych pytań dotyczących intuicji rodzimego użytkownika języka, jest przedmiotem empirycznej weryfikacji.

EKSPLANANS WYJAŚNIANIA – wartość gramatyki generatywnej polega, zdaniem Chomsky’ego na tym, że musi być ona w stanie wyjaśnić homonimie konstrukcyjne; występują one, gdy sekwencję fonemów można na jednej płaszczyźnie analizować na różne sposoby.

PRAWA ZAANGAŻOWANE W WYJAŚNIANIE FAKTÓW JĘZ. – wg Roman Jakobsona fonem to zespół współwystępujących cech dźwiękowych, które używane są w danym języku dla odróżnienia wyrazów o różnym znaczeniu. Podstawowym pojęciem definicji fonemu w ujęciu praskim jest opozycja fonologiczna (rozróżnienie) na jednowymiarowe/wielowymiarowe (podział podstawowy), izolowane/proporcjonalne, prywatywne (np. korelacja fonologiczna)/gradualne/ekwipolentne, stałe/neutralizowane. Każdy fonem charakteryzowany jest za pomocą cech, które posiada lub ni. I tak np. „s” określamy jako niewokaliczne, nienosowe, ciągłe, bezdźwięczne itd. „m” jako niewokaliczne, nosowe, ciągłe, dźwięczne itd. Symbole s i m, którymi oznaczamy zwykle te dźwięki lub fonemy, są zdaniem Jakobsona niczym innym jak skrótami wymienionych kompleksów cech, są wiązkami cech binarnych, przypisywanych dźwiękom lub ni. W ten sposób jednostką ostateczną jest nie fonem, lecz cecha fonemu. Procedura ustalania przynależności fonemicznej dźwięku opiera się na przeciwstawieniu dwóch wyrazów stojących poza kontekstem np. noga : toga – mamy tu więc do czynienia z relacją paradygmatyczną (dot. Abstrakcyjnego systemu języka) stąd fonem praski jest fonemem paradygmatycznym.

FONEM W SZKOLE PRASKIEJ – strukturalistom chodziło o reaktywowanie lingwistyki synchronicznej (taaa...Lingwistyka Reaktywacja... a może od razu Rewolucje, hę?) w postaci badań opisowych (w sensie nienormatywnym) i jednocześnie nomotetycznych (zakładających wyjaśnianie faktów synchronicznych przy wykorzystaniu przesłanek stwierdzających występowanie pewnych prawidłowości strukturalnych) Przyjmowali, że każdy system języka jest strukturą funkcjonalną. Znaczy to, że system taki musi pozostawać – jako całość – w pewnym szczególnie istotnym stanie nazywanym np. stanem równowagi. Wymóg pozostawania w stanie równowagi może być sformułowany również tak, że aby ten stan utrzymać system języka zapewnia istnienie w różnicy formy w którymś miejscu komunikatu dla każdych dwóch komunikatów różniących się co do treści. Pozostawaniu tak rozumianego stanu równowagi instrumentalnie podporządkowane są własności i relacje określone w charakterystyce systemu. Zgodnie z tym założeniem nie tylko wyodrębnia się relewantne (czyli istotne funkcjonalnie ze względu na utrzymanie stanu równowagi przez system) cechy składników tegoż systemu, lecz również dokonuje się wyjaśnienia. Na przykład na pytanie, dlaczego cecha zwartości jest cechą relewantną niemieckiego fonemu „k” odpowiada się tak, że nieposiadanie przez ów fonem cechy zwartość powodowałoby zanik istotnej różnicy między nim a fonemem x (ch) Gdyby zaś takiej istotnej różnicy nie było, to system fonologiczny języka niemieckiego nie pozostawałby w stanie równowagi. Jest to synchroniczno-funkcjonalny sposób wyjaśniania faktów językowych polegających na przysługiwaniu poszczególnym typom wypowiedzi językowych i ich składników określonych cech.

