Przedstaw na wybranych przykładach sposoby kreowania postaci marzyciela w literaturze różnych epok.
I. Literatura podmiotu:
1. Parandowski Jan, Mitologia, Puls, Londyn, 1992r., s.213-215.
2. Wolter, Kandyd, czyli optymizm, Zielona Sowa, Kraków, 2000r., s.40-46.
3. Prus Bolesław, Lalka, PIW, Warszawa, 1990r.
4. Flaubert Gustaw, Pani Bovary, PIW, Warszawa, 1984r.
II. Literatura przedmiotu:
1. Gordon Stuart, Popularna Encyklopedia Mitów i Legend, Amber, Warszawa, s.76-77.
2. Kozicka Dorota i in., Słownik bohaterów literackich, PPU Park, Bielsko- Biała, 2004r., s.61-62;
93; 205-206; 368; 437-439.
3. Miłkowski Tomasz i Termer Janusz, Leksykon lektur szkolnych, Graf-Punkt, Warszawa, 1993r.,
s.83-84 ; 237-241 ; 337-339.
4. Encyklopedia szkolna. Język Polski liceum /pod red. Tomczyk Marty, Zielona Sowa, Kraków, 2003r.,
s.278-279; 336-337.
5. Słownik przysłów i powiedzeń, Oficyna Wydawnicza Delta, Warszawa, 1999r., s.239.
6. Księga przysłów /pod red. Bałazy Joanny, Wideograf, Katowice, 2002r., s.360.
III. Plan prezentacji
1. Wstęp:
• Przysłowia o marzycielach jako wprowadzenie do tematu.
• Definicja marzyciela i idealisty.
• Przykłady bohaterów zyskujących miano marzycieli.
2. Rozwinięcie:
• „Dedal i Ikar” jako najwięksi marzyciele starożytni.
• „Kandyd”-podróżnik marzyciel szukający spełnienia swych marzeń w podróży i codzienności.
• Idealiści i marzyciele w „Lalce” Bolesława Prusa.
- Stanisław Wokulski – idealista miłości.
- Ignacy Rzecki – idealista polityczny.
- Julian Ochocki – idealista nauki.
• Emma Bovary – literacka kreacja marzycielki dążącej do idealnej miłości.
3. Podsumowanie: Wnioski.
• Sposób kreowania postaci marzyciela wynika z założeń epoki (bohaterowie o proweniencji
romantycznej i pozytywistycznej)
• Wpływ filozofii na kreację postaci marzyciela (Wolter i Leibniz)
• Zasada mimezis jako sposób kreowania marzycieli z mitologii greckiej.
• Wpływ biografii autora na kreację bohatera – marzyciela (Flaubert)
IV. Materiały pomocnicze:
…………………………….
Podpis
.…………………………………
Trudno wyobrazić sobie człowieka, który nie miałby marzeń. Każdy z nas stawia przed sobą różne ambicje, aspiracje, cele i marzenia. Starożytny poeta Simonides z Keos powiedział, że trzeba mieć marzenia, gdyż „śmiałym los sprzyja”. Rzymski poeta Wergiliusz okazał się w tych marzeniach jeszcze odważniejszy i twierdził, że „śmiałym szczęście sprzyja”. Przysłowie angielskie natomiast zakłada, że nie warto mieć marzeń, ponieważ: „Najczęściej zdarza się to, czego najmniej oczekujemy”. Jan Kochanowski najwybitniejszy polski twórca doby renesansu również sugerował, że nie potrzebne są nam marzenia, ponieważ: „Nikt nie zgadnie, jak mu los padnie”. Skoro jedni nas zachęcają do marzeń a drudzy przed nimi przestrzegają to nic dziwnego, że przeciętny człowiek będzie nieśmiało mówił o swoich marzeniach za to odważniejsi będą bohaterowie literaccy. Co bowiem kryje się pod definicją bohatera marzyciela. Bohater marzyciel stawia sobie ambitne cele, śmiało wybiega w przyszłość, ma bogatą wyobraźnię, nie przewiduje negatywnych rozwiązań. Wierzy, że los mu będzie sprzyjał w każdym czasie i w każdym miejscu. Niektórzy bohaterowie w swoich marzeniach widzą świat idealny i nie dostrzegają jego negatywnych zjawisk. Tacy bohaterowie otrzymują miano idealistów. Idealista to człowiek, który kieruje się w postępowaniu wzniosłymi zasadami, celami, zdolny jest dla poświęceń, dla ich realizacji i wyobraża sobie świat lepszym niż jest w rzeczywistości. Bohaterów – marzycieli możemy spotkać w każdej epoce literackiej, tutaj można zaryzykować twierdzenie, że realia epoki wyznaczają charakter i osobowość, wybranym idealistom. Inne marzenia będzie miał człowiek żyjący w starożytności, o czym innym będzie marzył bohater literatury pozytywistycznej, a jeszcze inaczej świat wokół siebie będzie postrzegał błędny rycerz – bohater średniowiecza. Więc zastanówmy się nad sposobem kreowania bohaterów marzycieli takich jak: Dedal, Ikar, Kandyd, S.Wokulski, I.Rzecki, J.Ochocki i Emma Bovary.
