Nazwa „orkiestra” pojawiła się już w starożytnej Grecji, gdzie oznaczała scenę, na której chór śpiewał i tańczył. W czasach rzymskich było to miejsce na widowni przeznaczone dla patrycjuszy. W XVII wieku początkowo tym terminem określano miejsce zajmowane przez zespół akompaniujący za sceną, a potem przed nią. Natomiast w II połowie XVII wieku zaczęto mówić o orkiestrze w odniesieniu do zespołu instrumentalnego. Do 1600 roku nie był ustalony ścisły skład orkiestry, a o liczbie muzyków grających w dworskich kapelach decydował przypadek. W epoce średniowiecza i renesansu muzycy z zespołu tworzyli nierzadko grupę improwizujących solistów. Obecnie orkiestra to współbrzmiące jednolicie ze sobą instrumenty. Ich gra jest podporządkowana dyrygentowi. Kierowanie muzykami, czyli dyrygowanie, ma ścisły związek z rozwojem zespołowego wykonywania muzyki zarówno instrumentalnej, jak i wokalnej. Już w jednogłosowym chorale gregoriańskim, śpiewanym przez niewielkie chóry, kantor określał przebieg melodii i rytmiki ruchami ręki. W czasach dominacji polifonii wokalnej dyrygent koncentrował się na rytmicznym przebiegu głosów, wybijając rytm ręką. W baroku osobą, która trzymała wykonawców w muzycznych ryzach, był najczęściej sam kompozytor realizujący partię basso continuo. Klawesyn zniknął ze składu orkiestry we wczesnym klasycyzmie, a funkcję kierującego próbowano przekazać pierwszemu skrzypkowi – koncertmistrzowi. Jednakże praktyka ta się nie zawsze sprawdzała, gdyż pozbawiała zespół najlepszego muzyka. W XVIII wieku przed zespołami stanęli dyrygenci, których zadaniem było kierowanie wchodzącymi w ich skład muzykami. Ruchy rąk oznaczały wejście i zakończenie odpowiednich głosów. W tym czasie również wprowadzono wiele gestów, które po pewnych zmianach obowiązują do dziś. Początkowo rola dyrygenta ograniczała się do nadzorowania równej gry wszystkich instrumentów, później jednak dyrygent zaczął odpowiadać za kształt artystyczny utworu. Instrumentem dyrygenta jest cienka pałeczka zwana batutą, którą szef orkiestry trzyma w prawej ręce. W praktyce chóralnej śpiewu a cappella do dziś dyrygenci nie używają batuty. Historia orkiestr zaczęła się w baroku. Wtedy to powstały nawiązujące do renesansu zespoły, które obejmowały jednorodne instrumenty, np. zespół fletów (sopranowy, altowy, tenorowy, basowy) czy zespół instrumentów szarpanych ( lutnie, teorbany ). Drugim, nowym typem orkiestry był zespół instrumentów smyczkowych, w którego skład wchodziły wiole i skrzypce. W późniejszym okresie znaczenie zyskała grupa instrumentów dętych: fletów, obojów, fagotów, kornetów. W epoce klasycznej wzorcowym przykładem orkiestry stała się orkiestra mannheimska, z nowoczesną instrumentacją. W jej skład wchodził kwintet smyczkowy ( pierwsze i drugie skrzypce, altówka, wiolonczela i kontrabas ), oraz oboje, rogi flety, klarnety i kotły ( później trąbki i puzony ). Ulepszenie systemów klapowych i wentylowych w instrumentach dętych w okresie romantyzmu znacznie poszerzyło ich możliwości. Monumentalne dzieła kompozytorów romantycznych ( R. Wagner,G. Mahler,R. Strauss, H. Berlioz ) wymagały wielkiej obsady orkiestry symfonicznej ( kilkaset osób ). W okresie impresjonizmu twórczość kompozytorów zwróciła się w kierunku poszukiwania brzmień barwy, zmienił się też kształt orkiestry. Zespół został podzielony na mniejsze grupy, a instrumentom nadano nowe role brzmieniowe: np. smyczki imitowały perkusję, trąbki grały z tłumikami. Awangardowi kompozytorzy XX wieku w swoich barwowo – brzmieniowych poszukiwaniach odbiegali od zwyczajowo przyjętych składów orkiestrowych: np. powiększono instrumentarium perkusyjne, wprowadzono nowe instrumenty. Na typowe instrumentarium orkiestrowe składają się instrumenty strunowe, dęte i