POJĘCIE GENEROWANIA ZDAŃ: kiedy mówimy, że gramatyka generuje zdania języka, chcemy przez to powiedzieć, że wraz ze słownikiem stanowi system reguł sformułowanych w taki sposób, że w zasadzie określają procedurę podejmowania decyzji w odniesieniu do każdego połączenia elementów języka. Co więcej – gramatyka nie tylko rozstrzyga czy dane połączenie jest gramatyczne czy te nie (generując albo nie mogąc generować symboli, których identyczność z daną wypowiedzią można sprawdzić) ale także przyporządkowuje każdemu połączeniu gramatycznemu przynajmniej jeden opis strukturalny. Języki strukturalne charakteryzuje to, że liczba zawartych w nim zdań jest nieskończona, ponieważ każde zdanie można teoretycznie wydłużać w nieskończoność np. Jan wie, że musi teraz jeść, że... skończona jest natomiast ilość reguł związanych z generowaniem zdań, jak również ilość słów w języku. Jeśli gramatyka danego języka ma generować nieskończoną ilość zdań w oparciu o skończoną ilość reguł i słów to musi wg Chomsky’ego posiadać reguły rekursywne (tj takie, które pozwolą rozwijać uprzednio cytowane zdanie)

WYJAŚNIANIE W LS – przyjmuje się, że każdy system języka jest strukturą funkcjonalną. Znaczy to, że system taki musi pozostawać – jako całość – w pewny szczególnie istotnym stanie nazywanym np. stanem równowagi. Wymóg pozostawania w stanie równowagi może być sformułowany również tak, że aby ten stan utrzymać system języka zapewnia istnienie różnicy formy w którymś miejscu komunikatu dla każdych dwóch komunikatów różniących się co do treści. Zgodnie z tym założeniem dokonuje się wyjaśniania np. dlaczego cecha zawartości jest cechą relewantną niemieckiego fonemu „k” odpowiada się tak, że nieposiadanie przez ów fonem cechy zwartość powodowałoby zanik istotnej różnicy między nim a fonemem x (ch) Gdyby zaś takiej istotnej różnicy nie było, to system fonologiczny języka niemieckiego nie pozostawałby w stanie równowagi. Jest to synchroniczno-funkcjonalny sposób wyjaśniania faktów językowych polegających na przysługiwaniu poszczególnym typom wypowiedzi językowych i ich składników określonych cech.

POJĘCIE MORFEMU W LS – elementarna jednostka języka spełniająca funkcję leksykalną lub gramatyczną; we współczesnym językoznawstwie m. Jest rozumiany jako jednostka czysto funkcjonalna tj. jako zbiór morfów pełniących tę samą funkcję np. morfy nog-, nóż-, nóg- (faktycznie nuk-) nodz- reprezentują morfemy pierwiastkowy wyrazu noga. Morf – najmniejszy dający się wyodrębnić w wyrażeniu element, który ma znaczenie; m. Różnią się od siebie fonologicznie lub semantycznie, np. różnymi morfami są zarówno elementy lat-, leć- występujące w formach lato, w lecie, jak i dwie różne cząstki żył- w wyrażeniach „ona żyła długo” oraz „żyła wodna” Każdy morf jest reprezentantem jakiegoś morfemu. Morfem może mieć kilka morfów. Morfem (morf); morf klasyczny – odpowiedzialny za znaczenie; leksykalny , fleksyjny i słowotwórczy; mogą stanowić prefiksy (wszelkie typy morfów) afiksy (fleksyjne, słowotwórcze) sufiksy, infiksy, transfiksy; temat – pierwiastek + afiks słowotwórczy końcówka = sufiks, którym jest morfem syntaktyczny, przodówka – prefiks, którym jest morfem syntaktyczny.