W jaki sposób kreowano postacie marzycieli w rożnych epokach literackich??. Aby odpowiedzieć na to pytanie dokonam prezentacji kilku przykładów. Sięgnijmy do mitologii, pojawiają się tam dwaj marzyciele, od których ludzie nauczyli się odważniej planować swą przyszłość. W cyklu legend Kreteńskich dużą rolę odgrywa Dedal – nadworny budowniczy i inżynier króla Minosa na Krecie. Największy jego osiągnięciem był labirynt o niezliczonej liczbie pokoi, z którego praktycznie rzecz biorąc nie było wyjścia. Okoliczna ludność ceniła go jeszcze za posągi bogów, bohaterów i takie wynalazki jak świder świder i gruntwagę. Radość z tych osiągnięć mącił tylko jeden fakt Dedal nie mógł ani razu odwiedzić swojej ojczyzny – ukochanych Aten. Obligowała go do tego tajemnica państwowa, ponieważ wyjątkowo ostrożny król Minos obawiał się, że tak dobrze poinformowany doradca może być wyjątkowo atrakcyjny dla jego wrogów. Zmuszony sytuacją Dedal wymyślił oryginalny sposób ucieczki. Postanowił skonstruować ptasie skrzydła zlepione woskiem dla siebie i swojego syna Ikara. Ucieczka powiodłaby się gdyby nie zbyt śmiałe marzenia Ikara, który postanowił dorównać ptakom. Ikar przeżył w prawdzie fascynację i oczarowanie światem z lotu ptaka, ale przypłacił to własną śmiercią. Dedal zrealizował swoje marzenia, odebrał ptakom zdolność lotu, ale stracił rzecz najważniejszą z punktu widzenia ojca – własne dziecko. Jeśli chodzi o sposób kreowania tych dwóch marzycieli to Dedala i Ikara uczyniono naśladowcami przyrody. Wiemy, że w starożytności obowiązywała zasada zwana mimezis. Jest to pojęcie estetyczne rozwinięte przez Arystotelesa, według, którego twórca ma naśladować rzeczywistość rzeczywistość, ale jej nie kopiować. Dlatego Dedal i Ikar najpierw obserwują ptaki, potem sporządzają skrzydła, a następnie naśladują je w locie. Drugi sposób kreowania tych postaci wynikał z faktu, iż obydwóch uczyniono ludźmi pozbawionymi wolności. To niewola na wyspie Krecie była dla nich inspiracją do marzeń mających na celu odebranie ptakom władzy. To uwięzienie sprawiło, że bohaterowie przestali być realistami i zaczęli marzyć o locie, tylko silna determinacja ułatwia zrealizowanie nawet najmniej prawdopodobnych marzeń.