perkusyjne. Instrumenty strunowe – chordofony, na których gra się smyczkiem, to skrzypce, altówka, wiolonczela i kontrabas. Rodzinie tych instrumentów dały początek różne typy wiol. Wszystkie, mimo że różnią się rozmiarami, mają podobną budowę, podobne kształty i wykonane są z podobnych materiałów. Ich korpus stanowi podłóżne, drewniane pudło rezonansowe składające się z dwóch uwypuklonych płyt – górnej i dolnej oraz boczków. Charakterystyczne dla tych instrumentów są boczne wcięcia. By dźwięk powstały przez pociągnięcie struny mógł wydostać się na zewnątrz, na wierzchu wycięto dwa otwory w kształcie litery „f”. Ważnym elementem konstrukcyjnym jest mały kołeczek zwany duszą, który - umieszczony wewnątrz - łączy dwie ściany pudła rezonansowego, przenosząc drgania strun z podstawka na płytę dolną. Na środku płyty pomiędzy otworami tkwi podstawek tworzący oparcie dla strun. Do górnej części korpusu przytwierdzono szyjkę, którą wieńczy główka w kształcie ślimaka wraz z mechanizmem kołkowym. Na nim napięte są struny. Każdy z tych czterech instrumentów ma cztery struny. Skrzypce powstały około 1550 roku a za ich ojczyznę powszechnie uważa się Włochy. Altówka jest nieco większa od skrzypiec i niższa strojem. Wiolonczela jest dwa razy większa od skrzypiec. Kontrabas to największy instrument smyczkowy, wykształcony w XVII wieku . Harfa to instrument strunowy szarpany.Powstała z łuku około 5000 lat temu. Ma formę trójkąta ( którego jeden bok, będący pudłem rezonansowym, opiera się na ramieniu grającego ) i 46 strun szarpanych palcami. Przestrajanie strun odbywa się za pomocą 7 pedałów. Do partytury po raz pierwszy wprowadził ją G. F. Haendel. Fortepian także należy do grupy chordofonów – jest instrumentem strunowym uderzanym. Jego pudło rezonansowe o kształcie skrzydła ptaka oparte jest na trzech nogach. W środku znajduje się świerkowa płyta rezonansowa, oraz żelazna rama z metalową strojnicą. Źródło dźwięku stanowią stalowe struny napięte krzyżowo i owinięte miedzianym drutem: po trzy dla brzmień wysokich, po dwie dla średnich, po jednej dla niskich. Każdy klawisz przez system dźwigni połączony jest z młoteczkiem. Wszystkie struny od góry wyciszają filcowe tłumiki. Pod pudłem rezonansowym umieszczone są dwa ( lub trzy ) pedały. Prawy pedał sprawia, że mimo zwolnienia klawisza dźwięk brzmi dalej, lewy pedał przesuwa klawiaturę w prawo, co powoduje uderzanie młotków w jedną strunę – wywołuje to ściszenie dźwięku. Rzadziej spotyka się trzeci pedał ( środkowy ), który przedłuża brzmienie dźwięków. Instrumenty dęte – aerofony należą do jednych z najstarszych instrumentów na świecie. Już w starożytności znane były instrumenty dęte, których udoskonalone formy przetrwały aż do dziś. Źródłem dźwięku w tych instrumentach jest pobudzany do drgań słup powietrza w piszczałce ( każdy instrument dęty jest piszczałką ). Piszczałki dzielą się na wargowe i stroikowe. Ten podział został spowodowany sposobem zadęcia. Wysokość dźwięku w piszczałce zależy od jej długości i od tego, czy jest otwarta, czy zamknięta. Zmianę długości piszczałki można osiągnąć, wprowadzając system wentyli, klap i suwaków ( w zależności od typu instrumentu ). Różnica barwy poszczególnych instrumentów dętych wynika z materiału, jakiego użyto do ich wyrobu. Instrumenty dęte dzieli się na drewniane i blaszane. O podziale decyduje ustnik. Flet, obój, fagot, klarnet, saksofon zalicza się do grupy drewnianej, a trąbkę, puzon, róg, tubę – do blaszanej. Flet to jeden z najstarszych instrumentów. Istnieją dwa jego rodzaje: flet prosty – wykorzystywany w zespołach muzyki dawnej, i flet poprzeczny – instrument wchodzący w skład orkiestrowego instrumentarium, także solistyczny. W XII wieku przywędrował do Europy flet poprzeczny. Najpierw