POJĘCIE MORFONEMU – morf fleksyjny realizowany przez różne fonemy np. biorę, bierzesz, bierz.
OPOZYCJA FONOLOGICZNA – jest to opozycja pełniąca funkcję dystynktywną (odróżnianie znaczeń) a) opozycje jednowymiarowe (bilateralne) – r/l (izolowane), p/b (proporcjonalne) b) wielowymiarowe (moltiratelane (zaraz mnie szlag trafi przez te wyrazy!!!) istotna rola miejsca artykulacji c) stałe r/l. A/e; d) neutralizatywne p/b; e) prywatne (jeden człon opozycji jest nacechowany) s/z f) gradalne (stopniujemy np. rozwarcie) a, e, u g) ekwipolentne (oba człony nacechowane) p/t
ALOFON – realizacja fonemu (minimum istotne w porozumieniu) n. Realizuje się jako przedniojęzykowo zębowe tylnojęzykow. Przed k, g, h np. bank
ALOMORF – funkcjonalnie obojętny wariant morfemu, np. męk-, mąk-, męcz- w wyrazach męka, mąk, męczyć
FUNKCJE MOWY (Jakobson, Rubert) strukturaliści chcą znaleźć stosowne jednostki – elementy formalne; naczelna funkcja języka – komunikacja; Jakobson wprowadził analizę aktu mowy. Istnieje 6 elementów sytuacji: nadawca, odbiorca, komunikat, kontekst, kanał (kontakt) kod. Ważny jest czas i miejsce wypowiedzi. Komunikat przekazywany jest od nadawcy do odbiorcy. Funkcje: emotywna – stosunek nadawcy do komunikatu (ekspresja); konatywna – stosunek odbiorcy do komunikatu (impresja); fatyczna – podtrzymywanie komunikatu (kom. Sam do siebie); poetycka – relacja estetyczna komunikatu względem samego siebie; metajęzykowa – stosunek komunikatu do kodu. Funkcje są pewnymi relacjami – szczególna rola procedury klasyfikowania.
CZAS – dotyczy relacji czasowych, ale tylko tych, które są wyrażane przez systemowe opozycje gramatyczne, są 3 człony takich opozycji – czas przeszły, teraźniejszy, przyszły – to jednak nie uniwerasalna trójca, gdyż czas nie występuje we wszystkich językach. Ustosunkowuje moment czynności, zdarzenie czy stan rzeczy, o którym jest mowa w zdaniu wobec momentu wypowiedzi (czyli wobec chwili obecnej) czas jest więc kategorią deiktyczną – będącą jednocześnie właściwością zdania i wypowiedzi.
PRAWO GRIMMA – Jacob Grimm wykazał (za uczonym R. Zaskim), że 1) języki germańskie mają (f) często tam, gdzie języki indoeuropejskie, łacińskie, grecki mają (p) 2) (p) tam, dzie inne języki mają (b) 3) głoskę (th) tam, gdzie inne mają (t), 4) (t) tam, gdzie inne mają (d) itd. Grimm tłumaczył takie odpowieniości hipotezą przesówki spółgłoskowej w prehistorycznym języku germańskim, w którym pierwotne spółgłoski indoeuropejskie aspirowane (bh, dh i gh) straciły aspirację, czyli przeszły w (b, d, g) Pierwotne spółgłoski dźwięczne straciły (b, d i g) stały się bezdźwięczne (p, t i k) a pierwotne bezdźwięczne (p, t i k) stały się aspirowane (f, o i h) np. gockie fadar, łac. Patter, f=p, ale d=t, wyjątek nie ma znaczenia, dla nich najważniejsza jest ogólna teoria. Przesówka zachodzi w większości przypadków, ale nie jest realizowana w każdym przypadku. To najsłynniejsze z praw fonetycznych ustalonych przez komparatystów.
LANGUE I PAROLE – language – język, ogólna zdolność posługiwania się językiem; parole – wykonanie, mówienie w danym języku. Wszyscy, którzy mówią w danym języku tworzą w nim wypowiedzi, które mimo ich indywidualnego zróżnicowania da się opisać w postaci reguł i relacji. Mają wspólne cechy strukturalne – przykłady parole, leżące na podstawie struktury; langue – system językowy.
JĘZYKOZNAWSTWO SYNCHRONICZNE I DIACHRONICZNE – wprowadzone rozróżnienie przez de Saussura (oddaje charakterystykę rozróżnieniu historycznemu i opisowemu – czasmi) badanie diachroniczne języka – opis jego ewolucji historycznej. Językoznawstwo synchroniczne – opis jego określonego stanu – w pewnym punkcie czasowym (synchroniczny opis niekoniecznie języka martwego) przekrój i rozwój. Analogia języka do gry w szachy – stan szachownicy zmienia się stale, ale w każdym momencie można go wyczerpująco opisać, podając pozycje zajmowane przez poszczególne figury. Nie jest ważne, w jaki sposób gracze doszli do tego położenia, ważne, że zawsze można go synchronicznie opisać. Wszystkie języki zmieniają się nieustannie, tak jak szachownica.

KONIEC!!!
MAM WSZYSTKO GDZIEŚ I IDĘ SPAĆ!!!
Doceńcie wysiłek z łaski swojej, bo ja mam 3.02, a nie 29!!!