Galerię bohaterów – marzycieli pojawiających się w literaturze XVIII w. otwiera „Kandyd” – bohater wolterowski pochodzący z powiastki filozoficznej. Kandyd nie spodziewał się, że jego prywatna tragedia, jaka wyniknęła z nieśmiałej miłości do Kunegundy, córki barona Tundertendroka stanie się inspiracją do snucia marzeń o wielkich podróżach. Kandyd był zafascynowany wiedzą prostodusznego metafizyka, nieświadomego spraw tego świata Panglosa. Gdy zostaje wyrzucony z zamku postanawia odnaleźć swego mistrza, wstępuje do armii bułgarskiej i przybywa wraz z nią do Holandii. Spełnia się jego pierwsze marzenie – odnajduje Panglosa, cudem ratuje się z tonącego okrętu i trzęsienia ziemi w Lizbonie. Mimo, że jest otwarty dla świata kieruje się zasadą równości i tolerancji to ciągle spotykają go jakieś kary i nieszczęścia. Dopiero niespodziewany splot okoliczności sprawia, że jego marzenia realizują się. Król bułgarski ułaskawił go i nie wyciągnął żadnych konsekwencji, dziwnym zrządzeniem losu odnalazła się Kunegunda, z którą postanawia uciec. Ukoronowaniem jego marzeń ma być kraina Eldorado, której cały czas szuka i cały czas do niej podąża. Eldorado spełnia jego oczekiwania względem bogactwa, złoto tam, bowiem leży na ulicy i nikt nie traktuje go jako środka płatniczego. Okazuje się, że bogactwo szczęścia nie przynosi, bo zamożny Kandyd pada ofiarą kolejnych oszustów. Popada w chwilową depresję, a sposobem na wydobycie się z niej będzie odnowienie przyjaźni z Panglosem, Kunegundą i Marcinem. Bohaterowie zamieszkają razem w posiadłości koło Konstantynopola. Będą szczęśliwi dopiero wtedy, gdy zrozumieją, że praca jest najlepszym sposobem na nudę, występek i ubóstwo. Jeśli chodzi o sposoby kreowania Kandyda jako marzyciela to dostrzegam następujące zabiegi. Po pierwsze uczyniono go podróżnikiem i wędrowcem, który w czasie swoich wypraw po świecie ma zdobyć doświadczenia i zrealizować swoje marzenia. Po drugie postać Kandyda miała być wymierzona przeciwko filozofii XVIII wiecznego myśliciela Leibniza, dlatego Kandyd jest prostodusznym człowiekiem pełnym optymizmu, nieobawiającym się nieznanej przyszłości. Trzeci sposób polega na tym, że bohater marzyciel ma odnaleźć w świecie pełnym niebezpieczeństw swój mały świat najlepszy ze wszystkich możliwych. Kandyd odnajduje swoje miejsce w świecie, które nazywa swym „maleńkim ogródkiem”, ale ten maleńki ogródek – świat marzeń, można tylko zbudować dzięki zdobytemu doświadczeniu.
Kandyd był marzycielem podróżnikiem, wiele musiał doświadczyć, aby zauważyć, że marzenia spełniają się w codzienności, natomiast bohaterowie „Lalki” Bolesława Prusa tj.: Stanisław Wokulski, Ignacy Rzecki i Julian Ochocki są idealistami. Idealista to człowiek, który postrzega świat inaczej niż on wygląda naprawdę, dla niego ten świat jest o wiele lepszym, nigdy nie zaznaje w nim cierpienia ani nie przynosi mu rozczarowań. Idealista to także człowiek, który kieruje się w postępowaniu wzniosłymi zasadami, celami, dla których realizacji zdolny jest do wielu poświęceń. Największym idealistom miłości jest 46 letni Stanisław Wokulski właściciel siedmio salonowego sklepu w Warszawie, właściciel kamienic i spółki do handlu ze wschodem. Bohater ten doświadczył już realnego małżeństwa z wdową po Minclu Małgorzatą, zostaje wdowcem i teraz za wszelką cenę próbuje się zbliżyć do pięknej arystokratki Izabeli Łęckiej, w której kocha się bez wzajemności. Jak przystało na marzyciela zakochał się od pierwszego wejrzenia zobaczywszy ją w teatrze a później zrobi wszystko, aby tej kobiecie przypaść do gustu. Dla niej wykupuje zastawiony przez ojca Łęckiej serwis srebra, liczne weksle, anonimowo kupuje kamienice Łęckich. Dla niej bierze udział w licznych kwestach dobroczynnych i zwraca jej uwagę dużymi datkami. A także pojedynkuje się z baronem Krzeszowskim. Stanisław Wokulski dla zakochanej kobiety sprowadza nawet metal lżejszy od powietrza, od magnetyzera Geittsa z Paryża, ofiaruje jej, ale ona zajęta flirtem z Kaziem Sitarskim nie docenia rangi tego prezentu. Bohater ten kilkakrotnie próbuje zapomnieć o Izabeli, jeżeli bezskutecznie dla jej jednego czułego gestu i spojrzenia jest w stanie zrezygnować ze swoich planów. Przeżywa chwile niewyobrażalnego szczęścia, gdy Izabela Łęcka zgadza się wyjść za niego za mąż. S.Wokulski wiele uczyniłby dla miłości, ale nie był w stanie znieść tego, że kobieta, którą kocha potrafi się z niego naśmiewać przy innym mężczyźnie żyjąc złudzeniami, że nie rozumie on języka angielskiego. Po krótkotrwałej radości przychodzi chwila zwątpienia w idealną miłość, która kończy się próbą samobójczą. Trudno powiedzieć, w jaki sposób niepowodzenie miłosne wpłynęło na ambicje zawodowe kupca, ponieważ od tego momentu staje się bohaterem tajemniczym, kieruje się innymi pobudkami i przestaje być człowiekiem wielkiej ekonomii. S.Wokulski to typ bohatera marzyciela wierzącego w idealną miłość. Potrafił on postawić kobietę na piedestale, uczynić ją boginią swoich marzeń, ale ta kobieta nie spełniała kryteriów idealnej wybranki serca. Stąd tak wielkie cierpienie marzyciela – idealisty. W tym przypadku wykreowanie bohatera marzyciela wynika z odwołania się do romantycznej koncepcji miłości prowadzącej do tragicznego samobójstwa.