budowano go z drewna, a otwory zamykano palcami. Z czasem jego budowę udoskonalono i dopiero w XVII wieku dodano klapy umożliwiające sprawniejszą grę. Współczesny flet ma ponad 70 centymetrów długości. Jest zbudowany z metalu, często ze srebra, a nawet ze srebra pozłacanego. Skala dźwięku obejmuje cztery oktawy. Dźwięk powstaje dzięki bezpośredniemu zadęciu na otwór – wargę instrumentu. Odmianą fletu poprzecznego jest mały flet piccolo. Postać dzisiejszego oboju znana jest od XVII wieku. Obój zalicza się do grupy instrumentów o podwójnym, drewnianym stroiku osadzonym w górnej części instrumentu, u wlotu powietrza.Zasięg jego skali wynosi dwie i pół oktawy. W muzyce baroku i klasycyzmu był często instrumentem solowym. W epoce romantyzmu zajął miejsce w orkiestrze symfonicznej, realizując partie najwyższego lub środkowego głosu. Orkiestra współczesna wykorzystuje jeszcze dwa rodzaje oboju: obój miłosny i rożek angielski. Fagot jest instrumentem o podwójnym drewnianym stroiku, podobnie jak obój. Łączna długość jego piszczałki, zgiętej i połączonej kolankami, wynosi 250 centymetrów. Obecny kształt otrzymał fagot dopiero w XIX wieku dzięki konstruktorom francuskim i niemieckim.Instrument ten ma bardzo szeroką skalę (trzy i pół oktawy ), dzięki której zajmuje ważne miejsce w orkiestrze. Basową odmianą fagotu jest kontrafagot. Klarnet ma stroik pojedynczy, podobnie jak saksofon. Historia tego instrumentu zaczyna się w końcu XVII wieku. W połowie XVII wieku wszedł w skład orkiestry symfonicznej. Jego skala dźwięku liczy trzy i pół oktawy. Używa się go też w kapelach ludowych i tanecznych. Saksofon – wynaleziony w 1840 roku przez A. Saxa – to jeden z najmłodszych instrumentów. Konstruktor stworzył całą rodzinę saksofonów: sopranowy, altowy, tenorowy, barytonowy, basowy i kontrabasowy. Wykorzystuje się go głównie w muzyce jazzowej. Trąbka należy do instrumentów dętych blaszanych. Decyduje o tym ustnik w kształcie metalowego lejka. Trąbka istniała w starożytności, pełniąc funkcję instrumentu fanfarowo – sygnałowego. Dzisiejsze instrumenty w zależności od typu posiadają skalę prawie trzech oktaw. Skalę chromatyczną wprowadzono w XIX wieku dzięki wynalazkowi trzech wentyli, które grający naciska palcami, zmieniając w ten sposób wysokości dźwięków. Róg ( waltornia ) powstał w średniowieczu. Współczesny instrument to długa rura trzykrotnie zwinięta, wyposażona w trzy lub cztery wentyle o skali ponad trzech oktaw. Puzon nie posiada wentyli, lecz suwak, który umożliwia granie np. glissando. Udogodnienie to wprowadzono w XV wieku. Obecnie instrument tworzą dwie metalowe rury w kształcie litery „U”, połączone ze sobą równolegle. Wysokość dźwięku osiąga się poruszając suwakiem. Tuba w orkiestrze symfonicznej jest najniżej brzmiącym instrumentem z grupy dętych blaszanych. Skonstruowana została w I połowie XIX wieku. Ma kształt długiej rury kilkakrotnie zwiniętej. Instrumenty perkusyjne to membranofony i idiofony. Membranofonami są te instrumenty, w których dźwięk powstaje wskutek pobudzonej do drgań napiętej membrany. Współczesna orkiestra symfoniczna wykorzystuje najczęściej kotły, wielki bęben, werble i tamburyny. Dzięki zróżnicowaniu siły naciągu membrany można zmienić i dostroić wysokość dźwięków membranofonów. Idiofony to grupa instrumentów wykonanych z naturalnych materiałów, w których dźwięk wydobywa się w rozmaity sposób i w których wibratorem są one same. W orkiestrze zastosowanie znalazły: ksylofon, czelesta,dzwony rurowe, dzwonki, talerze, kastaniety, gongi. Perkusję, najstarszą grupę instrumentów towarzyszącą człowiekowi, wykorzystuje się we wszelkiego rodzaju zespołach, począwszy od muzyki ludowej, poprzez orkiestry symfoniczne, na jazzowych skończywszy. Pozdrawiam.