Przyjaciel S.Wokulskiego Ignacy Rzecki swą największą życiową miłością uczynił Napoleona jest on, bowiem idealistą politycznym, który uważa, że Bonaparte jest w stanie wprowadzić nowy porządek w Europie. Ignacy Rzecki od 25 lat mieszka w skromnym pokoiku przy sklepie, od 25 lat jest niezwykle sumiennym, zapobiegliwym i starannym subiektem. W wolnych chwilach czyta historię konsulatu i cesarstwa, a także snuje niekiedy dość fantastyczne wizje polityczne, ale gdy w Europie w 1848r. wybucha Wiosna Ludów I.Rzecki staje się realistą i bierze udział w walkach na Węgrzech gdzie traci swego przyjaciela Augusta Katsa. Ignacy Rzecki idealistą politycznym zostaje pod wpływem atmosfery rodzinnej, został wychowany w domu, gdzie obowiązywał kult Napoleona. On przyjął te tradycje rodzinne i do ostatnich chwil swego życia jest zagorzałym bonapartystą i wielbicielem talentu strategicznego Napoleona. Rzecki należy do bohaterów postrzegających świat w sposób wyidealizowany, wierzy w prawdziwą przyjaźń, prawdziwą miłość i prawdziwą potęgę polityczną. Nigdy nie wierzył w śmierć S.Wokulskiego, a Napoleon zostanie dla niego niedoścignionym autorytetem. Pomysł na wykreowanie Rzeckiego jako marzyciela politycznego narodził się z założeń epoki romantycznej, wierzy, że ten okres to czas wielkich zrywów niepodległościowych.
Galerię prusowskich marzycieli – idealistów uzupełnia Julian Ochocki przedstawiciel arystokracji i inteligencji. Julian Ochocki jest inżynierem, technologiem, wynalazcą odkrywcą nowych rozwiązań w nauce. To dzięki jego myśli technicznej pojawiły się wówczas w tym czasie takie udoskonalenia jak: lampa elektryczna, mikroskop i maszyna latająca. Ochocki jest marzycielem przekonanym, że potrafi innych zarazić swą ideą, udaje mu się to w prawdzie tylko w stosunku do S.Wokulskiego, który podobnie jak on ulega fascynacji nowymi rozwiązaniami w technice. Julian Ochocki to nietypowy marzyciel, mogę go nazwać idealistą nauki, ponieważ marzy on o rozwiązaniach ułatwiających życie społeczeństwu. To człowiek, który potrafi dawać więcej światu niż od niego oczekiwać, to człowiek, który żyje pasją i nie zmarnuje tej pasji dla takich błahostek jak romans z Izabelą Łęcką. Ochocki to entuzjasta i marzyciel, który swe marzenia spełnia poprzez obcowanie z książkami, od których nie potrafi go oderwać nawet najpiękniejsza kobieta. To także realizator idei scjentystycznej, według której największą wartością jest nauka i wykształcenie. To właśnie dzięki takim marzycielom jak on społeczeństwo pozytywistyczne mogło odnotować swój wkład w postęp techniczny i budowanie nowej cywilizacji.
Do tej pory prezentowałam marzycieli – mężczyzn teraz chciałabym przedstawić sposób kreowania postaci marzycielki jest nią Emma Bovary, główna bohaterka powieści Gustawa Flauberta pt.: „Pani Bovary”. Stąd pomysł na kreację bohaterki ślepo dążącej do spełnienia swoich marzeń o idealnej miłości i niszczącej własne życie??. Jak wiemy Gustaw Flauberta nie nawiedził mieszczaństwa. Gardził tymi ludźmi, ale jednocześnie był zafascynowany osobowościami mieszczan. Legenda literacka podaje, że Flaubert miał zawsze na swym stole lornetkę i ze swego mieszkania obserwował ludzi pływających po Sekwanie i spacerujących po ulicy. Stał się kolekcjonerem pospolitości i dlatego postanowił przedstawić zwyczajne małżeństwo lekarza Karola Bovary, mieszkańca prowincjonalnego miasteczka z punktu widzenia jego żony – Emmy. Losy tego małżeństwa przedstawione są tutaj na tle różnorodnych postaw mieszczan: aptekarza, pisarza, notarialnego, właściciela majątku, komornika, księdza, notariusza, nauczycielki muzyki, hotelarki. Drugiego sposobu kreowania tej postaci należy szukać we własnych przeżyciach pisarza. Doświadczył on, bowiem okrucieństwa ze strony kobiet a jednocześnie był adresatem licznych skarg, goryczy i świadkiem ich rozpaczy i uniesień. Jego bohaterka, Emma Bovary otrzymała staranne wychowanie w klasztorze u sióstr Urszulanek w Rożen. Każdą wolną chwilę poświęciła na czytanie romansów i na oddawanie się marzeniom. Obraz idealnego małżonka – kochanka stworzyła także na podstawie romansów, więc nudny i monotonny lekarz nie spełniał jej oczekiwań. Emma nie potrafi uszanować jego miłości i dobroci, dlatego szuka przygód miłosnych najpierw kokietuje pisarza notarialnego Leona Dupuisa (Dupuła), a później nawiązuje z nim romans, gdy Leon wyjeżdża Emma poznaje Rudolfa Boulanger (Bulanże) ziemianina, który wkrótce wyznaje jej miłość. Emma nie ma żadnych oporów, zostaje jego kochanką. Marzy żeby wprowadzić w życie rozwiązanie z romansów i uciec z kochankiem. Boulanger nie spełnia jej oczekiwań ucieka, ale sam i porzuca Emmę. Emma ponownie wpada w ramiona Leona Dupuisa, zadłuża się, aby spłacić jego finansowe oczekiwania aż do kwoty kilku tysięcy franków. Gdy komornik zajmuje majątek państwa Bovary, Bovary Emma nie uzyskuje od żadnego kochanka pomocy postanawia skończyć ze swoim życiem za pomocą trucizny zwanej arszenikiem.
Gustaw Flaubert stworzył postać kobiety marzycielki dążącej do realizacji swoich marzeń. Emma dla swojego szczęścia wyrzeka się zasad moralnych, miłości do męża, aby przeżyć chwilę uniesienia naraża swoją rodzinę na utratę majątku. Emma jest typem kobiety niespełnionej w miłości i marzycielką dążącą do znalezienia idealnego kochanka. Nie przypuszcza, że za złudnych kilka chwil szczęścia będzie musiała zapłacić własnym życiem.
Po analizie postaw i osobowości bohaterów marzycieli zauważyłam, że w bardzo dużym stopniu sposób ich kreowania wynika z założeń epoki. To realia epoki takie jak: romantyzm, pozytywizm, wyznaczyły cechy osobowości takim marzycielom jak: S.Wokulski, I.Rzecki, i J.Ochocki. Filozofia oświeceniowa pomogła stworzyć Wolterowi osobowość Kandyda – marzyciela optymisty, który przeciwstawia się poglądom Leibniza – marzyciela głoszącego pesymistyczny model życia człowieka. Najprostszy sposób kreowania postaci marzyciela odkryłam w starożytności wynikał on poprostu z obowiązującej zasady mimezis polegającej na naśladowaniu rzeczywistości. W kreowaniu postaci autorzy często wykorzystują swoje konteksty biograficzne, odwołują się od własnych przeżyć i doświadczeń tak jak było w przypadku literackiej kreacji Emmy Bovary.